Zajrzyj do książki

Rozdziałpierwszy
KASJANMNICH
Najbardziej uderzające w dziełach Kasjana
jest jego milczenie
CAPPUYNS, Cassien
NIEUCHWYTNOŚĆ
Jan Kasjan, podobnie jak inni pierwsi mnisi, wymyka się współczesnym
czytelnikom. Jego dyskursywny styl, wydobywanie niewiarygodnego
stopnia ascetycznej i kontemplacyjnej doskonałości, antyczne (dotyczące
mężczyzn) pojęcie płciowości, odwodzi nawet najbardziej wytrwałych od
przedzierania się przez gąszcz jego słów. Po prostu założenia religijne i
imperatywy, które stanowią podłoże i moc jego prac, mogą wydawać się
obce lub być rozumiane opacznie. Dla czytelników z kręgów monastycznych
i im pokrewnych, większość prac Kasjana wciąż jest pomocna, chociaż
nawet dla nich dzieła Kasjana są coraz mniej przejrzyste. Celem tego
studium jest przybliżeniem nam Kasjana i zbliżenie się do niego, abyśmy
usłyszeli jego głos tak dobrze, jak mogę w tym pomóc wiedząc, że wszystko
cokolwiek mówi wymaga zarówno tłumaczenia jak i interpretacji.
Kasjan dedykuje swe Rozmowy nowym mnichom galijskim, aby w
pewnym sensie podsłuchali, jak rozmawiali między sobą wielcy mnisi
egipscy (teraz po łacinie)1. Styl polegający na wiernym sprawozdaniu i
bezpośrednim tłumaczeniu budził niepokój jego słuchaczy w Galii, zarówno
przy lekturze Rozmów jak i Reguł. Każda próba zrozumienia i
zinterpretowania Kasjana przez dzisiejszych czytelników będzie równie
subiektywna i może ich zaprowadzić na manowce. Ale, jak to odkrył sam
Kasjan, chęć zinterpretowania okazuje się silniejsza od obawy, że zostanie
się oszukanym.
Punktem centralnym historii Kasjana jest jego nieuchwytność2.
Nadzwyczajnie usuwający się w cień, opiera się naszym próbom poznania i
zrozumienia go. Są ślady, ale nie ma Vita Cassiani. Nie ma współczesnego
mu biografa, a krótki szkic, napisany przez Gennadiusza kilkadziesiąt lat po
śmierci Kasjana, zrodził więcej kontrowersji niż dostarczył pewników. Nie
1
Rozm. Przedm. 1.6. Wszystkie odnośniki do prac Kasjana wg wydania Petschenig w CSEL 13 i 17. Odnośniki
do prac (Reguły, Rozm., O wciel.), mają układ: księga lub rozmowa z jej numerem, numer rozdziału i (kiedy to
konieczne) podrozdziału. Dla uproszczenia nie podaje się numeru strony. W polskim przekładzie korzystamy z
istniejącego już pierwszego tomu współczesnego przekładu Rozmów Kasjana (zob. Bibliografia).
2
Zob. CHADWICK, John Cassian, (wyd. 1950), 6.
wiemy kiedy i gdzie się urodził. Nawet jego imię nie jest pewne.
Chronologia ważnych zdarzeń w jego życiu, czy dotycząca jego pism opiera
się raczej na dedukcji a nie na solidnych dowodach.
Gdybyśmy mieli tylko Reguły i Rozmowy, które są kluczowe dla tego
opracowania, nasze widzenie Kasjana, jako mnicha bardzo zaangażowanego
w sprawy większego Kościoła, byłoby znacznie zubożone. Wiele odniesień
we współczesnych mu dokumentach odkrywa nam, że ten wielki obrońca
życia monastycznego służył w Kościele, pomagał św. Janowi
Chryzostomowi w jego obowiązkach biskupa w Konstantynopolu i pomógł
dostarczyć apel Chryzostoma do Rzymu. Cała służba Kościołowi miała
miejsce po doświadczeniu życia anachorety w Egipcie, które stało się dla
niego ideałem życia monastycznego. Mało znany traktat chrystologiczny – O
wcieleniu Pańskim – dowodzi, że jego ostatnim aktem publicznym było
napisanie pracy polemicznej z teologii. Skierował ją nie do mnichów, ale do
doktrynalnych przeciwników uformowanych przez nestorianizm.
Przełomowe odkrycia naukowe XX-go wieku wydobyły na światło dzienne
jego starannie (z konieczności) skrywaną zależność od nie nazwanego po
imieniu mistrza, Ewagriusza z Pontu i to, że obaj byli inspirowani przez
Orygenesa.
Chociaż niewiele mówi nam o sobie, Kasjan nie wydaje się zakłopotany
bujnością swego (czasami „niemonastycznego”) curriculum vitae. Osobistą
małomówność można tłumaczyć jedynie jego poczuciem, że jest mnichem,
który ma do spełnienia misję. Była ona prosta – położyć jak najlepsze
podwaliny pod rodzący się monastycyzm w południowej Galii. Po tym, jak
widział swój ideał – monastycyzm egipski – zrujnowany przez politykę i
jawną złośliwość, Kasjan otrzymał niespodziewaną szansę wydoskonalenia
go inaczej. Osiągnął to poprzez maksymalne ograniczenie autoreklamy,
ograniczając się jedynie do tego, co uznał za konieczne do potwierdzenia
swej monastycznej wiarygodności3. Jak zauważył Karl Suso Frank, to co
Kasjan pisze o sobie „zlewa się z jego tematem i jest przezeń pochłonięte”4.
Jego pokora, choć to cnota, sprawia biografom najwięcej problemów.
MIEJSCE URODZENIA I DZIECIŃSTWO
Kasjan od samego początku starannie zaciera ślady. Nigdy nie powiedział
nam, gdzie i kiedy się urodził. Ta luka w naszej wiedzy otwarła nowe pole
do działania w ramach badań na jego temat. Dostarczone przez Kasjana
dowody są maksymalnie neutralne. Mogą wskazywać na jeden z dwóch
rywalizujących śladów: Galię i krainę między Dunajem a Morzem Czarnym,
3
Odnotowany przez GUY, Jean Cassien, 12.
John Cassian on John Cassian, 432. Stwierdzam, że da się znaleźć więcej danych biograficznych i
historycznych w pismach Kasjana, niż uznaje Frank.
4
znaną w późnej starożytności jako Scythia Minor, a znacznie później jako
Dobrudża – część dzisiejszej Rumunii. Argumenty na poparcie obu tych
przypuszczalnych miejsc urodzenia są bardzo wątłe5.
Po pierwsze jego imię. Współcześni mu i żyjący niedługo po nim zawsze
nazywali go „Cassianus”. On sam w swoich pismach wymienia dwa razy
imię „Iohannes” a nigdy „Cassianus”6. Być może Kasjan to jego imię własne,
a jako mnich otrzymał imię Jan7. Kasjan to dość popularne imię wywodzące
się od jeszcze popularniejszego Cassius. Obydwa te imiona używano
zarówno w świecie Wschodnim jak i Zachodnim rejonu Morza
Śródziemnego8. Samo imię nie mówi więc nic o miejscu urodzenia9.
Kasjan urodził się prawdopodobnie we wczesnych latach 360-tych10. Z
jego pism dowiadujemy się, że posiadłości rodzinne leżą w kraju
zalesionym i bogatym w owoce (Rozm. 24.1.3)11 a klimat w nim był chłodny
(Rozm. 24.8.5)12. Rejon był także „skuty lodem z powodu zimna wielkiego
niedowiarstwa” (Rozm. 24.8.5)13 i było tam niewielu mnichów (Rozm.
24,18)14. Jako młodzieniec Kasjan miał nauczyciela, który uczył go literatury
klasycznej (Rozm. 24,12). Z członków rodziny wspomina tylko siostrę, która
w jakimś sensie współuczestniczyła w jego życiu monastycznym (Reguły
5
Najlepsze wskazania znajdujemy u MARROW, Jean Cassien ŕ Marseille, 5–17; CHADWICK, John Cassian (1950
wyd.), 190–198; CAPPUYNS, Cassien, 1320–1322. Odnośnie do badań przed XX w., przegląd Caper’a zawarty w
Acta Sanctorum jest jasny i rozsądny.
6
Iohannes: Reguły 5.35, Rozm. 14.9.4.
7
Cappuyns sugeruje, że Kasjan używa imienia Iohannes w Regułach i Rozm. symbolicznie przez pamięć na Jana
Chryzostoma, którego spotkał już po opuszczeniu Egiptu (Cassien, 1319). Marrou sądzi, że Iohannes to imię
nadane, a Kasjan jest imieniem etnicznym użytym dla skojarzenia go z pewnym rejonem niedaleko Histria w
Scythia Minor (La patrie de Jean Cassien, 595n).
8
Zob. TLL Onomasticon 2, kol. 238n. John Cassian jest wymieniony 15 razy w DHCE. Realencyclopadie (wyd.
PAULY) przeznacza prawie sto stron na imię Kasjan i jego pochodne.
9
Marrow na poparcie hipotezy bałkańskiej odnotowuje dowód oparty na dedykacji (La patrie de Jean Cassien);
zob. dalej, COMAS, Le patrimoine de 1’oecuménisme, 63–65.
10
Chronologia budowana jest od końca w oparciu o ślady, jakie mamy: w latach 403–404 pracował z Janem
Chryzostomem. Egipt opuścił prawdopodobnie w 400 r. w wyniku kryzysu, który dotknął orygenistów (wiemy,
że był tam do 399 r.). W Egipcie przeżył kilka lat, a na początku tego okresu wciąż mógł być określany mianem
młodzieniec. W Betlejem przebywał tylko kilka lat. Bardzo możliwe, że do klasztoru w Betlejem wstąpił zanim
św. Hieronim założył wspólnotę w 386 r. Kiedy wstępował, był bardzo młody i tak data urodzenia w 360 r.
brzmi sensownie. Szczegóły tej chronologii będą opracowane w dalszej części. Schematyczny przegląd
sugerowanych chronologii znajdziemy w: SUMMA, Geistliche Unterscheidung bei Johannes Cassian, 5 przyp.
10.
11
Zelzer zauważa, że ogólny charakter opisu sprawia, że nie nadaje się on do ustalenia miejsca urodzenia
(Cassianus natione Scytha, 164); w połączeniu z uwagą o chłodnym klimacie można uznać, że odnosi się w
równej mierze do Galii (np., CAPPUYNS, Cassien, 1321) jak i do Dobrudży, co zauważa CHADWICK w: John
Cassian (1950 wyd.), 195.
12
Porównanie z charakterystyką Galii jako zimnej i mroźnej, jaką daje Kasjan w Rozm. Przedm. 2, wykorzystane
jest jako argument na rzecz miejsca urodzenia w Galii; zobacz, przykład, CAPPUYNS, Cassien, 1321. Patrz
przypis 13.
13
Ten opis odpowiadałby arianizmowi Gotów w Scythia Minor. Coman cytuje słowa Dionizego Małego,
„Scythia quae frigoribus simul et barbaris probatur esse terribilis” (Praefatio Dionysii Exigui ad Joannnem et
Leontium, CCL 85, 55, w: COMAN, Les ‘Scythes’ Jean Cassien et Denys le Petit, 29 przyp. 3).
14
Cappuyns sugeruje, że to stwierdzenie jest echem zdania w Rozm. Przedm. 3 o braku anachoretów w Galii
(Cassien, 1321). Coman odnotowuje pojawienie się monastycyzmu w Dobrudży (Le patrimoine de
l’oecumenisme, 65–66 i 75).
11.18). Zapewne dotarła z nim do Marsylii i prawdopodobnie osiadła w
klasztorze żeńskim, który ufundował za radą Gennadiusza15. Podróżowanie
do Palestyny i Egiptu oznaczało dla niego przemierzenie „wielu lądów”
(Rozm. 1.2.3,3.2.1).
Najbardziej bezpośrednia wypowiedź Kasjana na temat ojczyzny wydaje
się najmniej wiarygodna. W traktacie O wcieleniu Pańskim, kiedy
przestrzega Kościół w Konstantynopolu przed herezją Nestoriusza, nazywa
jego członków „współziomkami przez miłość do ojczyzny” (patria, O wciel.
7.31.13). Tego retorycznego hołdu oddanego pracy zmarłego mistrza – Jana
Chryzostoma – nie należy rozumieć dosłownie. Inny ślad, inny zwrot
retoryczny, pojawia się we wstępie do Urządzeń. Kasjan porównuje siebie
do Hirama z Tyru, którego mimo że był biedny i pochodził z obcego kraju,
wezwał Salomon i poprosił o pomoc przy budowaniu świątyni (1 Krl 7,13–
14). Biskup z Apta Julia leżącej na północ od Marsylii poprosił Kasjana o
pomoc w budowaniu prawdziwej świątyni życia monastycznego (Reguły
Przedmowa 1–2). Kiedy na zasadzie paraleli nazywa siebie „służącym do
wszystkiego między najbiedniejszymi” pomija określenie obcokrajowiec.
Dla niektórych to pominięcie sugeruje, że nie był w Galii kimś obcym16.
Jednak moc typu biblijnego, w którym status cudzoziemca w przypadku
Hirama jest nieodłączny, może sugerować to, czego Kasjan nie stwierdził
otwarcie, że tak jak Hiram pochodził on z innego kraju.
Jedynym współczesnym Kasjanowi, który wspomina o jego narodowości,
jest Gennadiusz, także z Marsylii, który swój rys biograficzny zaczyna od
uwagi, że Kasjan jest z ludu Scytów (natione Scytha)17. Ta wydawałoby się
prosta uwaga, stała się najstaranniej przekopaną grządką badań
naukowych. Zwolennicy Galii, jako ojczyzny Kasjana sugerują, że natione
Scytha odnosi się do Sketis – monastycznej ojczyzny Kasjana. Inni odczytują
Gennadiusza w sposób bardziej dosłowny i lokują miejsce urodzenia
Kasjana w Scythia Minor18. Inne możliwe miejsca to Ateny, Palestyna i Sert
15
Frank sugeruje, że Kasjan robi aluzję do informacji znanej jego słuchaczom w Galii, że nie tylko była z nim w
Galii jego siostra, ale że byli tuziemcami i żyli w klasztorach ufundowanych przez Kasjana w oparciu o majątek
rodzinny (John Cassian on John Cassian, 422–25).
16
ABEL, Studien zu dem gallischen Presbyter Johannes Cassianus, 11–12; za CAPPUYNS, Cassien, 1321, i
FRANK, John Cassian on John Cassian, 422.
17
De vir. inlustr. 62 (82.7).
18
Sketis: najbardziej polecane PETSCHENING, Prolegomena, CSEL 17, iv–v; GIBSON, Prolegomena, 183–184;
ABEL, Studien zu dem gallischen Presbyter Johannes Cassianus, 13; wznowione przez ZELZER, Cassianus
natione Scytha i FRANK, John Cassian on John Cassian, 425n. Scythia Minor: gwałtownie krytykowana przez
MARROU, Jean Cassien ŕ Marseille, 5–17, i La patrie de Jean Cassien, Passim, idąc w ślady TILLEMONT,
Mémoires pour servir ŕ l’histoire ecclesiastique des six premiers sičcles, 14: 739–740; CUPER, Acta Sanctorum,
462A–464A; ZAHN, Neuere Beiträge zur Geschichte des apostolischen Symbolums, 29–33; MERKLE, Cassian
kein Syrer (Merkle krytykuje sugestię Hocha, że Kasjan urodził się niedaleko Betlejem); SCHWARTZ, Cassian
und Nestorius, 1–2, i Lebensdaten Cassians 1–4. Jako wniosek z tego dokładnego przeglądu argumentów w
wydaniu z 1950 John Cassian Chadwick skłania się ku Dobrudży (198); znacznie krótsza dyskusja w wydaniu z
1968 (9) po prostu odnotowuje MARROU’A La patrie de Jean Cassien. Pichery idzie śladem MARROU (wstęp do
Jean Cassien, 8–9), podobnie GUY (Jean Cassien, 14–15). Zob. też pomocne COMAN’A Le patrimoine de
miasto w pobliżu Bitlis w Kurdystanie19. Galia i Dobrudża są głównymi
rywalami, z tym, że opinia przeważającej części współczesnych uczonych
skłania się do tej ostatniej. Nie ma tu konsensusu i pewnie nigdy go nie
będzie.
Focjusz – biskup Konstantynopola z IX w., którego zapiski na temat
zbiorów biblioteki patriarchalnej dostarczają cennych informacji o wielu
starożytnych pismach, które uległy zniszczeniu, po przeczytaniu jego pism
w języku greckim określa Kasjana mianem „Rzymianin”. Prawdopodobnie
uważał Kasjana za łacinnika20. To określenie nie pomaga nam zlokalizować
miejsca urodzenia Kasjana, ale uwaga Focjusza na temat greckiej wersji
pism Kasjana uczula nas na ważny fakt. Greccy mnisi uważali go za kogoś
spośród nich. Ich tłumaczenie jego dzieł na grekę to dowód wyjątkowego
uznania, co więcej, niektóre z jego opowiadań zostały włączone do Kolekcji
Alfabetycznej Apoftegmatów – sentencji Ojców Pustyni. Jest on jedynym
łacinnikiem, w szerokim kręgu mędrców monastycznych, tak
uhonorowanym21.
Kasjan ślubował, że przeniesie tradycję monastycyzmu wschodniego na
Zachód. To, jak jest odbierany przez Wschód, daje podstawę, przynajmniej
w pewnym stopniu, do uznania, że to osiągnął. Widoczna jest łatwość, z jaką
poruszał się między chrześcijaństwem Wschodnim i Zachodnim22.
Środkiem do celu była jego dwujęzyczność i wszystko, co osiągnął powstało
w oparciu o ten prosty fakt. Biegłość Kasjana, z jaką posługiwał się łaciną w
mowie i piśmie, sugeruje, że był to jego język ojczysty23. Greki używał
1’oecuménisme chrétien du quatričme au cinquičme sičcles en Scythe-Mineure (Dobrudja,) zwłaszcza 63–66 i
Les ‘Scythes’ Jean Cassien et Denys le Petit, 27–31; DAMIAN, Some Critical Considerations and New
Arguments podsumowuje wcześniejsze dyskusje.
19
Ateny: wymienione w pierwszym czytaniu na uroczystość św. Kasjana w szesnasto wiecznym Brewiarzu z
Saint Victor w Marsylii, także w: CUPER, Acta Sanctorum, 460B; zob. jego próby rozwiązania sprzeczności z
hymnem w tym samym oficjum, który wspomina natione Scythicus (461AB). Palestyna: HOCH, Zur Heimat des
Johannes Cassianus (koło Betlejem) i MÉNAGER, La patrie de Cassien (Scytopolis), idąc za sugestią Bulteau’a z
XVII w. (także w: CUPER, Acta Sanctorum, 461B). Sert: THIBAUT, L’ancienne liturgie gallicane, 103–110.
20
Focjusz pisze: ‘Rw/mhn laxo/ntoj patri/da, „należąc do Rzymskiej rodziny/rodu” (Bibliotheca cod. 197,
także w PETSCHENING, CSEL, 17, XCVII). MARROU, Jean Cassien ŕ Marseille, 9. Cuper argumentuje, że
Focjusz używa słowo „rzymski” w wąskim znaczeniu kogoś ze stolicy Imperium tzn. Konstantynopola.
Ponieważ Scythia Minor, jako część prowincji Tracja znajdowała się pod patriarchalną jurysdykcją
Konstantynopola, Kasjan jako urodzony w Scytii mógł na zasadzie ekstrapolacji być określany, jako „Roman”
(CUPER, Acta Sanctorum, 463A–464A).
21
Więcej szczegółów na temat greckiej tradycji pism Kasjana można znaleźć w podrozdziale o spuściznie w
dalszej części tego rozdziału.
22
Zob. COMAS, Le patrimoine de 1’oecuménisme chrétien du quatričme au cinqieme sičcles en Scythe-Mineure
(Dobrudja), 69–78, i Les `Scythes’ Jean Cassien et Denys le Petit, 38–46, podkreślający paralelę z Dionizym
Małym.
23
Zob. PAUCKER, Die Latinität des Johannes Cassianus; ABEL, Studien zu dem gallischen Presbyter Johannes
Cassianus, 15–17 (chociaż argumenty na temat dialektów są bez wątpienia słuszne); MARROU, Jean Cassien ŕ
Marseilles, 8. Tillemont, uważa jednak, że Kasjan nauczył się łaciny od ludzi Zachodu mieszkających w
Betlejem i określa styl łaciny Kasjana, jako „bardzo nieociosany i niezbyt łaciński” (Mémoires pour servir ŕ
l’histoire ecclésiastique des six premiers sičcles, 14:59 i 176). Uwagi samego Kasjana o jego edukacji w Rozm.
14.12 nie wyjaśniają czy studiował świecką literaturę po łacinie czy po grecku czy w obu językach. Z drugiej
codziennie przez dwadzieścia pięć lat w Betlejem, Egipcie i
Konstantynopolu. O jego grece można sądzić jedynie na podstawie
wskazówek, jakie dawał w tekście łacińskim, ale to sugeruje, że posługiwał
się tym językiem dobrze w mowie i piśmie24. Znał Biblię grecką i mógł
czytać greckich chrześcijańskich autorów25. Dwujęzyczność jest
najmocniejszym argumentem potwierdzającym hipotezę bałkańską. W
czasach Kasjana Scythia Minor była krajem, gdzie posługiwano się dwoma
językami, gdzie mógł otrzymać klasyczne wykształcenie łacińskie w
środowisku, gdzie greka była silnie reprezentowana26. Dionizy Mały – Scyta
żyjący wiek później w Rzymie, był w stanie dzięki takiemu zapleczu,
tłumaczyć greckie teologiczne, monastyczne i kanoniczne teksty na łacinę27.
Oczywiście, wykształcony młodzieniec galijski z pewnością mógł studiować
grekę. Marsylia, gdzie spędził ostatnie lata, była miastem o greckich
korzeniach, w którym kwitł ożywiony handel morski ze Wschodem28.
Kasjan mógł również nauczyć się greki po przybyciu do Palestyny.
Abstrahując od jego pochodzenia z łatwością poruszał się w obrębie
chrześcijańskiego Wschodu, gdzie nauczył się życia monastycznego, a
następnie pracował dla Kościoła w Konstantynopolu. Chociaż jego
przeznaczeniem był łaciński Zachód, na greckim Wschodzie czuł się jak u
siebie w domu.
strony cytuje Cycerona, Wergiliusza i Persiusa (wszystko w O wciel., choć wspomina Wergilego w Reguły
12.19) ale nie klasyków greckich (zob. ABEL, Studien zu dem gallischen Presbyter Johannes Cassianus, 24–25).
24
Zob. Rozm. 16,1, o rozmowie z abba Józefem po grecku; Reguły 5.39 o innym mnichu egipskim, który znał
tylko łacinę. Rozm. Przedm. 1.6 o tłumaczeniu tego, co usłyszał w Egipcie dla pożytku czytelników. Na temat
greki Kasjana zob. COURCELLE, Late Latin Writers and Their Greek Sources, 227 i STEWART, From lo/goj to
verbum, w którym znajduje się przegląd wszystkich przypadków, w których rzeczywiście używa greckich słów.
25
Wiele łacińskich cytatów biblijnych w sposób oczywisty pochodzi z Septuaginty (LXX), której nauczył się na
pamięć jako młody mnich i cytował kilka razy grekę Septuaginty i Nowego Testamentu; zob. rozdział 2 i
STEWART, From lo/goj to verbum, 15–17 (do listy cytowań z LXX w przyp. 85 musi być dodany Koh 5,3 jak w
Rozm. 9.12.1). W O wciel. odnosi się do kilku greckich tekstów teologicznych.
26
Wzdłuż zachodniego wybrzeża Morza Czarnego było wiele miast greckich i w głębi lądu i wzdłuż biegu
Dunaju wiele miast łacińskich (zob. POPESCU, Zur Geschichte der Stadt in Kleinskythies). O znaczeniu dla
Kasjana zob. ZAHN, Neuere Beitrage zur Geschichte des apostolischen Symbolums, 31–33; MARROU, La patrie
de Jean Cassien, 593–95; COMAN, Le patrimoine de 1’occuménisme chrétien du quatričme au cinquičme sičcles
en Scythe-Mineure (Dobrudja), 76–77 i 81–83; DAMIAN, Some Critical Considerations, 261–64.
27
Dla kultury i życia monastycznego w Scythia Minor z podkreśleniem osoby Dionizego Małego zob. COMAN,
Le patrimoine de I’oecuménisme chrétien du quatričme au cinquičme sičcles en Scythe-Mineure (Dobrudja) i
Les `Scythes’ Jean Cassien et Denys le Petit, passim; mniej dokładny jest DAMIAN, Some Critical
Considerations and New Arguments, 266–72. Na temat Dionizego zob. BERSCHIN, Greek Letters and the Latin
Middle Ages, 79–81. Zelzer przekonuje, że uwaga Kasjodora o Dionizym (monachus Scytha natione, Div. litt.
1.23 [kol. 1137B]) odnosi się do związku Dionizego z Egiptem, a nie ze Scythia Minor, w ten sam sposób Zelzer
twierdzi, że określenie Gennadiusza natione Scytha odnosi do pobytu Kasjana w Sketis (Cassianus natione
Scytha, 167n). Jednak, DIONIZEGO Praefatio ad Iohannem et Leontium 1 (55.3–4), wspomniany wcześniej,
odnosi się zarówno do chłodnego klimatu w Scythia i do pochodzenia Dionizego z tego regionu. Mimo zimnych
nocy na pustyni trudno określić Sketis jako „trapiony przez chłodny klimat”!
28
Zob. na przykład LOSEBY, Marseilles, passim.
POCZĄTKI MONASTYCZNE W BETLEJEM
Około roku 380 Kasjan udał się do Palestyny29, podróżował razem ze
starszym od siebie przyjacielem Germanusem, który miał się stać jego
nieodłącznym towarzyszem przez co najmniej dwadzieścia pięć następnych
lat30. Kasjan pisze o Germanusie w ciepłych słowach, używając pięknego,
choć nie oryginalnego obrazu: „w naszych dwóch ciałach mieszka jedna
myśl i jedna dusza” (Rozm.1.1). Germanus pełni rolę interlokutora w
Rozmowach; w jednej z nich abba Nesteros zwraca się do Kasjana, jako do
młodszego (Rozm. 14.9.4). Dowód dotyczący lat, jakie spędzili razem w
Konstantynopolu, nie pochodzący od Kasjana, potwierdza zarówno fakt, że
Germanus rzeczywiście żył jak i to, że był starszy31.
Nie wiemy, dlaczego Kasjan osiadł w Betlejem – miasteczku z dominującą
bazyliką bizantyńską zbudowaną nad Grotą Narodzenia Jezusa. On i
Germanus przybyli do Ziemi Świętej w czasach, kiedy pielgrzymowanie i
życie monastyczne było u szczytu, ich plany wiązały się z jednym i drugim.
Kilka wzmianek świadczy, że Kasjan dobrze znał geografię Palestyny.
Zadziwia jednak fakt, że nigdy nie wspomina on o ówczesnej Jerozolimie i
jej świętych miejscach32. Koncentruje się na Betlejem, gdzie obaj z
Germanusem zostali mnichami.
Cenobium, w którym żyli, prawdopodobnie mieściło się w pobliżu
bazyliki, bo Kasjan opisuje je jako „nasz klasztor, gdzie nasz Pan Jezus
Chrystus narodził się z Dziewicy” (Reguły 3.4). Wspomina, że znajdowali się
niedaleko Groty Narodzenia (Reguły 4.31) i że solenne ślubowanie odbycia
tylko krótkiej wizyty w Egipcie miało miejsce właśnie w Grocie (Rozm.
17.5). Być może, to w ich monasterze, który mieścił się na Polu Pasterzy,
Palladiusz miał później spędzić rok33. Chociaż Kasjan korzystał z pism św.
Hieronima34 i chwalił je, nie wspomina nic o jego klasztorze ufundowanym
w roku 386 w Betlejem35. W związku z tym powszechnie zakłada się, że
Kasjan i Germanus przybyli do Betlejem przed Hieronimem i dlatego nie
29
Ponieważ Kasjan nic nie mówi o spotkaniu św. Hieronima w Betlejem, zakłada się, że on i Germanus udali się
do Egiptu zanim św. Hieronim osiadł w Betlejem w roku 386.
30
Z Rozm. 16.1 wiemy, że byli przyjaciółmi, a nie rodzonymi braćmi. Rozm. 24 świadczy, że mieli wspólną
ojczyznę, a Rozm. 1.1 i 16.1, że Ksjan i Germanus byli razem od początku życia monastycznego, zarówno w
cenobium (Betlejem) jak i na pustyni (Egipt). Rozm. 17 dotyczy ich wspólnego dylematu: czy wrócić do
Betlejem czy nie.
31
Zob. podrozdział „Konstantynopol i Rzym”.
32
W Reguły 4.21 wspomina tereny pustynne koło Morza Martwego, w Rozm. 6.1–2 mówi bardzo precyzyjnie o
okolicy Tekoa, chociaż wydaje się, że historia, którą tam opowiada nie miała miejsca w czasie ich pobytu w
Palestynie, ale zdarzyła się, kiedy byli w Egipcie.
33
Hist. Laus. 36 (107.1–2); zob. EPIFANIUSZ, Enarr. Syr. (kol. 264B). Odnotowane przez SCHIWIETZ, Das
morgenländische Mönchtum, 2.153–154, i BAGATTI, Gli antichi edifici sacri di Betlemme, 236–237.
34
Reguły Przedm. 5 i O wciel. 7.26.1–2. Na temat Kasjana i św. Hieronima, zob. DRIVER’A , From Palestinian
Ignorance to Egyptian Wisdom.
35
Zob. podsumowanie dowodu przez Kelly’ego w Jerome, 130–134.
byli mnichami jego wspólnoty36. Językiem wspólnoty św. Hieronima była
łacina (choć należało do niej kilku braci ze Wschodu37), wydaje się, że
Kasjan odbywał formację w wyłącznie greckim środowisku
monastycznym38.
Opis wspólnoty w Betlejem jest wypaczony przez egzaltację Kasjana
dotyczącą wszystkiego co egipskie. Ukazuje nam cenobium walczące w
pewnym sensie z problemem dyscypliny. Mnisi chcieli kłaść się na
spoczynek po nocnym oficjum i należało znaleźć sposób, jak temu zaradzić
(Kasjan sugeruje, że przez to wprowadzono poranne modlitwy liturgii
godzin)39. Jednocześnie mieli tendencję do nieugiętego przestrzegania
postów i nie odpowiadało im dostosowanie dyscypliny do wymagań
gościnności (Reguły 5.24). Ci ospali ale obowiązkowi cenobici byli dalecy od
ideału monastycyzmu pustyni egipskiej, chociaż Kasjan i Germanus byli
karmieni opowiednio do ich poziomu „niemowlęctwa” (Reguły 3.4.1).
Betlejem stało się etapem, który należało pozostawić40. Już w Egipcie Kasjan
stwierdził, że kazano im pominąć wszystko, czego nauczyli się poprzednio i
żyć na sposób egipski. Być może to stwierdzenie było wskazówką dla
mnichów galijskich, aby postąpili podobnie (Rozm. 18.3.1).
Komentarze Kasjana na temat Betlejem sugerują, że wstąpił do klasztoru
jako młody człowiek i nie był tam dłużej niż pięć lat41. Kasjana i Germanusa
zainspirowała nauka starca – Egipcjanina o imieniu Pinufiusz, którego
umieszczono w ich celi. Zdumieli się, kiedy wyszło na jaw, że jest on
sławnym opatem, który opuścił klasztor w Delcie Nilu, aby ocalić swą
pokorę. Jego mnisi wyśledzili miejsce, gdzie przebywał i sprowadzili do
domu, jak to już zrobili raz, wcześniej42. Tenże abba Pinufiusz pozostawił
swych młodych przyjaciół w poczuciu, że monastycyzm można znaleźć
jedynie w Egipcie. Mimo młodego wieku Germanus i Kasjan uzyskali zgodę
36
Frank nie jest przekonany: sądzi, że Kasjan i Germanus mogli równie dobrze przybyć po roku 386 i należeć do
wspólnoty św. Hieronima (John Cassian on John Cassian, 428–429).
37
KELLY, Jerome, 134.
38
Kasjan znał na pamięć obszerne fragmenty greckiej Biblii. Nauczył się ich niewątpliwie podczas
monastycznych meditatio i modlitw liturgicznych (zob. rozdział 2). Ta dogłębna znajomość wypływała
prawdopodobnie z pilnego studiowania i zapamiętywania przez młodego mnicha w Betlejem. Zapewne on i
Germanus rozmawiali po grecku z abba Pinufiusem w Betlejem i na pewno posługiwali się greką podczas
spotkań z mnichami w Egipcie (Rozm. 16.1). Kasjan nie pozostawił żadnej wskazówki na temat doświadczeń
związanych z monastycyzmem łacińskim w Palestynie.
39
Reguły 3.4. Zob. TAFT, Liturgy of the Hours, 191–209, o nowym oficjum, żeby nie mylić go z Prymą.
40
Zob. Rozm. 11.1 i 5; Rozm. 17.2, 17.5, 18.1.4, 18.3, 18.16.15. Zob. DRIVER, From Palestinian Ignorance to
Egyptian Wisdom.
41
Reguły Przedm. 4: (Mnisi Wschodu) a pueritia nostra inter eosdem constituti; Reguły 3.4.1: [Iesus Christus]
dignatus nostram quoque adhuc in religione teneram et lactantem infantiam sua gratia confirmavit; Rozm. 11.1:
podczas gdy w coenobio Syriae consistentes post prima fidei rudimenta udali się do Egiptu; Rozm. 11.5:
nauczywszy się de Bethleemitici coenobii rudimentis; Rozm. 17.7, mnisi z Betlejem qui nos docuerunt a
parvulis.
42
Reguły 4.31; Rozm. 20.1.5. Chadwicka martwi ten dublet, ale niepotrzebnie (John Cassian, 41).
na odwiedzenie Egiptu, aby odbyć tam krótką wędrówkę po klasztorach43.
Ich podróż miała miejsce wkrótce po poznaniu abba Pinufiusza44. Jeśli w
Egipcie Kasjan nadal zasługiwał na miano młodzieńca, to znaczy, że
Betlejem opuścili w połowie lat 380-tych, aby przenieść się do miejsca,
które miało stać się ich nowym domem monastycznym45.
EGIPT
WIARYGODNY ŚWIADEK?
Na temat początku życia Kasjana mamy jedynie niespójne strzępy
świadectw, ale jego przeżycia w Egipcie dostarczają szeroki wachlarz
informacji. Chęć, żeby przedstawić mnichom galijskim barwny obraz życia
monastycznego w Egipcie, sprawiła, że przetkał Reguły i Rozmowy wieloma
szczegółami z dziedziny geografii, biologii oraz anegdotami. Jednakże jego
zamiarem nie było napisanie reportażu o monastycyzmie egipskim. Układ a
także treść tego, co pisał zainspirował cel, którym było spisanie instrukcji
monastycznych. Szczegóły dotyczące krajobrazu i ludzi były pierwotnie
ilustracyjne, miały stworzyć atmosferę i podeprzeć autorytet jego własnej
syntezy teologii monastycznej46.
Kiedy przechodzimy od wzmianek o Egipcie do poziomu narracyjnego,
zamiary teologiczne Kasjana przeważają. Według niego historia mieści się
w szczegółach, a szerszy obraz jest teologiczny. Na przykład opis początków
i rozwoju monastycyzmu pod kątem historii jest bez wartości, ale dobrze
służy jego zadaniu dydaktycznemu47. Jego opis herezji antropomorfitów w
Sketis jest tylko ramowy, tak wąsko ujęty, że może łatwo zwieść czytelnika,
który gotów pomyśleć, że jego strona zwyciężyła błyskawicznie (Rozm.
10.2–3). Jeśli jednak zinterpretować ją teologicznie, ta historia zajmie
centralne miejsce w jego nauce o modlitwie48.
Zarówno zasadnicza rola wyższego celu, jaki przyświecał Kasjanowi jak i
problem tendencyjnych opisów życia monastycznego w Egipcie, które
pełnią ważną rolę, są czynnikami decydującymi, które niechybnie wpływają
na interpretację jego dzieł. Niemniej te treści należy przynajmniej odróżnić
od zagadnienia wiarygodności ich geograficznego i biograficznego
kontekstu. Chociaż istnieje spór na temat tego, jak długo był w Egipcie, nie
43
Rozm. 17.2.2: ut vel cursim liceret nobis huius provinciae sanctos ac monasteria circuire – aby, choć
pobieżnie wolno nam było odwiedzić świętych i monastery tej miejscowości; 17.5.3: ut postquam velocissimo
reditu iuris iurandi fuerit inpleta condicio, haec denuo loca celeri repetamus recursu – aby, skoro po bardzo
prędkim powrocie zostanie spełniony warunek przysięgi, na nowo te miejsca odwiedzić w pośpiesznej
wędrówce.
44
Rozm. 20.2.l: post non longum tempus.
45
Rozm. 14.9.4: aetas ... adulescentior.
46
Zob. CHADWICK, John Cassian, 20; FRANK, John Cassian on John Cassian, 427.
47
Reguły 2.5 i Rozm. 18.5–8. Zob. uwagi VOGÜÉ w: Monachisme et Église dans la penseé de Cassien, 214–22.
48
Zob. analizę w rozdziale 5.
ma wątpliwości, że tam był. Szczegółowe badania ujawniają, że z jego dzieł
można wydobyć dziś więcej danych autobiograficznych i historycznych niż
kiedyś49. W pismach monastycznych Kasjan przeplata swoją bezpośrednią
wiedzę z dostępnymi źródłami literackimi. Większość informacji w
Regułach i Rozmowach jest oryginalna i oparta na osobistych przeżyciach.
To, co mówi nam o miejscach i ludziach, może być często skonfrontowane z
innymi tekstami50, aby pokazać, że w większości przypadków jest on
przydatnym, wiarogodnym i ważnym świadkiem sceny monastycznej w
Dolnym Egipcie, pod koniec IV w. Takie potwierdzenie jego znajomości
ważnych miejsc i ludzi tego niezwykłego świata monastycznego jest
koronnym argumentem przemawiającym za często powtarzanym przez
niego zaleceniem, aby uczyć raczej w oparciu o doświadczenie a nie o
rzeczy tylko zasłyszane.
49
Głównie przez Guy, który zauważył: „sa documentation en ce domaine est souvent fantaisiste” (Les
Apophtegmes des Pčres, 1:44); zob. Cassien, historien du monachisme? i jego najświeższe uwagi w: Cassian,
Saint John, 461–464. Niemniej Guy kończy opierając się głównie na części identyfikującej osoby
(prosopograficznej) Les Apophtegmes des Pčres (1:46–73) na tym samym „zabawnym” świadectwie. Frank jest
ostrożny w John Cassian on John Cassian. Po bardziej pozytywne spojrzenie na wiarogodność Kasjana zob.,
BUTLER, Lausiac History, 1:203–208 (chociaż idzie za daleko, traktuje Rozm. 10.1–3 jako dokładne
sprawozdanie); CHADWICK, John Cassian, 18–22; DEVOS, Saint Jean Cassien, 73.
50
Zob. WEBER, Die Stellung des Johannes Cassianus zur ausserpachomianischen Mönchstradition w celu
porównania Kasjana ze współczesną mu literaturą monastyczną i próby określenia, kiedy Kasjan był niezależny,
a kiedy nie lub czy był źródłem dla innych tekstów.