Art 05 (Haleczko).indd

NR 28
Oddziaływanie czynnika somatycznego na wysiłki fizyczne o złożonej, wielokierunkowej strukturze
AN TRO PO MO TO RY KA
2004
ODDZIAŁYWANIE CZYNNIKA SOMATYCZNEGO
NA WYSIŁKI FIZYCZNE O ZŁOŻONEJ,
WIELOKIERUNKOWEJ STRUKTURZE
INFLUENCE OF SOMATIC FACTOR ON THE PHYSICAL
EFFORTS OF COMPLEX AND MULTIDIRECTIONAL
STRUCTURE
Adam Haleczko*, Urszula Włodarczyk**
* dr, Wrocław, ul. Kotsisa 21/4
** dr, Katedra Lekkoatletyki AWF, Wrocław, ul. Wittelona 25a
Słowa kluczowe: dziesięciobój, siła mięśniowa absolutna, cechy somatyczne, wskaźniki
siły względnej, poziom sportowy
Keys words: decathlon, absolute muscle strength, somatic features, relativee strength
indices, sports skill
STRESZCZENIE • SUMMARY
-
-
-
-
-
Wstęp. Na działalność ruchową człowieka znaczny wpływ wywiera jego budowa somatyczna, przede
wszystkim masa ciała. Jej ilość i skład warunkują poziom siły mięśniowej. W zależności od struktury zadania
ruchowego większe wartości tej cechy mogą w sposób ambiwalentny oddziaływać na osiągnięcia. Powoduje
to trudności w określeniu wpływu czynnika somatycznego w sytuacji, gdy wspólnej ocenie podlega większa
ilość zadań.
Cel pracy. Za cel pracy przyjęto zbadanie zależności między strukturą a funkcją w przypadkach, gdy wysiłki
fizyczne mają złożony, wielokierunkowy charakter.
Materiał i metody. Do tego typu działań zalicza się lekkoatletyczne wieloboje. Mając na uwadze poziom, liczbę
i różnorodność konkurencji składowych jako materiał wykorzystano dane somatyczne i wyniki stu najlepszych
dziesięcioboistów wszech czasów z listy rangowej na dzień 1.01.2004. Za kryterium siły mięśniowej absolutnej
przyjęto wyniki pchnięcia kulą. Z kolei posłużyły one do konstrukcji wskaźników siły względnej – tradycyjnego
i regresyjnego, niezwiązanego z masą ciała. Z podstawowej 100-osobowej grupy wydzielono 3 różniące się
poziomem sportowym oraz 4 o odmiennej budowie ciała zawodników.
Wyniki. Obliczenia statystyczne z wykorzystaniem rozszerzonej analizy korelacyjnej umożliwiły ocenę udziału obu podstawowych cech somatycznych i wskaźnika Rohrera w kształtowaniu się wyników 10 konkurencji.
Zróżnicowane wartości współczynników korelacji w poszczególnych grupach podkreśliły znaczenie zarówno
czynnika somatycznego, jak i poziomu sportowego w kształtowaniu się ich wzajemnych relacji.
Wnioski. Wyniki analizy pozwalają wysunąć postulat o konieczności doboru do tego typu badań osób
o najwyższym poziomie wytrenowania.
Introduction. Somatic build of the body, especially the body mass, considerably influences a human motor
activity. Body mass as well and its composition cause the level of muscle strength of an individual. But the greater
values of muscle strength may ambiguously influence the results of individual’s motor action in dependence on
the structure of this motor task. It causes some troubles in evaluation of the role of somatic factor in situation
when a complex motor task is taken into account.
– 63 –
Adam Haleczko, Urszula Włodarczyk
The purpose of the work. Hence objective of the paper is to study the relationship between the structure
and function in cases when considered physical effort has a complex and multidirectional character. The multidisciplines sport events are an example of such efforts.
Material and methods. For the sake of amount and diversity of component events of decathlon, the sports
achievements of 100 world best decathletes from 1.01.2004 rank list as well as their somatic features where
analyzed. The results of shot-put where taken as a measure of absolute muscle strength of an athlete. Next
they were used in construction of two types of indices of relative strength – „traditional” and „regressional” i.e.
independent on the body mass. The whole sample was then divided into 3 groups of different sports skill and 4
groups of different body build.
Results. Statistical calculations with use of broad correlation analysis made possible to estimate the role which
play both basic somatic features and Rohrer index in sports achievements in each decathlon’s event. Diverse
values of correlation coefficients in separated groups emphasize the importance of somatic factor as well as
sports skill of an individual in their reciprocal relation.
Conclusions. The results of analysis allow to formulate the postulate that in research of this type the analyzed
sample must be selected from the high trained athletes.
-
-
-
-
-
Wstęp
Konsekwencją podstawowego prawa biologicznego, głoszącego współzależność między strukturą
a funkcją, jest istnienie ścisłych związków między
budową człowieka a jego motoryką. Kształtują się
one zależnie od rodzaju cechy somatycznej i charakteru zadania ruchowego, ściślej jego struktury
przestrzenno-czasowej i zdolności motorycznych
w nim się przejawiających. Wpływy czynnika somatycznego na sferę ruchową mogą być dwukierunkowe – pozytywne lub negatywne. W części
przypadków większe wartości cech budowy ciała
sprzyjają osiągnięciom ruchowym, w innych oddziałują na nie destrukcyjnie. Powoduje to pewne
trudności w obiektywnej ocenie dwu lub większej
liczby zadań ruchowych o przeciwstawnym oddziaływaniu na nie czynnika somatycznego. Tego
typu sytuacje występują w wychowaniu fizycznym
przy ocenie wszechstronnej sprawności motorycznej, a w sporcie wyczynowym – konkurencji wielobojowych. Ambiwalentne wpływy struktury na
funkcję utrudniają określenie rzeczywistych związków między budową ciała a wynikiem ocenionym
sumą punktów uzyskanych za wszystkie zadania
ruchowe. Niejednokrotnie pozytywny wpływ większych wartości danej cechy somatycznej na niektóre próby lub konkurencje przy równoczesnym
negatywnym oddziaływaniu na inne wzajemnie się
niweluje, czego efektem jest niemiarodajna wartość korelacji między tą cechą a liczbą punktów,
uzyskaną za te osiągnięcia [1]. Z tego względu przy
sumarycznej, punktowej ocenie sprawności należy
wziąć pod uwagę stanowisko Szopy, którego zdaniem sumowanie lub uśrednianie wyników prób
motorycznych, kojarzone z terminem „sprawność
ogólna”, budzi obiekcje z powodu braku informacji o strukturze sprawności osobnika lub popula-
cji [2]. Wydaje się, iż przy obecnie stosowanym
pojęciu „sprawność wszechstronna” można dokonywać globalnej oceny możliwości ruchowych
osobnika pod warunkiem podania wyników prób
określających jego poszczególne zdolności motoryczne.
Przykładem od lat stosowanego w sporcie wyczynowym, a nie budzącego kontrowersji, postępowania w ustalaniu miejsc zawodników na podstawie
punktacji są między innymi lekkoatletyczne wieloboje. Szczególnie interesujący, z punktu widzenia
badawczego, jest dziesięciobój dający najpełniejszy
obraz sfery ruchowej startujących. Jest to konkurencja o bardzo złożonej wielokierunkowej strukturze
wysiłku fizycznego, a jej wielostronność wyraża się
w zróżnicowanych wysiłkach zarówno w obszarze
energetycznym, jak i informacyjnym.
Najbardziej cenne pod względem merytorycznym są badania prowadzone na sportowcach
tworzących światową elitę. Jednak ze względu na
trudności w dostępności do zawodników najwyższej
klasy, analizy ich danych ograniczają się do zamieszczonych w komunikatach pomiarów wysokości
i masy ciała oraz wyniku sportowego.
Szczególne znaczenie przypisuje się rzetelności
rezultatów. Największą wiarygodność mają te, które
uzyskane są w warunkach jednorodnych, to znaczy
na tych samych zawodach. Niestety, najczęściej nie
spełniają one jednak wymogów dotyczących poziomu sportowego i liczebności zawodników. W tej
sytuacji z konieczności wykorzystuje się wyniki zamieszczone na listach rangowych, a więc uzyskane
w warunkach różnorodnych na zawodach organizowanych w różnych terminach i miejscowościach.
W konsekwencji obniża to rzetelność danych, a tym
samym wiarygodność interpretacji wskaźników statystycznych uzyskanych na takim materiale. W takich przypadkach stosowane są poprawki „na ob-
– 64 –
-
-
-
-
-
Oddziaływanie czynnika somatycznego na wysiłki fizyczne o złożonej, wielokierunkowej strukturze
niżenie” umożliwiające otrzymanie skorygowanych
korelacji zbliżonych do rzeczywistych1.
W badaniach Baumlera i Riedera [3], poświęconych rzetelności konkurencji dziesięcioboju, najbardziej stabilne okazało się pchnięcie kulą, w której to
konkurencji – jak w większości prób uzależnionych
od siły – rezultat w znacznym stopniu uwarunkowany jest budową somatyczną. Wspomniani autorzy
we wszystkich siedmiu badanych grupach dziesięcioboistów drogą analizy wielocechowej wyłonili
cztery do pięciu czynników decydujących o końcowym wyniku. Wśród nich jednym z dwóch podstawowych, określonych jako „siła rzutna” względnie
„przeniesienie siły”, jest czynnik wyłoniony dzięki
wysokim interkorelacjom pchnięcia kulą. Nie dysponując danymi antropometrycznymi, autorzy przypuszczali, iż przyczyną stosunkowo słabszych wyników zawodników w rzutach i skoku wzwyż jest zbyt
duża lub zbyt mała masa ciała. Sugerowali, iż poznanie wpływu masy ciała i stosunku masa ciała – siła
pozwoliłoby uściślić typ idealnego dziesięcioboisty.
Zdaniem Pietrowa sukcesy w pchnięciu kulą osiągają zawodnicy o dużej masie ciała i – związanym z tym
– wysokim poziomie rozwoju siły mięśniowej [4].
Ścisły związek siły mięśniowej z masą ciała pozwala wyróżnić dwa jej rodzaje. Mianem „absolutnej” określa się siłę możliwą do rozwinięcia w dowolnym ruchu, natomiast odniesienie jej do masy ciała
danego osobnika definiuje się jako siłę „względną”,
w praktyce wyrażaną w formie ilorazu ilustrującego
jej wielkość przypadającą na 1 kg ciała [2].
Szczególne znaczenie masy ciała dla osiągnięć
motorycznych wynika z jej „dwuznacznej” roli.
Cecha ta w zależności od struktury przestrzenno-czasowej zadania ruchowego i charakteru pracy
mięśniowej może dodatnio lub ujemnie wpływać
na rezultat. W próbach ruchowych uzależnionych
od siły absolutnej, a więc takich, jak np. rzuty, podnoszenie ciężarów czy ścisk dynamometru, duże
wartości masy ciała stanowią czynnik sprzyjający
osiągnięciom. W działaniach motorycznych uwarunkowanych siłą względną, jak np. biegi, skoki,
zwisy, tj. wszędzie tam, gdzie trzeba nadać przyspieszenie własnemu ciału lub utrzymać je w określonej
pozycji, nadmiar masy ciała, a właściwie idący z nią
w parze – niekorzystny dla tego typu ruchu – skład
jej komponentów, wyraźnie obniża wynik. Stąd też
skuteczność wielu zadań ruchowych, życiowo istotnych, zależy zarówno od poziomu siły mięśniowej,
jak i od budowy ciała, a w istocie ich wzajemnych
proporcji. Niestety, podstawową wadą powszechnie
stosowanego tradycyjnego, ilorazowego wskaźnika
1
Za Guilford J.P. [9].
siły względnej jest preferowanie osiągnięć siłowych
osobników lżejszych. Mankamentu tego pozbawiony jest wskaźnik „regresyjny”, występujący w formie
różnicy lub stosunku między rzeczywistym pomiarem siły a jej wielkością przewidywaną, otrzymaną
z równań [5]. Ujemną jego stroną są pracochłonne
sposoby obliczeń, wymagające kilku działań matematycznych. W przeciwieństwie do niego zaletą
wskaźnika tradycyjnego jest jego prostota, polegająca na utworzeniu jedynie ilorazu z pomiarów siły
i masy ciała.
W określeniu zdolności motorycznych istnieje
możliwość zastąpienia testów oceniających stopień
ich rozwoju, wymiernymi konkurencjami sportowymi, jak np. lekkoatletycznymi biegami, skokami czy
rzutami. Przy tym sposobie pomiaru na ogół większa
niż w testach złożoność ruchu łączy się z większym
wpływem techniki na uzyskany rezultat. Znaczenie
umiejętności technicznych uzależnione jest od stopnia zróżnicowania poziomu sportowego badanych.
Fakt ten ogranicza możliwość stosowania tego sposobu oceny zdolności motorycznych wyłącznie do
grup jednorodnych pod względem opanowania
techniki danej konkurencji. Taką metodę oceny
sprawności, a tym samym poziomu rozwoju tych
zdolności, zastosował między innymi Ważny [6]
zakładając, że w większości współczesnych testów
motorycznych szybkość i wytrzymałość ocenia się
na podstawie biegów, siłę za pomocą rzutów, a skoki
służą do określenia mocy. Możliwe jest więc przyjęcie za kryterium siły mięśniowej zawodników ich rezultatów w pchnięciu kulą. Należy jednak pamiętać,
iż jest to pośrednia ocena siły, ponieważ wyniki pomiaru wyrażone są w nieadekwatnych dla pomiaru
tej zdolności motorycznej jednostkach [7].
Mając na uwadze uprzednio przedstawione sposoby postępowania badawczego, postanowiono poszerzyć dotychczasowe informacje o wpływie budowy ciała na wielokierunkowe działania motoryczne.
Jako założenie przyjmuje się, iż w tych zadaniach
ruchowych, w tym wypadku konkurencjach sportowych, w których przejawia się przede wszystkim siła
absolutna, większe wartości masy ciała reprezentującej czynnik somatyczny wpływają pozytywnie na
osiągnięcia ruchowe, w pozostałych oddziaływanie
tej cechy jest neutralne lub negatywne.
Materiał i metody
Biorąc pod uwagę przedstawione we wstępie wymagania dotyczące materiału badawczego, w analizie wykorzystano listy rangowe stu najlepszych
dziesięcioboistów wszech czasów, ustalone na dzień
1.01.2004 r., pochodzące z prywatnego archiwum
– 65 –
-
-
-
-
-
Adam Haleczko, Urszula Włodarczyk
mgr. inż. Janusza Rozuma i udostępnione nam bezinteresownie dzięki jego uprzejmości. Należy sądzić,
że zawodnicy na tym poziomie sportowym stanowią grupę jednorodną pod względem opanowania
techniki pchnięcia kulą, konkurencji przyjętej do
oceny stopnia rozwoju siły absolutnej. Podobnie ich
podstawowe cechy somatyczne charakteryzują się
niewielką zmiennością. W badaniach Charzewskiego dziesięcioboiści pod względem wysokości ciała
stanowili grupę najmniej zróżnicowaną z przedstawicieli wszystkich konkurencji lekkoatletycznych,
a w przeciętnych wartościach masy ciała niewiele
się różnili od skoczków i biegaczy [8].
Wyniki dziesięciu konkurencji uzupełniono sumą
punktów uzyskanych pierwszego i drugiego dnia zawodów, punktacją końcową oraz danymi wysokości
i masy ciała oraz wskaźnika Rohrera. Zebrane dane
opracowano wstępnie z zastosowaniem podstawowych metod statystycznych [9]. Korelacja między
masą ciała a rezultatami pchnięcia kulą posłużyła
do konstrukcji regresyjnego wskaźnika siły względnej, niezwiązanego z masą ciała. Dla porównania
obliczono również wskaźnik tradycyjny określający wielkość siły przypadającą na 1 kg masy ciała
(tab. 6). Ocenę poziomu skoczności zawodników
umożliwiło obliczenie stosunku, jaki tworzy ich wysokość ciała odniesiona do wyniku w skoku wzwyż.
Umownie można przyjąć, iż wskaźniki te w większym stopniu określają sprawność zawodników
aniżeli ich przygotowanie techniczne. Skuteczność
wskaźników zweryfikowano na podstawie ich korelacji z sumą punktów. Wyższe wartości wskaźników
winny iść w parze z korzystnym wpływem danej
zdolności motorycznej na końcowy rezultat, a tego
często nie spełnia tradycyjny wskaźnik siły względnej. Z pozostałych 2 utworzono, przez przemnożenie regresyjnego (I) przez oceniający skoczność
(III), nowy wskaźnik dający pewne wyobrażenie
o zdolnościach kondycyjnych startujących. Zaletą wskaźników iloczynowych jest ich analogia do
zasad korelacji wielokrotnej, ponieważ – podobnie
jak przy jej obliczeniu – zmienne niezależne, w tym
wypadku wskaźniki tworzące iloczyn, dostarczają informacji o zmiennej zależnej, czyli sumie punktów
po wyeliminowaniu tego, co jest w nich wspólne.
Warunkiem takich działań jest jednak prostolinijna
zależność wprowadzanych zmiennych.
W kolejnym etapie z podstawowej grupy (P)
wydzielono 3 różniące się poziomem sportowym.
Pierwsza w tabelach, oznaczona cyfrą I, składała
się z zawodników o punktacji 8547 do 9026, druga
o liczbie punktów 8340 – 8500 (II) i trzecia o punktacji w granicach od 8250 do 8322 (III). Celem bardziej wyrazistego wyeksponowania oddziaływania
czynnika somatycznego na motorykę sformowano
cztery 20-osobowe grupy różniące się budową ciała, obejmujące zawodników najniższych o wysokości ciała 175–185 cm (oznaczona A), najwyższych
o wartościach tej cechy 193 do 201 cm (B) oraz
najlżejszych o masie ciała 68–81 kg (C), podczas
gdy parametry najcięższych wahały się w między
91 a 102 kg (D).
W drugiej fazie statystycznego opracowania
danych obliczono podstawowe wskaźniki i współczynniki korelacji wyjściowych cech i nowo powstałych wskaźników w 8 utworzonych grupach.
Wyniki przedstawiono w kolejnych tabelach. Mając
na uwadze zasadniczy cel opracowania, a szczególnie różniące się skalami pomiarowymi konkurencje, opuszczono mogące mylić znaki informacyjne
o kierunku zależności współczynników. Wszędzie
tam, gdzie występuje pozytywny wpływ większych
wartości jednej z cech somatycznych na próbę motoryczną, współczynniki korelacji wyrażono pogrubioną czcionką. Normalny druk oznacza oddziaływanie negatywne. W tablicach niezadrukowane
miejsca oznaczają całkowity brak korelacji (r =
.00). Określone wskaźnikiem Rohrera jako smukłe
sylwetki zawodników okazały się korzystne jedynie
w części konkurencji. Stąd wskaźnik potraktowano
podobnie jak pozostałe 2 cechy, uznając za dodatnie
oddziaływanie większych jego wartości na wyniki
większości konkurencji. W tabeli 4 mianem „cechy somatyczne” oznaczono średnie arytmetyczne
3 współczynników określających związki budowy
ciała z motoryką.
Wyniki
W badaniach z zakresu motoryczności człowieka,
dotyczących zarówno sprawności, jak i osiągnięć
sportowych, niezywkle istotny jest poziom przygotowania bądź wytrenowania osób tworzących materiał badawczy. Można przypuszczać, że czynnik ten
kształtuje stopień uzależnienia rezultatów zadań
ruchowych od stanu usprawnienia badanych niezależnie od ich warunków somatycznych. Mając to
na względzie w tab. 1 przedstawiono na tle całości
dane 3 grup różniących się poziomem sportowym.
Pod względem budowy ciała najniższymi wartościami podstawowych cech wyróżnia się grupa II,
uzyskując jednak nieco lepsze wyniki od grupy I,
w skoku o tyczce i biegu na 1500 m. W pozostałych konkurencjach dominują zawodnicy grupy
I charakteryzujący się znaczną masą ciała i masywną jego budową. Ich supremacja uwidacznia się
w 280 pkt przewadze nad następną grupą. Stosun-
– 66 –
Oddziaływanie czynnika somatycznego na wysiłki fizyczne o złożonej, wielokierunkowej strukturze
Tabela 1. Średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe pomiarów dziesięcioboistów różniących się poziomem sportowym
Table 1. Mean values and standard deviation of measured traits of decathletes in selected groups of different sports skill
Grupy / Groups
Cechy i konkurencje
Traits and events
Lp.
-
I
II
III
–
X
Sd
–
X
Sd
–
X
Sd
–
X
Sd
189,0
4,9
189,2
4,5
187,9
5,1
189,7
5,4
85,9
5,3
87,6
5,1
83,7
4,5
86,1
6,1
1.
Wysokość ciała
Body height
2.
Masa ciała
Body mass
3.
Wsk. Rohrera
Rohrer index
1,274
0,086
1,294
0,078
1,266
0,097
1,262
0,086
4.
Bieg na 100 m
100 m run
10,86
0,22
10,72
0,20
10,92
0,17
10,90
0,21
5.
Skok w dal
Broad jump
753,8
25,2
770,4
25,1
748,5
23,1
745,3
19,7
6.
Pchnięcie kulą
Shot put
15,11
0,77
15,57
0,79
14,90
0,67
14,88
0,72
7.
Skok wzwyż
High jump
205,2
6,5
206,9
5,8
205,3
6,3
204,5
7,3
8.
Bieg na 400 m
400 m run
48,56
0,92
48,12
0,89
48,64
0,87
48,88
0,84
9.
Bieg na 110 m ppł.
110 m hurdles run
14,43
0,42
14,21
0,36
14,48
0,39
14,54
0,47
10.
Rzut dyskiem
Discus throw
46,06
2,75
47,57
2,59
45,17
2,08
45,35
2,67
11.
Skok o tyczce
Pole vault
488,3
26,5
493,1
23,3
493,4
27,5
478,6
24,9
12.
Rzut oszczepem
Javelin throw
62,81
5,91
64,05
5,40
62,95
5,09
61,07
5,21
13.
Bieg na 1500 m
1500 m run
271,84
11,00
271,34
9,47
270,95
11,25
275,57
11,35
14.
Pkt I dnia
I day points
4367,9
133,1
4503,4
113,6
4326,1
98,1
4302,9
75,1
15.
Pkt II dnia
II day points
4096,9
129,6
4196,6
121,1
4093,8
84,5
3984,1
96,0
16.
Suma pkt
Sum of points
8464,8
183,9
8700,0
129,0
8419,9
51,5
8287,0
22,8
Grupa
Grupa
Grupa
Grupa
-
P
/
/
/
/
Group
Group
Group
Group
P
I
II
III
–
–
–
–
8250 – 9026 pkt
8547 – 9026 pkt
8340 – 8500 pkt
8250 – 8322 pkt
/ points
/ points
/ points
/ points
kowo niewielka 133-punktowa różnica między II
a III grupą jest rezultatem „zagęszczenia” wyników
w środkowej i dolnej strefie listy rangowej. Efektem
takiej konfiguracji zdobytych przez zawodników
punktów jest skośność rozkładu tej cechy. W tej
sytuacji, zgodnie z zaleceniem Guilforda, wyniki
wyrażono w punktach skali T [9]. Dało to jednak
w wartościach związków nieznaczną poprawę i to
dotyczącą jedynie części cech. Z tego względu do
dalszych obliczeń włączono nieprzekształcone wyniki. W grupach różniących się poziomem osiągnięć
odnotowano stosunkowo niewielkie różnice w budowie ciała. Grupa środkowa, ustępująca pozosta-
łym rozmiarami, mimo to przewyższała III liczbą
punktów.
Inny obraz przedstawiają przeciętne pomiarów
w grupach powstałych na zasadzie różnic w warunkach somatycznych. Mimo niezbyt wysokiego
współczynnika korelacji (r = .56) między wysokością a masą ciała przyjęcie za kryterium podziału
jednej z tych cech somatycznych powoduje również
dysproporcje w wartościach drugiej (tab. 2). Około 14 cm przewaga w wysokości ciała grupy B nad
A stwarza również prawie 9-kg różnicę w masie ciała. Podobnie efektem blisko 15 kg przewagi w masie
ciała zawodników najcięższych nad najlżejszymi jest
– 67 –
Adam Haleczko, Urszula Włodarczyk
Tabela 2. Średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe pomiarów dziesięcioboistów różniących się budową ciała
Table 2.
Mean values and standard deviation of measured traits of decathletes in selected groups of different body build
Grupy / Groups
Cechy i konkurencje
Traits and events
Lp.
-
B
C
D
–
X
Sd
–
X
Sd
–
X
Sd
–
X
Sd
182,5
2,6
196,2
2,6
185,4
5,1
193,1
4,5
81,5
4,5
90,1
5,7
78,8
2,8
93,5
2,7
1.
Wysokość ciała
Body height
2.
Masa ciała
Body mass
3.
Wsk. Rohrera
Rohrer index
1,341
0,071
1,193
0,070
1,241
0,097
1,302
0,085
4.
Bieg na 100 m
100 m run
10,78
0,22
10,91
0,24
10,85
0,19
10,94
0,19
5.
Skok w dal
Broad jump
764,4
25,3
750,1
20,2
760,8
19,2
748,2
26,9
6.
Pchnięcie kulą
Shot put
14,82
0,78
15,45
0,67
14,58
0,78
15,51
0,58
7.
Skok wzwyż
High jump
203,3
5,0
206,5
7,0
203,3
6,8
205,8
6,5
8.
Bieg na 400 m
400 m run
48,47
1,12
48,35
1,05
48,83
0,99
48,43
0,82
9.
Bieg na 110 m ppł.
110 m hurdles run
14,45
0,34
14,46
0,36
14,33
0,32
14,37
0,29
10.
Rzut dyskiem
Discus throw
45,17
3,02
46,61
2,88
44,26
2,56
47,31
2,61
11.
Skok o tyczce
Pole vault
489,5
27,1
477,0
21,1
490,5
34,3
485,9
23,9
12.
Rzut oszczepem
Javelin throw
63,86
3,96
60,77
5,77
61,93
5,21
62,47
5,96
13.
Bieg na 1500 m
1500 m run
270,00
10,01
273,87
7,00
271,24
9,09
271,35
9,86
14.
Pkt I dnia
I day points
4377,1
133,6
4390,1
143,0
4326,3
112,6
4376,6
145,0
15.
Pkt II dnia
II day points
3365,1
114,0
3308,2
130,4
3327,4
129,0
3373,0
131,4
16.
Suma pkt
Sum of points
8488,6
208,1
8417,7
170,4
8391,5
103,7
8490,1
211,8
Grupa
Grupa
Grupa
Grupa
-
A
/
/
/
/
Group
Group
Group
Group
A
B
C
D
– Wysokość ciała
– Wysokość ciała
– Masa ciała
– Masa ciała
/
/
/
/
Body height
Body height
Body mass
Body mass
– 175 – 185 cm
– 193 – 201 cm
– 68 – 81 kg
– 91 – 102 kg
ich o 8,6 cm większa wysokość. Wyniki konkurencji
na ogół odpowiadają parametrom somatycznym zawodników, jak np. lepsze rzuty cięższych, czy skoki
wzwyż wyższych. Raczej nieoczekiwane są krótsze
czasy w biegu na 400 m grupy D przy gorszych ich
osiągnięciach na odcinku 100 m. Analogiczne zjawisko wystąpiło w pierwszych dwóch grupach. Największą jednak niespodzianką są lepsze wyniki zawodników najniższych w rzucie oszczepem, o przeszło 3 m od uzyskanych przez najwyższych. Można to
tłumaczyć bardziej krępą budową tych pierwszych,
określoną wsk. Rohrera na 1,341, podczas gdy w grupie II jego wartość, mimo 9 kg przewagi dziesięcioboistów w masie ciała, osiągnęła jedynie – 1,193.
Bardziej szczegółowe możliwości wniknięcia
w oddziaływanie cech somatycznych na poszczególne konkurencje stwarza analiza korelacyjna (tab.
3). Zestawienie obok siebie 3 współczynników grup
różniących się poziomem ułatwia ich porównanie
i ocenę na tle wartości związków występujących
w całym materiale. Pozytywny wpływ budowy somatycznej przede wszystkim zaznacza się w rzutach.
Wyjątkiem jest rzut oszczepem, w której to konkurencji zarysowuje się negatywne oddziaływanie wysokości ciała. Najściślejsze związki tej konkurencji
obserwuje się z wsk. Rohrera, podczas gdy pozostałe dwa rzuty w większym stopniu uzależnione są od
masy ciała. Do najbardziej „pokrzywdzonych” kon-
– 68 –
Oddziaływanie czynnika somatycznego na wysiłki fizyczne o złożonej, wielokierunkowej strukturze
Tabela 3. Związki między budową ciała dziesięcioboistów a ich wynikami
Table 3.
Connections between the body build of decathletes under study and their sports achievements
Grupy różniące się poziomem
Groups of different sports skill
Lp.
Cechy i konkurencje
Traits and events
Wys.ciała
Body height
Grupy różniące się budową ciała
Groups of different body build
Wsk.
Rohrera
Rohrer
index
Masa ciała
Body mass
1.
Masa ciała
Body mass
56
38
60
65
2.
Wsk. Rohrera
Rohrer index
64
77
64
57
27
29
23
25
3.
Bieg na 100 m
100 m run
25
06
26
49
20
11
49
38
12
02
4.
Skok w dal
Broad jump
12
07
29
01
16
41
11
36
5.
Pchnięcie kulą
Shot put
23
21
17
28
44
41
42
39
6.
Skok wzwyż
High jump
27
44
42
03
7.
Bieg na 400 m
400 m run
09
26
04
12
8.
Bieg na 110 m ppł.
110 m hurdles run
9.
Wys.ciała
Body height
Masa ciała
Body mass
Wsk.
Rohrera
Rohrer
index
46
33
42
38
33
89
21
91
68
13
16
22
06
01
61
15
28 27
15 08
35 11
05 12
10
23
36
13
05
29
36
03
01
10
22
08
06
32
30
15
08
21
06
17
01
22
06
53
12
50
64
71
07
39
21
07 17
07 09
24 65
40 06
17
08
23
06
04
30
21
19
09 38
20 15
07 13
11 01
03
34
09
14
48 32
33 19
41 26
06 15
04 08
31 28
01 03
04 02
05
23
08
04
07
12
12
06
13 25
30 09
06
08 07
11 22
27 06
Rzut dyskiem
Discus throw
16
06
13
21
43
24
28
53
22
11
11
31
13 08
07
50
21
46
58
65
05
10.
Skok o tyczce
Pole vault
08
10
10
01
06 02
08 04
02
02
08
02
58
02
16
15
46
08
32 38
01 17
11.
Rzut oszczepem
Javelin throw
15
27
16
05
13
16
29
38
46
10
14 11
63 35
04 24
08 06
08
68
19
39
12.
Bieg na 1500 m
1500 m run
04
02
05
07
15
33 34
04 08
21 28
44 22
01 24
11 02
11 13
44
19
20
13.
Suma pkt
Sum of points
26
04
07
19
21
18
13
41
12
44
22
16
21
28
21
Grupa [Group] P,
N = 100,
Grupy [Groups] I – III,
N = 30
28
04
22
05
r0,05 – 20;
r0,01 – 26
r0,05 – 36;
r0,01 – 26
25
16
Grupy
[Groups]
P
I
II
III
18
13
07
11
Grupy
[Groups]
I
II
III IV
79
03
31
26
44
24
Grupy [Groups]
I-IV, N = 20 r0,05 – 44;
r0,01 – 56
Współczynniki korelacji zostały przemnożone przez 100 / Coefficients multiplied by 100
-
-
-
-
-
Druk półgruby – wpływ pozytywny / Bold letters – positive influence
Druk zwykły – wpływ negatywny / Normal letters – negative influence
kurencji należą biegi na 100 i 110 m ppł. oraz skok
w dal. Dla biegu na 400 m i skoku wzwyż korzystna
jest większa wysokość ciała i idąca z nią w parze
smukła sylwetka. Nieoczekiwane są w 3 przypadkach wyższe od zera współczynniki korelacji między
wsk. Rohrera a czasami biegu na 1500 m.
W przeciwieństwie do stosunkowo mało zróżnicowanych w większości konkurencji związków
w grupach o zmiennym poziomie rezultatów, korelacje w grupach poddanych selekcji somatycznej wykazują znaczne dysproporcje w wartościach
współczynników. Dodatni wpływ czynnika somatycznego dotyczy powiazań przede wszystkim z końcowym wynikiem, pchnięciem kulą, rzutem dyskiem
i skokiem o tyczce. W pozostałych konkurencjach
wyraźniej zaznaczają się przeciwstawne trendy.
Dość często poza rzutami obserwuje się zjawisko,
gdy dodatni lub ujemny współczynnik określający
związki wysokości ciała, zmienia kierunek zależności
poprzez korelację z masą ciała i osiąga wartość wsk.
Rohrera odwrotną w stosunku do wyjściowej. Wahania w wartościach i kierunkach związków przedstawionych w tabeli 3 utrudniają ich interpretację.
W celu jej ułatwienia wykorzystano możliwość
obliczenia przy niewielkich różnicach między współczynnikami „r” ich wartości przeciętnych [9]. W kolejnych tabelach (4 i 5) zamieszczono średnie arytmetyczne współczynników ukazujące wpływ czyn-
– 69 –
Adam Haleczko, Urszula Włodarczyk
Tabela 4. Średnie arytmetyczne współczynników korelacji określających związki między budową ciała dziesięcioboistów różniących
się poziomem sportowym a ich wynikami (cechy somatyczne wspólnie ujęte)
Table 4. Mean values of correlation coefficients describing the connections between body build of decathletes under study and their
sports achievements in separated groups of different sports skill (somatic traits taken together)
Lp.
Cechy i konkurencje
Traits and events
r–p
Cechy somatyczne
r–
r–II
Body build features
r–
r–p – III
I
III
1.
Bieg na 100 m
100 m run
8,3
22,8
4,8
16,3
13,05
2.
Skok w dal
Broad jump
7,0
4,3
17,0
18,3
11,65
3.
Pchnięcie kulą
Shot put
20,5
20,0
17,5
18,3
19,08
4.
Skok wzwyż
High jump
2,5
10,0
2,8
4,5
0,05
5.
Bieg na 400 m
400 m run
3,3
6,5
4,8
0,3
1,18
6.
Bieg na 110 m ppł.
110 m hurdles run
2,8
4,3
9,8
2,0
4,73
7.
Rzut dyskiem
Discus throw
20,3
13,0
10,3
26,3
17,48
8.
Skok o tyczce
Pole vault
3,0
1,0
4,0
1,8
1,55
9.
Rzut oszczepem
Javelin throw
6,8
14,5
6,8
2,3
7,60
10
Bieg na 1500 m
1500 m run
7,0
14,0
17,3
0,93
11.
Średnia 10 konkurencji
Mean value of 10 events
3,23
1,86
1,10
0,10
1,52
12.
Suma pkt
Sum of points
9,3
10,8
8,5
3,5
6,28
Współczynniki korelacji zostały przemnożone przez 100 / Coefficients multiplied by 100
-
-
-
-
-
Druk półgruby – wpływ pozytywny / Bold letters – positive influence
Druk zwykły – wpływ negatywny / Normal letters – negative influence
nika somatycznego na motorykę, ujętego wspólnie
w postaci sumy przeciętnych wartości związków
wysokości, masy ciała i wskaźnika Rohrera (tab.
4). W sposób bardziej szczegółowy przedstawiono
oddziaływanie pojedynczych cech budowy ciała na
wyniki poszczególnych konkurencji (tab. 5).
Analiza przeciętnych wartości współczynników
korelacji, zestawionych w tabeli 4, potwierdza poprzednie dociekania. Do konkurencji dodatnio
uzależnionych od cech budowy ciała w pierwszym
rzędzie zalicza się rzuty w kolejności: kula, dysk,
oszczep oraz biegi na 400 i 1500 m. Średnie arytmetyczne zespolonych współczynników 10 konkurencji cechuje (towarzyszące poziomowi sportowemu) obniżenie mocy zakończone uzyskaniem w III
grupie ujemnego współczynnika korelacji, sygnalizującego negatywny wpływ cech somatycznych.
W nieco innej kolejności, lecz na znacznie wyższym
poziomie, kształtują się zbiorcze korelacje sumy
pkt. W tym przypadku wyższe okazały się związki
w grupie I aniżeli w podstawowej, czyli w całym
materiale. Średnie arytmetyczne współczynników
korelacji, zawarte w ostatnich kolumnach tabel 4 i 5
różnią się jedynie proporcjami wynikłymi z obliczeń
przeciętnej składającej się z 4 elementów (tab. 4)
i 3 elementów (tab. 5), a więc w stosunku jak 4 do
3. Pozostałe kolumny tabeli 5 obrazują znaczenie
dla osiągnięć poszczególnych cech ujętych pojedynczo. Zarówno w oddziaływaniu na wynik, jak i na
poszczególne konkurencje przoduje masa ciała, na
drugim miejscu jest wysokość, najmniejszą zaś rolę
odgrywa wsk. Rohrera.
Pewnym uzupełnieniem informacji o znaczeniu
cech budowy ciała dla osiągnięć dziesięcioboistów
są wskaźniki łączące paramtery ciała i ruchu w jedno ujęcie. Z 3 zastosowanych wskaźników, jak już
poprzednio wspomniano, nie spełnił założonych
wymagań tradycyjny wskaźnik siły względnej, w zasadzie przyjęty ze względu na powszechność występowania w piśmiennictwie – w badaniach wykorzystany do porównań ze wskaźnikiem regresyjnym.
Wskaźnik tradycyjny, ściśle związany z masą ciała,
– 70 –
Oddziaływanie czynnika somatycznego na wysiłki fizyczne o złożonej, wielokierunkowej strukturze
Tabela 5. Średnie arytmetyczne współczynników korelacji określających związki między budową ciała dziesięcioboistów a ich wynikami
Table 5. Mean values of correlation coefficients describing connections between body build of decathletes and their sports achievement
Cechy somatyczne
Lp.
Cechy i konkurencje
Traits and events
Body build features
1
Wysokość ciała
Body height
r–1
2
Masa ciała
Body mass
r–2
3
Wsk.Rohrera
Rohrer index
r–3
r–1–3
1.
Bieg na 100 m
100 m run
26,5
29,5
4,0
17,33
2.
Skok w dal
Broad jump
12,3
26,0
8,3
15,55
3.
Pchnięcie kulą
Shot put
22,3
41,5
12,5
25,43
4.
Skok wzwyż
High jump
29,0
1,5
30,8
0,10
5.
Bieg na 400 m
400 m run
12,8
2,5
10,5
1,60
6.
Bieg na 110 m ppł.
110 m hurdles run
0,5
10,0
9,3
6,27
7.
Rzut dyskiem
Discus throw
14,0
37,0
18,8
23,27
8.
Skok o tyczce
Pole vault
6,8
3,0
3,5
2,10
9.
Rzut oszczepem
Javelin throw
15,8
15,3
30,8
10,10
10
Bieg na 1500 m
1500 m run
1,0
3,5
1,3
1,27
11.
Średnia 10 konkurencji
Mean value of 10 events
1,62
3,28
1,20
2,03
12.
Suma pkt
Sum of points
7,3
14,3
3,5
8,37
Współczynniki korelacji zostały przemnożone przez 100 / Coefficients multiplied by 100
-
-
-
-
-
Druk półgruby – wpływ pozytywny / Bold letters – positive influence
Druk zwykły – wpływ negatywny / Normal letters – negative influence
w ocenie siły faworyzuje osoby lżejsze, co uwidacznia się w jego związkach z konkurencjami (tab. 6).
W większości dotyczy to przypadków, w których
wpływ większych wartości masy ciała na wyniki jest
negatywny. W rzutach jego korelacje są wyraźnie
niższe, w pozostałych konkurencjach wyższe lub
w mniejszym stopniu niekorzystne niż wskaźnika
regresyjnego. W ocenie korelacji, w jakich udział
ma pchnięcie kulą, oba wskaźniki nie mogą być
brane pod uwagę, ponieważ wyniki tej konkurencji
wchodzące w ich skład, automatycznie podnoszą
wartości związku.
Zachowanie wskaźnika regresyjnego najlepiej
prześledzić na jego relacjach w grupie podstawowej. Praktycznie nie związany z żadną z cech budowy ciała, uzyskuje z sumą pkt wartość współczynnika korelacji przekraczającą 1% poziom istotności,
co podkreśla jego skuteczność. Wskaźnik skoczności pozytywne związki tworzy z biegiem na 100 m,
skokiem w dal i sumą pkt. Z tego samego względu
co wskaźniki siły względnej nie może być przydatny
w ocenie skoku wzwyż. Połączenie w formie iloczynu ze wskaźnikiem regresyjnym w niewielkim stopniu, gdyż tylko do r = .35, podwyższyło korelację
z wynikiem. Identyczną wartość uzyskano obliczając między tymi zmiennymi korelację wielokrotną.
Podsumowanie
Kierując się celem poznawczym, materiał badawczy
podzielono na grupy różniące się poziomem sportowym oraz złożone z zawodników o krańcowych
parametrach somatycznych. Okazało się, iż mimo
materiału jako całość jednorodnego, grupa B o najsłabszych warunkach somatycznych, ustępująca
A o prawie 200 pkt, uzyskała w dwóch konkurencjach wyniki lepsze od niej (tab. 2).
– 71 –
Adam Haleczko, Urszula Włodarczyk
Tabela 6. Związki między wskaźnikami określającymi motorykę dziesięcioboistów a ich budową ciała i wynikami
Table 6.
Lp.
Connections between indices which describe the motor ability of decathletes and their body build as well as sports achievements
Wskaźniki / Indices
Cechy i konkurencje
Traits and events
I
III
II
1.
Wysokość ciała
Body height
02
05
09
06
38
22
42
47
50
45
43
61
2.
Masa ciała
Body mass
03
15
65
65
60
77
35
27
67
34
3.
Wsk. Rohrera
Rohrer index
04
04
12
08
15
20
06
23
27
29
11
41
4.
Bieg na 100 m
100 m run
10
05
05
16
20
11
35
13
22
07
57
09
5.
Skok w dal
Broad jump
08
06
11
21
16
22
02
10
16
15
14
01
6.
Pchnięcie kulą
Shot put
90
90
91
85
39
43
47
29
13
13
20
42
7.
Skok wzwyż
High jump
01
30
01
38
04
19
11
31
70
60
64
77
8.
Bieg na 400 m
400 m run
08
30
21
15
11
16
26
11
21
65
12
32
9.
Bieg na 110 m ppł.
110 m hurdles run
10
09
30
35
04
08
19
19
02
11
03
14
10.
Rzut dyskiem
Discus throw
45
56
37
25
06
28
13
18
04
28
23
19
11.
Skok o tyczce
Pole vault
08
49
02
10
03
33
01
04
01
07
13
02
12.
Rzut oszczepem
Javelin throw
10
12
11
04
02
19
09
04
01
33
06
13.
Bieg na 1500 m
1500 m run
12
25
36
12
09
40
37
32
22
44
21
20
14.
Suma pkt
Sum of points
33
22
18
13
13
31
04
15
05
03
21
Grupa [Group] P,
= 100,
N
Grupy [Groups] I – III, N
= 30
r0,05 – 20;
r0,01 – 26
Grupy
[Groups]
r0,05 – 36
r0,01 – 46
P I
II III
Wskaźniki
Indices
I – Regresyjny siły
względnej
I – Regressional of
relative strength
II – Tradycyjny siły
względnej
II – Traditional of
relative strength
III – Skoczności
III – Jumping ability
Współczynniki korelacji zostały przemnożone przez 100 / Correlation coefficients multiplied by 100
-
-
-
-
-
Druk półgruby – wpływ pozytywny / Bold letters – positive influence
Druk zwykły – wpływ negatywny / Normal letters – negative influence
Przy podziale na podstawie kryterium somatycznego, mimo niezbyt ścisłych związków między
wysokością a masą ciała, selekcja dokonana na
podstawie jednej z tych cech tworzy dysproporcje
również w drugiej. Konsekwencją takiego zestawienia zawodników różniących się typem budowy są
ich nieoczekiwanie wyniki. Najwyżsi, mając 14 cm
przewagę w wysokości i 9 kg w masie ciała nad najniższymi, osiągają w rzucie oszczepem o przeszło
3 m krótsze od nich odległości. Można to tłumaczyć
bardzo zwartą w ocenie wskaźnika Rohrera budową ciała niższych. Hipotezę tę potwierdzają najściślejsze związki tej konkurencji ze wskaźnikiem,
znacznie wyższe niż z obu podstawowymi cechami
somatycznymi (tab. 3).
Analiza średnich arytmetycznych ujętych łącznie
współczynników korelacji wykazała kierunek i stopień zależności wyników w danej konkurencji od
budowy ciała, jak również udział czynnika somatycznego w tym wpływie, największy masy, a najmniejszy
wskaźnika Rohrera. Znaczenie budowy ciała, czyli
inaczej jej skuteczne wykorzystanie dla osiągnięć
– najwyższe w grupie I, w III całkowicie zanika. Potwierdzają to korelacje sumy punktów, czyli wyniku.
Wysoka zmienność wartości związków w grupach o różnym poziomie w porównaniu z podsta-
– 72 –
Oddziaływanie czynnika somatycznego na wysiłki fizyczne o złożonej, wielokierunkowej strukturze
wową sugeruje przyjmowanie wysokich wymagań
dotyczących stanu wytrenowania w doborze materiału do tego typu badań. W pełni potwierdziło
się przyjęte założenie o masie ciała jako czynniku
generującym siłę mięśniową i w zależności od struktury konkurencji wpływającym pozytywnie lub ne-
gatywnie na jej wynik. Należy wziąć pod uwagę, że
znacznie bardziej diagnostyczne niż pchnięcie kulą
są testy motoryczne skonstruowane specjalnie do
oceny siły mięśniowej. W tego typu materiale jest
to jednak niemożliwe do uzyskania.
PIŚMIENNICTWO • LITERATURE
[6]
[7]
[8]
[9]
-
-
-
-
-
[1] Haleczko A: Ocena zróżnicowanego oddziaływania
czynnika somatycznego na sprawność motoryczną
młodzieży; w: Kowalski P, Migasiewicz J (red.): Problemy badawcze w lekkoatletyce. Wrocław, AWF, 2001.
[2] Szopa J.: Uwarunkowania, przejawy i struktura
motoryczności; w: Szopa J, Mleczko E, Żak S (red.):
Podstawy Antropomotoryki. Warszawa, PWN, 1956.
[3] Bäumler G, Rieder H: Analyse der Leistungsstruktur des
leichtathletischen Zehnkampfes; w: Sportpsychologie
Stuttgart, Hofmann-Verlag, 1972: 72-105.
[4] Petrov V: Silovaja podgotovka metatelej SSZA. Legkaja
Atletika, 1967; 5: 30-31.
[5] Sulisz S: Określenie siły ogólnej młodych kobiet
– 73 –
i mężczyzn metodą dynamometryczną. Materiały i Prace
Antropologiczne, 1975; 89: 49-80.
Ważny Z: Związek między wynikami w technicznych
konkurencjach lekkoatletycznych a ogólną sprawnością
fizyczną. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1964; 1: 3-10.
Osiński W: Antropomotoryka, wyd. 2. Poznań, AWF,
2003.
Charzewski J: Niektóre proste miary ważności cech
somatycznych w sporcie wyczynowym. Wychowanie
Fizyczne i Sport, 1986, 1: 13-26.
Guilford JP: Podstawowe metody statystyczne
w psychologii i pedagogice, wyd. 2. Warszawa, PWN,
1964.