CES Studies No 3 - The Web site cannot be found

Transkrypt

OÂRODEK STUDIÓW WSCHODNICH
Centre for Eastern Studies
Prace OSW / CES Studies
P R A C E
Ukraina wobec Rosji:
OSW
CES
stosunki dwustronne i ich uwarunkowania
Ukraine and Russia:
mutual relations and the conditions that determine them
Republika Bia∏oruÊ czy republika bia∏oruska?
The Republic of Belarus or the Belarussian republic?
STUDIES
n u m e r
3
Warszawa listopad 2001 / Warsaw November 2001
© Copyright by OÊrodek Studiów Wschodnich
Seria „Prace OSW” zawiera materia∏y analityczne
© Copyright by Centre for Eastern Studies
przygotowane w OÊrodku Studiów Wschodnich
The ‘CES Studies’ series contains analytical materials
Redaktor serii / Series editor
prepared at the Centre for Eastern Studies
Anna ¸abuszewska
Opracowanie graficzne / Graphic design
Wersj´ angielskoj´zycznà publikujemy
Dorota Nowacka
dzi´ki wsparciu finansowemu
T∏umaczenie / Translation
Departamentu Promocji
Justyna Kubica, Izabela Zygmunt
Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP
Paulina Marchewa, Christian Swindells
The English version is published
with the financial support
Wydawca / Publisher
of the Promotion Department
OÊrodek Studiów Wschodnich
of the Republic of Poland’s Ministry of Foreign Affairs
Centre for Eastern Studies
ul. Koszykowa 6a
Materia∏y analityczne OSW mo˝na przeczytaç
Warszawa / Warsaw, Poland
na stronie www.osw.waw.pl
tel./phone: +48 /22/ 628 47 67
Tam równie˝ znaleêç mo˝na wićej informacji
fax: +48 /22/ 629 87 99
o OÊrodku Studiów Wschodnich
The Centre’s analytical materials can be found
NaÊwietlanie / Offset JML s.c.
on the Internet at www.osw.waw.pl
Druk / Printed by
More information about the Centre for Eastern Studies
Print Partner
is available at the same web address
Spis treÊci
Contents
stosunki dwustronne
i ich uwarunkowania / 5
Tadeusz Andrzej Olszaƒski
Ukraine and Russia:
mutual relations and the conditions
that determine them / 33
Tezy / 5
Theses / 33
I. Zarys rozwoju stosunków ukraiƒsko-
I. Outline of the development of Ukrainian –
-rosyjskich 1991–1999 / 6
Russian relations from 1991 to 1999 / 34
II. Rok 2000. PrzewartoÊciowania / 10
II. Year 2000. Re-valuation / 39
III. Rosja i Ukraina: sprzecznoÊç
III. Russia and Ukraine: contradiction
i zbie˝noÊç interesów / 16
and convergence of interests / 44
IV. Do Europy razem z Rosjà? / 17
IV. To Europe together with Russia? / 46
V. Czy to si´ uda? / 18
V. Can this be done? / 46
VI. Post Scriptum:
VI. Postscript:
Wobec wojny z terroryzmem / 19
Facing the war against terrorism / 48
Republika Bia∏oruÊ
czy republika bia∏oruska? / 23
Agata Wierzbowska-Miazga
The Republic of Belarus
or the Belarussian republic? / 51
Tezy / 23
Theses / 51
Proces integracji Bia∏orusi i Rosji / 24
Integration process of Russia and Belarus / 52
P∏aszczyzny zale˝noÊci i wp∏ywów / 25
The areas of dependencies and influence / 53
Perspektywy stosunków
The prospects for the Belarussian-Russian
bia∏orusko-rosyjskich / 29
relations / 57
Federacja Rosyjska jest najwa˝niejszym sàsiadem Ukrainy, astosunki z Moskwà stanowià kluczowe zagadnienie ukraiƒskiej poli tyki zagranicznej do tego stopnia, ˝e ka˝da opcja ukraiƒskiej polityki zagranicznej jest przede wszystkim wyborem okreÊlonego
kszta∏tu stosunków z Rosjà. Wynika to przede wszystkim z geograficznego i geopolitycznego po∏o˝enia Ukrainy, z dziedzictwa
wielowiekowej wi´zi politycznej, gospodarczej ikulturalnej mi´dzy
obu krajami, a tak˝e z nieuniknionej przewagi Rosji nad Ukrainà.
Wynika to tak˝e z tego, ˝e to Rosja jest g∏ównym partnerem Unii
Europejskiej na wschodzie Europy, zaÊ Ukraina jest i b´dzie
w znacznej mierze oceniana przez Uni´ w zale˝noÊci od stanu jej
stosunków z Rosjà: im b´dà one lepsze, tym lepiej Ukraina b´dzie
postrzegana w Berlinie, Brukseli, azw∏aszcza Pary˝u. Nieco inne
sà interesy Stanów Zjednoczonych, zainteresowanych niezale˝no-
Êcià ukraiƒskiej polityki bezpieczeƒstwa od rosyjskiej, niemniej
stosunki dwustronne
swych stosunków z Rosjà. Z drugiej strony po dziesićiu latach
tak˝e Amerykanie postrzegajà Ukrain´ g∏ównie w kontekÊcie
istnienia niepodleg∏ej Ukrainy nie ma ju˝ wàtpliwoÊci, ˝e kraj ten
i ich uwarunkowania
w dajàcym si´ przewidzieç czasie (jeÊli kiedykolwiek) nie ma
szans na przystàpienie do NATO i Unii Europejskiej. Tym bardziej
wić roÊnie znaczenie stosunków Kijowa z Moskwà.
Tezy
1. Nawiàzanie normalnych stosunków mi´dzypaƒstwowych mi´dzy Ukrainà a Rosjà by∏o bardzo trudne ze wzgl´du na wielorakie
wi´zi ∏àczàce oba kraje. Ostateczne uznanie niepodleg∏oÊci i granic Ukrainy przez Rosj´ (tj. podpisanie traktatu o stosunkach
wzajemnych) nastàpi∏o dopiero w 1997 r. i to pod naciskiem
wspólnoty mi´dzynarodowej.
2. Rozpad jednolitego systemu gospodarczego ZSRR spowodowa∏
wiele trudnoÊci tak dla Rosji, jak i dla Ukrainy; dla Ukrainy trudnoÊci te by∏y dotkliwsze ze wzgl´du na silniejsze uzale˝nienie od
partnera. Niemniej mimo prób presji ze strony rosyjskiej Ukraina
zdecydowanie broni∏a i broni swej niezale˝noÊci gospodarczej,
a jej klasa polityczna rozumie, ˝e czerpanie zysków ze wspó∏pracy
gospodarczej z Rosjà wymaga utrzymania niezale˝noÊci.
3. W roku 2000 nastàpi∏ prze∏om w stosunkach rosyjsko-ukraiƒskich: wzrost gospodarczy, osiàgni´ty przez Ukrain´ g∏ównie
w wyniku dobrej koniunktury w Rosji, uÊwiadomi∏ jej, ˝e dla Êcis∏ej
wspó∏pracy z tym krajem (nawet za cen´ pewnych ust´pstw) nie
Prace
OSW
ma alternatywy. Z drugiej strony Moskwa uzna∏a, ˝e realizacja jej
8. Na razie trudno oceniç, jaki wp∏yw na stosunki ukraiƒsko-ro-
interesów politycznych na Ukrainie b´dzie ∏atwiejsza, jeÊli b´dzie
syjskie b´dzie mieç rozpoczynajàca si´ wojna zterroryzmem. Jed-
ona traktowaç ten kraj jako partnera.
nak rysujàce si´ zbli˝enie rosyjsko-amerykaƒskie niewàtpliwie
wspó∏gra z tendencjà Kijowa do jednoczesnego zbli˝enia z Fede-
4. Zasadniczym interesem Ukrainy jest budowa partnerskich,
racjà Rosyjskà i Stanami Zjednoczonymi.
choç asymetrycznych stosunków z Rosjà, umo˝liwiajàcych zachowanie niezale˝noÊci przy Êcis∏ej wspó∏pracy gospodarczej
i politycznej. W tym celu Kijów szuka przeciwwagi dla stosunków
z Rosjà w strategicznym partnerstwie zUSA. Z kolei zasadniczym
I. Zarys rozwoju stosunków
ukraiƒsko-rosyjskich 1991–1999
interesem Rosji jest niedopuszczenie do obecnoÊci NATO na pó∏nocnych wybrze˝ach Morza Czarnego i zbyt Êcis∏ego sojuszu
Poczàtki
ukraiƒsko-amerykaƒskiego. Interesy te, aczkolwiek rozbie˝ne,
mogà byç zharmonizowane tak, by nie prowadzi∏y do zatargów
W koƒcowym okresie istnienia ZSRR w∏adze Ukrainy i Rosji
i konfliktów.
wspó∏dzia∏a∏y przeciw zwiàzkowemu Centrum, jednak nazajutrz
po podpisaniu 8 grudnia 1991 r. porozumienia o utworzeniu
5. Wi´kszoÊç kluczowych interesów gospodarczych Rosji na Ukra-
Wspólnoty Niepodleg∏ych Paƒstw, pojawi∏y si´ konflikty interesów,
inie jest zbie˝na z interesami Ukrainy: tranzyt rosyjski przez Ukra-
a wspó∏dzia∏anie ustàpi∏o wspó∏zawodnictwu. Jednym z podsta-
in´ jest êród∏em wielkich dochodów dla Kijowa, podobnie wzrost
wowych êróde∏ sporów by∏o to, ˝e oba paƒstwa ró˝nie postrzega∏y
wymiany handlowej jest w interesie obu stron. Zdecydowanie roz-
Wspólnot´. Dla Ukrainy mia∏a to byç swoista Komisja Likwidacyjna
bie˝ne sà natomiast interesy w sferze energetycznej, gdy˝ Rosja
ZSRR, dla Rosji natomiast instrument zachowania maksymalne-
dà˝y do utrzymania monopolu dostaw gazu ziemnego dla Ukrainy
go mo˝liwego stopnia integracji paƒstw postradzieckich,
(w∏asnego lub turkmeƒskiego przez w∏asne terytorium) i zmniej-
a w przysz∏oÊci – ich reintegracji.
szenia zale˝noÊci od tranzytu gazu przez jej terytorium, interesy
Cz´sto niedostrzeganym czynnikiem, determinujàcym rozwój nie-
Kijowa zaÊ sà dok∏adnie przeciwne. Jednak ze strony ukraiƒskiej
podleg∏ej Ukrainy, jak te˝ jej stosunków z Rosjà, jest fakt, ˝e nie-
nie widaç zdecydowanej woli realizacji tych interesów.
podleg∏oÊç Ukrainy by∏a wynikiem podzia∏u sowieckiej nomenklatury (klasy politycznej w szerokim rozumieniu) na republikaƒskie
6. Spo∏eczeƒstwo ukraiƒskie, podobnie jak ukraiƒska klasa poli-
„ugrupowania”. To ukraiƒska nomenklatura zdecydowa∏a si´
tyczna, wznacznej wi´kszoÊci opowiada si´ za zachowaniem nie-
stworzyç w∏asne paƒstwo, apaƒstwo to jest – tak wsensie praw-
podleg∏ego paƒstwa, ale przeciw rozluênianiu stosunków z Rosjà.
no-mi´dzynarodowym, jak te˝ ustrojowym, gospodarczym i kultu-
Tote˝ polityka „asymetrycznego partnerstwa” i zbli˝enia ukraiƒ-
ralnym – kontynuacjà Ukraiƒskiej SRR. ZaÊ rodzàca si´ ukraiƒska
sko-rosyjskiego, „reasekurowanego” przez Êcis∏à wspó∏prac´
klasa polityczna (oprócz bardzo nielicznych Êrodowisk dysydenc-
z USA, wyra˝ona wnowej doktrynie polityki zagranicznej, sformu-
kich) by∏a wszechstronnie powiàzana zrosyjskà klasà politycznà.
∏owanej na poczàtku 2001 r. mo˝e liczyç na du˝e poparcie.
By∏ to jeden zistotnych czynników, od samego poczàtku utrudniajàcych, jeÊli nie uniemo˝liwiajàcych Kijowowi przyjćie kursu na
7. Wszystko wskazuje na to, ˝e opisany wy˝ej kurs polityki tak ro-
zdecydowanà separacj´ od Moskwy, propagowanà przez ugrupo-
syjskiej, jak i ukraiƒskiej oka˝e si´ trwa∏y. Prowadziç to b´dzie do
wania prawicy niepodleg∏oÊciowej. W pierwszych latach niepod-
zacieÊniania zwiàzków mi´dzy obu krajami, przy czym stopieƒ
leg∏oÊci to przede wszystkim konfrontacyjna polityka Federacji
asymetrii kszta∏tujàcego si´ partnerstwa pozostaje kwestià
Rosyjskiej popycha∏a Ukrain´ w kierunku Zachodu.
otwartà. Nie wydaje si´ natomiast prawdopodobne, by Rosja
Poczàtki stosunków rosyjsko-ukraiƒskich by∏y bardzo trudne. Na
w dajàcym si´ przewidzieç czasie mog∏a (czy nawet tylko chcia-
Ukrainie zapanowa∏a niepodleg∏oÊciowa euforia i nadmierne na-
∏a) „wch∏onàç Ukrain´”, jak te˝ by na Ukrainie pojawi∏y si´ po-
dzieje, wiàzane z Zachodem, w Rosji – szok, spowodowany utratà
wa˝ne ugrupowania polityczne, sk∏onne poprzeç taki projekt poli-
ziem, uznawanych za cz´Êç historycznej Rosji i w znacznej mierze
tyczny.
zamieszkanych przez Rosjan. Przez pewien czas Moskwa formu∏owa∏a groêby rewizji granic i propagowa∏a tez´ o nieuchronnym
Prace
OSW
podziale Ukrainy na cz´Êç wschodnià i zachodnià (tego rodzaju
sàsiedztwie i wspó∏pracy. W jego tekÊcie nie znalaz∏y si´ propo-
sugestie w prasie rosyjskiej zdarzajà si´ nawet dziÊ). Z drugiej
nowane przez Rosj´ zapisy dotyczàce podwójnego obywatelstwa
strony Kijów wpierwszych latach niepodleg∏oÊci zajmowa∏ wobec
oraz Floty Czarnomorskiej (obie sprawy wy∏àczono do odr´bnego
Rosji sztywnà i pod wieloma wzgl´dami nierealistycznà postaw´,
uregulowania), a sformu∏owanie dotyczàce uznania granic by∏o
która by∏a na r´k´ Moskwie, gdy˝ spowalnia∏a proces uznawania
w pe∏ni jednoznaczne. Jednak Moskwa uzale˝ni∏a podpisanie
Ukrainy za pe∏noprawnego, odpowiedzialnego cz∏onka wspólnoty
traktatu od porozumienia w sprawie ostatecznego podzia∏u Floty
mi´dzynarodowej.
Czarnomorskiej oraz warunków stacjonowania rosyjskiej mary-
Dla Federacji Rosyjskiej istotne by∏o to, ˝e na terytorium Ukrainy
narki wojennej na Krymie. Brak post´pu w tej sprawie doprowa -
znalaz∏y si´ prawie wszystkie bazy Floty Czarnomorskiej, a tak˝e
dzi∏ do wielokrotnego odwo∏ywania wizyty prezydenta Rosji Bory-
zespo∏y uderzeniowe bombowców i rakiet strategicznych, uzbro-
sa Jelcyna w Kijowie. Sukcesem dyplomacji ukraiƒskiej by∏ nato-
jonych w przesz∏o 1700 g∏owic jàdrowych oraz dwie stacje syste-
miast fakt, ˝e dla opinii mi´dzynarodowej sta∏o si´ jasne, ˝e to
mu wczesnego ostrzegania o napadzie jàdrowym; te ostatnie
Moskwa ponosi odpowiedzialnoÊç za impas rokowaƒ, gdy˝ sta-
mia∏y najwi´ksze znaczenie, gdy˝ bez nich obrona przeciwrakie-
wiane przez nià warunki sprowadzajà si´ do zakwestionowania
towa Rosji traci∏a z pola widzenia kierunek po∏udniowo-zachodni.
suwerennoÊci Ukrainy nad cz´Êcià Krymu.
Tu jednak szybko osiàgni´to porozumienie – oba oÊrodki, wydzier-
Uchwalona wczerwcu 1996 r. konstytucja Ukrainy wykluczy∏a re-
1
˝awione przez Ukrain´ Federacji Rosyjskiej , funkcjonujà nieprzer-
alizacj´ jednego z postulatów Rosji, wprowadzenia podwójnego
wanie. Podobnie Ukraina nigdy nie kwestionowa∏a obecnoÊci ro-
obywatelstwa (a tak˝e równouprawnienia rosyjskiego jako j´zyka
syjskich si∏ zbrojnych w Sewastopolu.
urz´dowego, na co stale, choç nieoficjalnie, nalega∏a i nalega ro-
Ukraina nie przystàpi∏a do uk∏adu o bezpieczeƒstwie zbiorowym
syjska icz´Êç ukraiƒskiej klasy politycznej), dopuÊci∏a natomiast
WNP (Uk∏adu Taszkenckiego) ani do uk∏adu o wspólnej ochronie
istnienie na Ukrainie rosyjskiej bazy wojskowej2. Otwar∏o to drog´
granic i wielu innych porozumieƒ WNP, które uwa˝a∏a za nieko-
do ostatecznego uregulowania kwestii Sewastopola.
rzystne dla siebie. Kijów konsekwentnie iskutecznie przeciwdzia∏a∏ te˝ przekszta∏caniu si´ WNP w struktur´ ponadpaƒstwowà,
zaÊ od 1994 r. zaznaczy∏a si´ wyraêna tendencja Ukrainy do sa-
Rozpad wspólnego systemu
gospodarczego
botowania form wspó∏pracy wielostronnej, apreferowania wspó∏pracy dwustronnej (tak˝e z Federacjà Rosyjskà). Ta polityka, która
W konsekwencji nag∏ego wprowadzenia granic paƒstwowych,
znalaz∏a poparcie niektórych innych cz∏onów Wspólnoty, doprowa-
dzielàcych ÊciÊle zintegrowany dotychczas obszar spo∏eczno-go-
dzi∏a ostatecznie do pora˝ki linii politycznej Moskwy i uwiàdu WNP.
spodarczy, obie strony natrafi∏y na szereg nowych trudnoÊci.
Polityka pierwszego prezydenta Ukrainy, Leonida Krawczuka, by-
Ukraina sta∏a si´ w∏aÊcicielem ogromnie rozbudowanego przemy-
∏a doÊç efektowna, ale niezbyt efektywna. Zarówno wobec Zacho-
s∏u zbrojeniowego ichemicznego, który wznacznej wi´kszoÊci nie
du, jak i Rosji by∏a to przede wszystkim polityka gestów, która do-
by∏ jej potrzebny, iktóry – wzwiàzku zza∏amaniem si´ sowieckiej
prowadzi∏a wprawdzie do akceptacji Ukrainy jako pe∏noprawnego
polityki militarnej – w znacznej mierze przesta∏ byç potrzebny
cz∏onka wspólnoty narodów, ale nie rozwiàza∏a ˝adnego z g∏ów-
tak˝e Rosji. Szybki rozpad gospodarki nakazowo-rozdzielczej bez
nych problemów kraju. Zw∏aszcza wobec Rosji Krawczuk okaza∏
jednoczesnego wprowadzania mechanizmów rynkowych spowo-
si´ politykiem niezdolnym do wypracowania rzetelnych kompro-
dowa∏ anarchizacj´ obrotu gospodarczego i ˝ywio∏owe kszta∏to-
misów. Tak˝e Rosja wykazywa∏a w tych rokowaniach nadmierny
wanie si´ mechanizmów pararynkowych, do dziÊ niezbyt jasnych.
maksymalizm – wlatach 1992–1994 w zasadniczych kwestiach
Dotyczy∏o to tak˝e powiàzaƒ mi´dzynarodowych. Kryzys gospoda-
spornych by∏ mo˝liwy kompromis znacznie dla niej korzystniejszy
rek paƒstw postradzieckich (wtym zw∏aszcza drastyczny spadek
ni˝ ostatecznie wynegocjowany w1997 r.
zamówieƒ wojskowych), a tak˝e wiàzanie przesadnych nadziei
Zupe∏nie inna by∏a postawa drugiego prezydenta, Leonida Kuczmy.
ze wspó∏pracà z Zachodem, spowodowa∏y masowe zrywanie po-
Wybrany dzi´ki has∏om zbli˝enia z Rosjà, od poczàtku uprawia∏
wiàzaƒ kooperacyjnych mi´dzy przedsi´biorstwami ukraiƒskimi
wobec niej polityk´ zdecydowanie patriotycznà, a przy tym prag-
a rosyjskimi (i innymi postradzieckimi). W efekcie w latach
matycznà. Okaza∏a si´ ona doÊç skuteczna. W lutym 1995 r. pa-
1992–1993 nastàpi∏ bardzo powa˝ny spadek wymiany handlowej
rafowany zosta∏ ukraiƒsko-rosyjski Traktat o przyjaêni, dobrym
mi´dzy paƒstwami postradzieckimi.
Pr ace
OSW
Ukraina stara∏a si´ intensywnie tworzyç „struktur´ niepodleg∏o-
kosztowne. Tymczasem dla ukraiƒskiego przemys∏u zbrojeniowe-
Êci”, wprowadzajàc m.in. w∏asne ustawodawstwo gospodarcze
go wspó∏praca z rosyjskimi partnerami by∏a sprawà prze˝ycia.
bez liczenia si´ z konsekwencjami, jakie zmiany te muszà pocià-
Ju˝ oko∏o 1994 r. sta∏o si´ jasne, ˝e Ukraina wniewielkim stopniu
gnàç dla wcià˝ istniejàcej wspólnoty monetarnej i celnej. Podob-
potrafi dyskontowaç niezbyt liczne zakresy, w których Rosja jest
nie czyni∏y inne kraje postradzieckie. Wspólna przestrzeƒ prawna
od niej uzale˝niona (przede wszystkim tranzyt gazu ziemnego iro-
rozpada∏a si´ wić najszybciej i wymusza∏a rozpad pozosta∏ych,
py naftowej oraz tranzyt do i z portu w Odessie), Rosja natomiast
zaÊ powstanie formalnej (bo z poczàtku zupe∏nie niestrze˝onej,
wykorzystuje dostawy gazu ziemnego jako narz´dzie presji poli-
a do dziÊ nie wytyczonej) granicy sta∏o si´ znakomitym êród∏em
tycznej. Okaza∏o si´ ono jednak ma∏o skuteczne. Po pierwsze dla-
zarobku, tak˝e dla wielkich firm handlowych, spekulujàcych na
tego, ˝e w odpowiedzi na ograniczanie dostaw ukraiƒscy przed-
ró˝nicach cen, kursów oraz ró˝nych rozwiàzaniach prawnych
si´biorcy podbierali z gazociàgów tranzytowych gaz, przeznaczo-
(zw∏aszcza prawa podatkowego). Ta grupa nowych przedsi´biorców,
ny dla odbiorców zachodnich, po drugie dlatego, ˝e Gazprom pro-
kszta∏tujàca si´ jeszcze przed rozpadem ZSRR, szybko sta∏a si´
wadzi∏ wobec Kijowa w∏asnà polityk´, której cele nie zawsze by∏y
wa˝nà grupà (ÊciÊlej – grupami) wp∏ywu, a ich nacisk wielokrotnie
zgodne z politykà Federacji Rosyjskiej.
wp∏ywa∏ na decyzje, podejmowane na szczeblu paƒstwowym.
Wraz z wygasaniem kontrowersji politycznych ci´˝ar stosunków
W listopadzie 1992 r. Ukraina przesta∏a nale˝eç do tzw. strefy ru-
ukraiƒsko-rosyjskich coraz bardziej przenosi∏ si´ na zagadnienia
blowej, a rosyjski rubel, po prawie roku „wspó∏istnienia” z ukraiƒ-
gospodarcze. Tu Ukraina mia∏a znacznie mniejsze pole manewru,
skim karbowaƒcem (kuponem) sta∏ si´ na Ukrainie walutà obcà.
gdy˝, inaczej ni˝ w tych pierwszych, nie mo˝e liczyç na poparcie
Nastàpi∏o to z inicjatywy Rosji, gdy˝ narastajàca na Ukrainie in-
Zachodu. Co gorsza, powolne reformy strukturalne w Rosji przy
flacja zaczyna∏a si´ negatywnie odbijaç na gospodarce rosyjskiej,
ich zaniechaniu na Ukrainie doprowadzi∏y ju˝ do powstania dy-
zagra˝ajàc podj´temu w tym kraju programowi reform. Istnienie
stansu, znacznie pogarszajàcego stanowisko Ukrainy w jakich-
strefy rublowej by∏o bardzo wa˝nym czynnikiem rodzenia si´
kolwiek rokowaniach gospodarczych. Adla wspó∏pracy gospodar-
i umacniania wspomnianej wy˝ej grupy „nowych Ukraiƒców”
czej z Rosjà po prostu nie ma alternatywy. Z drugiej jednak stro-
i „nowych Rosjan”.
ny koniecznoÊç Êcis∏ej wspó∏pracy gospodarczej, a nawet powa˝-
Niemal od razu ujawni∏a si´ zasadnicza asymetria w stosunkach
nych ust´pstw w tej dziedzinie na rzecz Rosji, nie musi oznaczaç
gospodarczych: silne uzale˝nienie Ukrainy od strategicznych do-
zagro˝enia dla niepodleg∏oÊci Ukrainy.
staw z Rosji i znacznie mniejsze uzale˝nienie Rosji od dostaw
z Ukrainy. Ukraina by∏a zale˝na przede wszystkim pod wzgl´dem
surowcowym – musia∏a importowaç z Rosji wielkie iloÊci gazu
Podpisanie traktatu ukraiƒsko-rosyjskiego...
ziemnego (ponad 80% zu˝ycia), ropy naftowej (ok. 90%), a tak˝e drewna i celulozy (odpowiednio ok. 60 i80%) oraz ca∏oÊç pa-
Pod koniec 1996 r., gdy sta∏o si´ jasne, ˝e rozszerzenie NATO jest
liwa jàdrowego. Dywersyfikacja dostaw okaza∏a si´ niemo˝liwa,
przesàdzone, Ukraina podj´∏a ofensyw´ dyplomatycznà, majàcà
choç demonopolizacja rynku produktów ropopochodnych sprawi∏a,
zapewniç, by rozszerzenie nie pogorszy∏o jej sytuacji geostrate-
˝e uzale˝nienie od dostaw z Rosji przesta∏o byç êród∏em zagro˝enia.
gicznej. Przynios∏a ona po˝àdane rezultaty, nie tylko w postaci
Z drugiej strony dostawy z Ukrainy (oprócz artyku∏ów ˝ywnoÊcio-
Karty NATO–Ukraina: pod wyraênym naciskiem Zachodu Moskwa
wych i niektórych asortymentów metalurgicznych) nie mia∏y dla
zdecydowa∏a si´ na podpisanie traktatu z Ukrainà wraz z wyne-
Rosji charakteru strategicznego, choç od niektórych znich zale˝a∏
gocjowanymi bezpoÊrednio przedtem trzema umowami, regulujà-
byt licznych, nawet wielkich przedsi´biorstw. Zamo˝niejsza dzi´-
cymi ostateczny podzia∏ Floty Czarnomorskiej b. ZSRR, a tak˝e
ki swym zasobom ∏atwo sprzedawalnych surowców Rosja mog∏a
warunki funkcjonowania rosyjskiej bazy marynarki wojennej
te˝ znacznie ∏atwiej znajdowaç zast´pcze êród∏a dostaw – bàdê
w Sewastopolu. Jest doÊç prawdopodobne, ˝e porozumienia te
we w∏asnej gospodarce, bàdê w Êwiecie zewn´trznym. Dla Rosji
wynegocjowano przy poufnej mediacji paƒstw cz∏onkowskich
istotne znaczenie mia∏o te˝ utrzymanie kooperacji z niektórymi
Paktu. Ostatecznie 30 maja 1997 r., podczas oficjalnej wizyty
ukraiƒskimi przedsi´biorstwami zbrojeniowymi, g∏ównie jednak
prezydenta Jelcyna wKijowie, podpisany zosta∏ traktat ukraiƒsko-
dlatego, ˝e uruchomienie w∏asnej produkcji brakujàcych elemen-
-rosyjski i porozumienia w sprawie Sewastopola3.
tów (i uruchomienie w∏asnych biur konstrukcyjnych) by∏o zbyt
Prace
OSW
Porozumienia w sprawie Sewastopola potwierdza∏y bezwarunko-
akty prawne. Niezb´dna jest te˝ dobra wola obu stron, wola
wà suwerennoÊç Ukrainy nad tym miastem i portem wojskowym,
czegoÊ wićej, ni˝ samego zawarcia porozumienia, osiàgnićia
gwarantowa∏o jednak Rosji prawo bazowania tam marynarki
sukcesu, ∏atwego do propagandowego zdyskontowania (zw∏asz-
wojennej przez co najmniej dwadzieÊcia lat. By∏ to kompromis,
cza w ukraiƒskiej kampanii przed wyborami parlamentarnymi).
wynikajàcy z realistycznej analizy zysków i strat obu stron. Nie
Zwraca te˝ uwag´ jego jednoznacznie dwustronny charakter –
zadowoli∏ on w pe∏ni ˝adnej z nich, ale dla obu by∏ do przyjćia.
Wspólnota Niepodleg∏ych Paƒstw pojawia si´ tu wy∏àcznie jako
Podpisanie traktatu zamkn´∏o etap kszta∏towania podstawowej
ozdobnik bez ˝adnego znaczenia.
4
struktury ukraiƒsko-rosyjskich stosunków mi´dzypaƒstwowych .
Omawiane porozumienie jest jedynie preambu∏à do za∏àcznika,
Rosja ostatecznie zrezygnowa∏a z myÊli o oderwaniu Krymu czy
precyzujàcego zakres przysz∏ych uzgodnieƒ. Za∏àcznik ten, Pro-
te˝ samego Sewastopola od Ukrainy (jeÊli kiedykolwiek serio
gram wspó∏pracy gospodarczej mi´dzy Ukrainà aFederacjà Ro-
o tym myÊla∏a). Osiàgn´∏a natomiast to, oco jej rzeczywiÊcie cho-
syjskà na lata 1998–2007 (nieopublikowany), liczy 130 punktów,
dzi∏o, i co jest jej istotnym interesem – utrzymanie bazy wojsko-
w tym 16 dotyczàcych wspó∏pracy w zakresie przemys∏u zbroje-
wej na Krymie. Zarazem Rosja zablokowa∏a w ten sposób mo˝li-
niowego, i mówi przede wszystkim o rokowaniach, majàcych na
woÊç akcesji Ukrainy do NATO, a wić pojawienia si´ Paktu na
celu m.in. liberalizacj´ re˝imu wolnego handlu (w gruncie rzeczy
pó∏nocnym wybrze˝u Morza Czarnego.
– dostosowanie warunków tego handlu do Êwiatowych standardów), ujednolicenie zasad naliczania podatków poÊrednich, zbli-
...i ramowego porozumienia
gospodarczego
˝enie (ale nie ujednolicenie) taryf iprocedur celnych, nawiàzanie
wspó∏pracy s∏u˝b celnych i granicznych (bardziej szczegó∏owe
propozycje w tym ostatnim zakresie sprowadzajà si´ do tego, by
Po podpisaniu traktatu o przyjaêni i wspó∏pracy podj´to rokowa-
na granicy ukraiƒsko-rosyjskiej zapanowa∏ elementarny ∏ad
nia nad wieloletnim porozumieniem gospodarczym, ostatecznie
prawno-organizacyjny) itd., itp. Program ten pozosta∏ martwy,
podpisanym przez prezydentów Leonida Kuczm´ i Borysa Jelcyna
a na rzeczywistà popraw´ standardów stosunków gospodarczych
27 lutego 1998 r., podczas pierwszej oficjalnej wizyty prezydenta
mi´dzy Rosjà a Ukrainà trzeba by∏o czekaç do roku 20007.
Ukrainy w Moskwie. To porozumienie o wspó∏pracy gospodarczej
Po okresie stosunkowo dobrej koniunktury ukraiƒsko-rosyjska
na lata 1998–2007 jest dokumentem doÊç enigmatycznym. Jego
wspó∏praca gospodarcza zachwia∏a si´ pod wp∏ywem kryzysu ro-
kluczowy art. 2 stanowi, ˝e wysokie umawiajàce si´ strony,
syjskiego z 1998 r. Na Ukrainie nie dosz∏o do krachu finansowe-
uznajàc niezb´dnoÊç stopniowego kszta∏towania i rozwoju
go, porównywalnego z rosyjskim, jednak powiàzanie rynków fi-
wspólnej przestrzeni gospodarczej, b´dà tworzyç dogodne wa-
nansowych obu krajów doprowadzi∏o do powa˝nego os∏abienia
runki dla uzgodnienia podstawowych kierunków przemian spo-
(ale nie za∏amania) hrywni jesienià tego roku, co mia∏o negatywny
∏eczno-gospodarczych, przebudowy strukturalnej, zbli˝enia bazy
wp∏yw na wymian´ handlowà mi´dzy Rosjà a Ukrainà. W 1999 r.
normatywno-prawnej w zakresie wspó∏pracy gospodarczej z za-
ukraiƒski eksport towarowy do Rosji spad∏ wporównaniu zrokiem
granicà, polityki taryfowo-celnej, podatkowej oraz ustawodaw-
1995 o po∏ow´, a w porównaniu z 1997 r. o 22%; a import z Ro-
stwa antymonopolowego, tworzenia odr´bnych projektów i pro-
sji – odpowiednio o 1/3 i 10%; eksport us∏ug wzrós∏ w latach
gramów, popierania rozwoju kooperacji, tworzenia silnych struk-
1997–1998 o 40%, ale w 1998 r. spad∏ o 30%, a import spad∏
tur produkcyjnych, wzajemnego udzia∏u w prywatyzacji i projek-
odpowiednio o 15% i 10% 8. Wa˝nym, d∏ugofalowym skutkiem
tach inwestycyjnych zgodnie z ustawodawstwem narodowym5.
kryzysu by∏o zmniejszenie op∏acalnoÊci importu w obu krajach,
W porozumieniu czytamy te˝ o koniecznoÊci zbli˝enia podstawo-
pobudzajàce produkcj´ krajowà. By∏ to jeden z warunków wst´p-
wych kierunków reform rynkowych w obu krajach i stworzenia
nych o˝ywienia gospodarczego na Ukrainie w roku 2000.
podstaw dla dalszego rozwoju procesów integracyjnych w gospodarce6 (jest to czysta nowomowa – w rzeczywistoÊci w 1998 r.
wcià˝ trwa∏y procesy dezintegracyjne). Dokument ten, któremu
media obu stron nada∏y ogromne znaczenie, to w istocie niewiele
wićej ni˝ protokó∏ intencji, za którym muszà pójÊç d∏ugotrwa∏e,
trudne negocjacje mi´dzyrzàdowe, konkretne decyzje, w tym liczne
Prac e
OSW
Import gazu ziemnego
dla Ukrainy tak, by pokryç deficyt, wywo∏any wstrzymaniem dostaw turkmeƒskich. JednoczeÊnie Gazprom usi∏owa∏ wymusiç
Kluczowym elementem ukraiƒsko-rosyjskich stosunków gospo-
przekszta∏cenie zad∏u˝enia ukraiƒskich importerów gazu w d∏ug
darczych sà dostawy i tranzyt gazu ziemnego. Ukraina nie jest
paƒstwa ukraiƒskiego14.
w stanie przetrwaç bez dostaw gazu ziemnego z Rosji (lub zinne-
W zwiàzku z tym umowa w sprawie dostaw gazu ziemnego dla
9
go êród∏a przez terytorium Rosji) , zaÊ dochody z eksportu gazu
Ukrainy w 1998 r. przynios∏a istotne pogorszenie sytuacji strony
ziemnego majà zasadnicze znaczenie dla stabilnoÊci finansów
ukraiƒskiej, a towarzyszàce jej ustalenia zapewni∏y firmie Itera-
publicznych Federacji Rosyjskiej. ZaÊ eksport ten odbywa∏ si´ nie-
-Ukrajina15 pozycj´ quasi-monopolisty na ukraiƒskim rynku we-
mal w ca∏oÊci przez terytorium Ukrainy; uruchomienie pierwszej
wn´trznym16 (tak˝e jako operatora gazu turkmeƒskiego). Zad∏u˝e-
nitki gazociàgu jamalskiego w niewielkim stopniu zmieni∏o t´ sy-
nie z tytu∏u dostaw bie˝àcych przesta∏o narastaç, stare zosta∏o
10
tuacj´ . Kraj ten jest te˝ jednym znajwi´kszych odbiorców rosyj-
zrestrukturyzowane, narasta∏ natomiast problem kradzie˝y gazu
skiego gazu, z którego Gazprom w pierwszych latach nie móg∏
z rurociàgów tranzytowych. Moskwa wykorzystywa∏a to jako argu-
zrezygnowaç; sytuacja zmieni∏a si´ ok. 1999 r., gdy Gazprom po-
ment w negocjacjach dwustronnych, a tak˝e jako narz´dzie dys-
stawi∏ na maksymalizacj´ eksportu poza WNP. W pierwszej po∏o-
kredytacji Ukrainy na arenie mi´dzynarodowej, a kierownictwo
wie lat dziewi´çdziesiàtych import gazu ziemnego by∏ bodaj naj-
Gazpromu nie robi∏o nic, by powstrzymaç ten proceder. Wszystko
bardziej skryminalizowanà dziedzinà gospodarki Ukrainy; na
przemawia za tym, ˝e g∏ównà przyczynà takiej jego postawy by∏o
zwiàzanych z nim nadu˝yciach wyros∏y wszystkie lub prawie
to, ˝e zkradzie˝y gazu i jego odsprzeda˝y na Zachód czerpali zy-
wszystkie ukraiƒskie fortuny oligarchiczne (a tak˝e cz´Êç rosyj-
ski cz∏onkowie Êcis∏ego kierownictwa nie tylko ukraiƒskiego
skich). W wyniku tych nadu˝yç straty ponosi∏ te˝ Gazprom, jednak
Ukrhazpromu, ale i rosyjskiego Gazpromu.
mimo narastajàcego zad∏u˝enia jego ukraiƒskich kontrahentów
W lutym 1998 r. Ukraina zawar∏a z Turkmenistanem wieloletnià
dostawy gazu na Ukrain´ musia∏y byç wcià˝ op∏acalne dla tego
umow´ na dostawy gazu ziemnego, jednak i te dostawy zosta∏y
koncernu lub dla jego kierownictwa, którego prywatne interesy
szybko wstrzymane. W 1998 r. gaz turkmeƒski na Ukrain´ nie
cz´sto bywa∏y sprzeczne z dobrem firmy.
dociera∏, w 1999 r. dostawy wynios∏y ok. 8 mld m3 17. Nadal wić
Podczas rozwiàzywania ZSRR Ukraina przej´∏a kontrol´ nad sys-
Rosja by∏a dostawcà znacznej wi´kszoÊci spo˝ywanego przez
temem gazociàgów tranzytowych, przebiegajàcych przez jej tery-
Ukrain´ gazu ziemnego, zaÊ Gazprom wykorzystywa∏ t´ sytuacj´,
torium. Kierownictwo Gazpromu zlekcewa˝y∏o wówczas ten fakt,
dà˝àc do przejćia kontroli nad ukraiƒskimi gazociàgami tranzy-
mo˝e dlatego, ˝e nie liczy∏o si´ z ostatecznym charakterem roz-
towymi (bezskutecznie) oraz interesujàcymi go ukraiƒskimi
padu wspólnego paƒstwa. Stàd te˝ póêniejsze, wcià˝ niezrealizo-
przedsi´biorstwami metalurgicznymi i chemicznymi (doÊç sku-
wane (mimo kilku prób) dà˝enie kierownictwa koncernu do odzy-
tecznie)18.
skania tej infrastruktury.
Na poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych zu˝ycie gazu ziemnego na
Ukrainie si´ga∏o 115 mld m 3 rocznie; wnast´pnych latach syste3
II. Rok 2000. PrzewartoÊciowania
11
matycznie spada∏o, do 68,6 mld m w roku 2000 . W tym samym
czasie wydobycie w∏asne spad∏o z 28,1 mld m3 w 1990 do
3
12
18,0 mld m w 2000 r. , jednak udzia∏ w∏asnego wydobycia w bi-
Kijów: wzrost gospodarczy
i rozczarowanie do Zachodu
lansie energetycznym wzrós∏.
Od poczàtku (prawdopodobnie jeszcze przed 1991 r.) cz´Êç do-
Wybór Leonida Kuczmy na drugà kadencj´ i mianowanie na sta-
staw gazu pochodzi∏a z Turkmenistanu; w 1996 r. dostawy z tego
nowisko premiera Wiktora Juszczenki przynios∏o nadzieje na to, ˝e
3
3
kraju wynios∏y 18,3 mld m , gdy z Rosji – 52,9 mld m (w 1997 r.
na Ukrainie rozpocznà si´ radykalne reformy, zbli˝ajàce ten kraj
3 13
odpowiednio 11,9 i49,3 mld m ) . Jednak w 1997 r. Turkmenistan
do zachodnioeuropejskich standardów gospodarowania i ˝ycia
wstrzyma∏ dostawy, gdy˝ ukraiƒscy odbiorcy nie wywiàzywali si´
spo∏ecznego. Nadzieje te sprawdzi∏y si´ w ograniczonym stopniu.
ze zobowiàzaƒ, a Turkmenistan, nie eksportujàc gazu tranzytem
G∏ównym sukcesem rzàdu Juszczenki okaza∏ si´ wzrost gospo-
przez Ukrain´, móg∏ sobie pozwoliç na wstrzymanie dostaw. Kie-
darczy, osiàgni´ty bez wsparcia zachodnich instytucji finanso-
rownictwo Gazpromu wykorzysta∏o sytuacj´, zwi´kszajàc dostawy
wych. Jednak mimo sukcesów tego rzàdu przez ca∏y rok 2000
Prace
OSW
narasta∏o rozczarowanie Zachodu do Ukrainy, a Ukrainy – do Za-
g∏ównego partnera na wschodzie Europy, a od Kijowa oczekuje
chodu. Na Ukrainie dojrzewa∏a te˝ ÊwiadomoÊç faktu, ˝e dla Êci-
przede wszystkim dobrych, najch´tniej partnerskich stosunków
s∏ej wspó∏pracy z Rosjà nie ma alternatywy.
z Moskwà22.
Program realizowany przez rzàd Juszczenki zmierza∏ do uporzàd-
Nieco wczeÊniej, w 1999 r. mia∏o miejsce inne wydarzenie, które
kowania mechanizmów ukraiƒskiego ˝ycia gospodarczego, ale nie
os∏abi∏o na Ukrainie sympatie prozachodnie. By∏a to wojna w Ko-
do ich radykalnej zmiany. Ukraina wciàgu roku 2000 raczej odra-
sowie i atak NATO na Jugos∏awi´. Wprawdzie Kijów, inaczej ni˝
bia∏a dystans, dzielàcy jà wtym zakresie od Federacji Rosyjskiej,
Moskwa, nie sprzeciwi∏ si´ otwarcie dzia∏aniom Paktu, póêniej zaÊ
ni˝ zbli˝a∏a si´ do standardów zachodnich. Uderzajàce jest to, ˝e
ch´tnie wziàl udzia∏ w operacji pokojowej, politycy ukraiƒscy nie
zasadnicze mechanizmy ukraiƒskiego ˝ycia politycznego (zw∏asz-
kryli jednak, ˝e ich sympatie w tym konflikcie sà po stronie Ser-
cza walka o wp∏yw na prezydenta mi´dzy ugrupowaniami oligar-
bów, a nie Albaƒczyków. Podobne by∏y odczucia spo∏eczeƒstwa
chicznymi i urz´dniczymi) i zachodzàce w nich przemiany sà od-
ukraiƒskiego, któremu Serbowie, naród s∏owiaƒski i prawos∏awny,
biciem podobnych mechanizmów i procesów, zachodzàcych w Fe-
sà w naturalny sposób bli˝si ni˝ muzu∏maƒscy Albaƒczycy23.
deracji Rosyjskiej19. Np. atak oligarchów najpierw na wicepremier
W paêdzierniku 2000 r. spoÊród 100 ankietowanych czo∏owych
Juli´ Tymoszenko, a potem premiera Juszczenk´ mia∏ precedensy
ukraiƒskich ekspertów (urz´dników paƒstwowych, analityków
w postaci rozprawy ich rosyjskich odpowiedników z premierem
z organizacji pozarzàdowych imediów) 80 uzna∏o za priorytet po-
Siergiejem Kirijenkà latem 1998 r. Jednak zmiany, zachodzàce
lityki zagranicznej Ukrainy stosunki z Rosjà (66 zUSA, 62 zNiem-
w rosyjskich mechanizmach uprawiania polityki od roku 2000, jak
cami, 52 z Polskà, 25 z Chinami, inne kraje mia∏y poni˝ej 20
dotàd nie znajdujà odbicia na Ukrainie.
wskazaƒ). WÊród krajów, wspó∏praca zktórymi jest najwa˝niejsza
W roku 2000 Ukraina odnotowa∏a – po raz pierwszy od uzyskania
dla realizacji celów ukraiƒskiej polityki zagranicznej, Rosj´ wymie-
niepodleg∏oÊci – istotny wzrost gospodarczy (PKB wzrós∏ o 6%,
ni∏o 89 (90 USA, 80 Niemcy, 58 Polsk´, 36 Chiny, 34 Wielkà Bry-
produkcja przemys∏owa o13%, rolna – o7,6%), awzrost docho-
tani´, 28 Francj´), zaÊ na pytanie, na pomoc wojskowà jakiego
dów bud˝etu wp∏ynà∏ na popraw´ sytuacji socjalnej. Szczególnie
kraju Ukraina mo˝e liczyç wprzypadku agresji, Rosj´ wskaza∏o 48
silny by∏ wzrost w przemyÊle spo˝ywczym, lekkim, a tak˝e stalo-
(USA 54, Polsk´ 30, Niemcy 20)24. Ankieta ta daje dobre pojćie
wym. Wzrost ten Ukraina zawdzićza w znacznej mierze wzrosto-
o poglàdach ukraiƒskiej klasy politycznej, która na pierwszym
wi cen ropy naftowej, który, sam w sobie niekorzystny dla Ukra-
miejscu polityki stawia stosunki z Federacjà Rosyjskà i Stanami
iny, nap´dza∏ wzrost gospodarczy w Rosji, a wić tak˝e zapotrze-
Zjednoczonymi.
20
bowanie na import z Ukrainy . Drugim wa˝nym czynnikiem by∏a
kontynuacja wielkiej prywatyzacji, wwyniku której liczne zak∏ady
Moskwa: nowy pragmatyzm
przemys∏u ci´˝kiego ichemicznego przesz∏y wrće kapita∏u rosyjskiego, dzi´ki czemu mog∏y zwi´kszyç lub wrćz podjàç produk-
Nowy prezydent Federacji Rosyjskiej, W∏adimir Putin, zrezygnowa∏
cj´. Musia∏o to uzmys∏owiç ukraiƒskim ko∏om gospodarczym ipo-
z niekonsekwentnej polityki swego poprzednika wobec Ukrainy –
litycznym, ˝e bez pomocy Zachodu ich kraj mo˝e si´ obyç, nato-
polityki zabarwionej pewnà postsowieckà nostalgià i nadziejami
miast bez Êcis∏ej wspó∏pracy z Rosjà – nie.
na coraz bardziej mitycznà „reintegracj´ paƒstw WNP”. Moskwa
Z drugiej strony Mi´dzynarodowy Fundusz Walutowy przez ca∏y
21
zrozumia∏a i zaakceptowa∏a, ˝e niepodleg∏oÊç Ukrainy jest nieod-
rok 2000 nie wznawia∏ kredytowania Ukrainy , a media zachod-
wracalna, a jej poszanowanie le˝y w dobrze poj´tym interesie Ro-
nie co jakiÊ czas ponawia∏y kampanie, dyskredytujàce ten kraj,
sji, nie tylko u∏atwiajàc polityk´ wobec Kijowa, ale te˝ poprawiajàc
zw∏aszcza premiera Juszczenk´, najbardziej prozachodniego poli-
wizerunek Federacji Rosyjskiej na Êwiecie. Zmiana ta przyczyni∏a
tyka w kierownictwie paƒstwa ukraiƒskiego i uchodzàcego
si´ do poprawy stosunków dwustronnych w latach 2000–2001.
na Ukrainie za „mianowanego przez USA”. ZaÊ trwajàca przez
Podczas ukraiƒskiej kampanii prezydenckiej 1999 r. Rosja zacho-
prawie ca∏y ten rok, g∏ównie zresztà w Polsce, a nie na Ukrainie,
wa∏a powÊciàgliwoÊç, zanim – stosunkowo póêno – opowiedzia∏a
dyskusja nad rosyjskim projektem nowego gazociàgu, omijajàce-
si´ po stronie Leonida Kuczmy jako najmniej niewygodnego spo-
go terytorium Ukrainy, oraz postawa Brukseli w sprawie zwi´k -
Êród liczàcych si´ kandydatów. Jego g∏ówny rywal, komunista
szenia importu gazu rosyjskiego uzmys∏owi∏y ukraiƒskiej klasie
Petro Symonenko by∏ dla Moskwy niebezpieczny jako sojusznik
politycznej, ˝e Unia postrzega Federacj´ Rosyjskà jako swego
Giennadija Ziuganowa. Kuczma zaÊ by∏ ju˝ znany, a tak˝e ceniony
Prace
OSW
i lubiany przez Borysa Jelcyna. Byç mo˝e gdyby zmiana przywódz-
mierza∏ usunàç 29). Pewne usztywnienie postawy Rosji w spra-
twa na Kremlu nastàpi∏a wczeÊniej, Rosja zdecydowa∏aby si´
wach gospodarczych nastàpi∏o dopiero w 2001 r.
poprzeç O∏eksandra Moroza, jedynego kandydata, stanowiàcego
w tych wyborach rzeczywistà alternatyw´ politycznà dla Kuczmy.
Od roku 2000 polityka rosyjska staje si´ bardziej pragmatyczna
Nowa doktryna ukraiƒskiej polityki
zagranicznej
i przewidywalna, a samo paƒstwo rosyjskie – bardziej zdecydowanie i konsekwentnie rzàdzone, wić silniejsze. Rosja Putina
Konsekwencjà opisanych przewartoÊciowaƒ politycznych tak
zrezygnowa∏a te˝ z traktowania WNP jako narz´dzia reintegracji
w Kijowie, jak i w Moskwie, sta∏a si´ reorientacja ukraiƒskiej po-
„przestrzeni postradzieckiej”, i zdecydowanie postawi∏a na sto-
lityki zagranicznej, której wyrazem sta∏a si´ sformu∏owana na po-
sunki dwustronne z paƒstwami cz∏onkowskimi Wspólnoty.
czàtku 2001 r. tzw. doktryna Z∏enki. Jej istotà jest koncentracja na
W szczególnoÊci na Kremlu uznano, ˝e traktujàc Ukrain´ jako
wspó∏pracy z Rosjà i USA, przy czym stosunki z tà pierwszà ma-
partnera isojusznika, anie jako „paƒstwo sezonowe”, ∏atwiej b´-
jà opieraç si´ na zasadach „asymetrycznego partnerstwa”, nieco
dzie realizowaç istotne cele polityczne wobec tego znacznie s∏ab-
na wyrost porównywanego do stosunków mi´dzy Kanadà a USA.
szego kraju. By∏a to trafna konstatacja. Nowy kurs polityczny usu-
Pierwszym sygna∏em tej reorientacji by∏a dymisja prozachodnio
nà∏ g∏ównà psychologicznà przeszkod´ na drodze do zacieÊniania
nastawionego ministra spraw zagranicznych, Borysa Tarasiuka
stosunków ukraiƒsko-rosyjskich, u∏atwiajàc Kijowowi pójÊcie na
(wrzesieƒ 2000 r.), co przynios∏o natychmiastowe, wyraêne ocie-
pewne ust´pstwa wobec pó∏nocnego sàsiada.
plenie stosunków dwustronnych. Nowy minister, Anatolij Z∏enko,
Jak stwierdzi∏ na poczàtku 2001 r. szef Rady ds. Polityki Zagra-
ju˝ wswej pierwszej wypowiedzi publicznej stwierdzi∏, ˝e stosun-
nicznej i Obronnej FR, Siergiej Karaganow, Rosja zainteresowana
ki z Federacjà Rosyjskà sà najwa˝niejszym priorytetem ukraiƒ-
jest stabilnà Ukrainà (...) Rosji potrzebna jest przyjazna Ukraina.
skiej polityki zagranicznej. Wstyczniu 2001 r. Z∏enko sformu∏owa∏
(...) Rosja nie mo˝e pozwoliç sobie na taki luksus, jak wzićie
publicznie nowà doktrynà polityki zagranicznej Ukrainy (choç nie
Ukrainy na w∏asne utrzymanie. Wićej, zdaniem Karaganowa
nazwa∏ jej w ten sposób), stwierdzajàc, ˝e Ukraina ma tylko dwóch
25
Upadek gospodarki Ukrainy oznacza dla Rosji katastrof´ . Po-
partnerów strategicznych 30: Federacj´ Rosyjskà i Stany Zjedno-
dobnie ocenia ten zwrot b. minister spraw zagranicznych Ukrainy,
czone, odsuwajàc na dalszy plan stosunki z Unià Europejskà.
Borys Tarasiuk: Wraz ze zwyci´stwem W∏adimira Putina wwybo-
Przytoczymy tu kluczowy fragment wystàpienia Z∏enki na konfe-
rach jednoznacznie odczuliÊmy nowe podejÊcie ze strony Fede-
rencji prasowej wKijowie 23 stycznia 2001 r.: Aby móc spokojnie
racji Rosyjskiej. Charakteryzuje si´ ono bardziej stanowczym
troszczyç si´ o wewn´trznà transformacj´ i realizacj´ europej-
charakterem stosunków i, powiedzia∏bym nawet, naciskiem na
skiego wyboru, niezb´dne jest zapewnienie korzystnych warun-
Ukrain´. DziÊ jest mniej sentymentów w stosunkach mi´dzy obu
ków zewn´trznych. Wobecnych warunkach oznacza to dla Ukra-
przywódcami, a wićej pragmatyzmu, co samo w sobie jest po-
iny przede wszystkim rozwój strategicznego partnerstwa zFede-
zytywne. Ale je˝eli jesteÊ na pozycji s∏abszego, taki pragmatyzm
racjà Rosyjskà i Stanami Zjednoczonymi. Przyjazne i pragma-
26
zmienia si´ w nacisk ze strony partnera .
tyczne stosunki z tymi paƒstwami uwa˝am za kluczowà gwa-
Jednak wbrew Tarasiukowi, trudno mówiç o wzroÊcie presji Rosji
rancj´ naszego bezpieczeƒstwa. (...) Przewiduje to te˝ pog∏´bie-
na Ukrain´. Widoczne by∏o to zw∏aszcza w rokowaniach gazowych
nie partnerskich kontaktów z Berlinem, Londynem i Pary˝em31.
pod koniec roku 2000, które da∏y Kijowowi nieoczekiwane korzy-
Je˝eli drogà do realizacji europejskiego wyboru jest rozwój stra-
27
Êci . Jak trzeêwo zauwa˝y∏ rosyjski publicysta, prozachodnia po-
tegicznego partnerstwa z USA, a Unia Europejska (Bruksela) ja-
lityka Juszczenki by∏a korzystna dla Rosji, gdy˝ nowy rzàd Ukrainy
ko polityczny partner wogóle nie zostaje wymieniona, oznacza to,
uczciwie stawia∏ spraw´ zad∏u˝enia i szeroko dopuÊci∏ rosyjskich
˝e europejski wybór Ukrainy to nic wićej, jak „zas∏ona dymna”,
28
przedsi´biorców do legalnej prywatyzacji na Ukrainie . Tak˝e dy-
majàca odwróciç uwag´ stolic europejskich od skrystalizowanego
misja Ihora Bakaja, szefa Ukrhazpromu, który przez lata patrono-
ju˝ „wyboru amerykaƒskiego”. Kijów wyciàgnà∏ wnioski ztego, ˝e
wa∏ mafijnemu uk∏adowi ukraiƒsko-rosyjskiemu, odpowiedzialne-
pod wzgl´dem gospodarczym nie ma alternatywy dla Êcis∏ej
mu za kradzie˝ rosyjskiego gazu, najwidoczniej by∏a na r´k´
wspó∏pracy z Rosjà, a próba zbli˝enia si´ do Unii Europejskiej za-
Kremlowi (gdy˝ os∏abia∏a Rema Wiachiriewa, którego Putin za-
koƒczy∏a si´ fiaskiem; jest te˝ Êwiadomy znaczenia Ukrainy w globalnej polityce amerykaƒskiej, postrzega wić dobre stosunki
Pr ace
OSW
ukraiƒsko-amerykaƒskie (zw∏aszcza wspó∏prac´ w dziedzinie
umocniç niech´ç, anawet wrogoÊç do USA wÊród spo∏eczeƒstwa,
bezpieczeƒstwa) jako przeciwwag´, zabezpieczajàcà Ukrain´
przede wszystkim w∏asnego, ale te˝ ukraiƒskiego. Warto dodaç,
przed popadnićiem w politycznà zale˝noÊç od Rosji.
˝e wersja ta, zgodnie z którà za prowokacjà z rzekomymi nagra-
Minister Z∏enko w wystàpieniu w Heritage Foundation 27 marca
niami rozmów prezydenta Kuczmy kryjà si´ amerykaƒskie s∏u˝by
2001 r. bardzo silnie akcentowa∏ znaczenie partnerstwa ukraiƒ-
specjalne, ajej celem by∏o utorowanie drogi do prezydentury pre-
sko-amerykaƒskiego dla strategicznych interesów obu krajów.
mierowi Juszczence, jest na Ukrainie doÊç popularna, niemal nikt
Mówiàc o stosunkach ukraiƒsko-rosyjskich stwierdzi∏: Co si´ tyczy
natomiast (oprócz radykalnych nacjonalistów) nie daje wiary
Rosji, to i tu mamy do czynienia z pozytywnym rozwojem, albo,
wersji konkurencyjnej, oskar˝ajàcej o t´ prowokacj´ s∏u˝by Fede-
˝e u˝yj´ dyplomatycznej kliszy, „ruchem wprawid∏owym kierun-
racji Rosyjskiej.
ku”. Za jedno z g∏ównych osiàgni´ç na tej drodze uzna∏bym to,
To zak∏opotanie Rosji rozwojem sytuacji na Ukrainie wynika∏o zte-
˝e znaczna cz´Êç rosyjskiego establishmentu politycznego
go, ˝e silny prezydent Federacji Rosyjskiej potrzebuje silnego
zaczyna uznawaç niezale˝noÊç i europejski wybór Ukrainy za
partnera na Ukrainie. Bezzasadny jest poglàd, ˝e w interesie Ro-
obiektywnà rzeczywistoÊç, a nie za osobistà obraz´. Nie mamy
sji le˝y os∏abienie pozycji prezydenta Kuczmy. To w∏aÊnie silnego
zamiaru znów stawaç si´ cz´Êcià jakiegokolwiek imperium. Nie
i samodzielnego Kuczm´ ∏atwiej b´dzie sk∏oniç do ust´pstw, ni˝
mamy zamiaru zmieniaç si´ w sfer´ wp∏ywu tego czy innego
os∏abionego, wić zmuszonego do liczenia si´ z przeciwnikami,
paƒstwa. Chcemy byç partnerem, pewnym i równoprawnym.
zarzucajàcymi mu m.in. nadmiernà uleg∏oÊç wobec Rosji, wy-
I mam wra˝enie, ˝e obecne kierownictwo Rosji szanuje t´ lini´.
przeda˝ interesów narodowych, anawet zdrad´ stanu. Tylko silny
(...) Wstosunkach Kijowa iMoskwy umacnia si´ atmosfera wza-
prezydent Ukrainy b´dzie w stanie przeforsowaç odpowiadajàce
jemnego szacunku. DziÊ rzadko ju˝ mo˝na na szczeblu oficjal-
Rosji rozwiàzanie kwestii kontroli nad ukraiƒskim systemem ru-
nym us∏yszeç w Moskwie tez´ o tzw. „zwiàzku paƒstw s∏owiaƒ-
rociàgów tranzytowych, bodaj najwa˝niejszej „sprawy do za∏a-
skich”. Moskwa pragnie budowaç stosunki z nami wed∏ug mo-
twienia”, jakà kraj ten ma na Ukrainie.
delu „USA – Kanada”. Kto Êledzi∏ rozwój stosunków ukraiƒsko-rosyjskich od 1991 r., przyzna, ˝e to wielki post´p 32.
Mianowanie na stanowisko premiera Anatolija Kinacha (przy zachowaniu sk∏adu rzàdu niemal wca∏oÊci) nie doprowadzi∏o do po-
Stosunki dwustronne a kryzys polityczny
na Ukrainie
wa˝niejszych zmian w stosunkach z Rosjà. Wcià˝ toczà si´ bardzo trudne negocjacje gospodarcze, w których Kijów nie okazuje
gotowoÊci do powa˝nych ust´pstw. Jednak ze wzgl´du na rozpo-
Kryzys polityczny, który wstrzàsa∏ Ukrainà jesienià 2000 i wiosnà
czynajàcà si´ kampani´ wyborczà nie nale˝y oczekiwaç, by
2001 r. i który przyczyni∏ si´ do upadku premiera Wiktora Jusz-
w najbli˝szych miesiàcach mog∏o dojÊç do zawarcia rozstrzygajà-
czenki, nie wp∏ynà∏ znaczàco na stosunki ukraiƒsko-rosyjskie.
cych porozumieƒ w najwa˝niejszych sprawach.
Powa˝nie pogorszy∏ on natomiast stosunki Ukrainy z Unià Europejskà. Mo˝na oczekiwaç, ˝e b´dzie ono trwa∏e (choç latem 2001 r.
10 maja 2001 r. nowym ambasadorem Federacji Rosyjskiej na
nastàpi∏o pewne ocieplenie na linii Bruksela–Kijów): Unia, nie
Ukrainie zosta∏ Wiktor Czernomyrdin. Wywo∏a∏o to triumfalistycz-
majàc na Ukrainie powa˝nych interesów politycznych ani gospo-
ne komentarze w Moskwie, a alarmistyczne w Kijowie, jedne
darczych, b´dzie sk∏onna traktowaç ten kraj przede wszystkim
i drugie mówiàce o Czernomyrdinie jako „wielkorzàdcy”, „guber -
przez pryzmat wolnoÊci mediów, swobód obywatelskich itp. czyn-
natorze” czy wrćz „wiceprezydencie” Ukrainy. Nawet bioràc pod
ników, do których w stosunkach z Rosjà przywiàzuje znacznie
uwag´ dziennikarskà przesad´, komentarze te by∏y ra˝àco nie-
mniejszà wag´. To zaÊ b´dzie umacnia∏o wÊród ukraiƒskich elit
uzasadnione. Nominacja wpisuje si´ w logik´ nowego podejÊcia
nastawienie antyeuropejskie.
Rosji do Ukrainy: twardego pragmatyzmu, ale i powa˝nego trak-
Tymczasem Rosja przez ca∏y czas kryzysu zachowywa∏a powÊcià-
towania partnera. Inna rzecz, ˝e Czernomyrdin rozpoczà∏ swà mi-
gliwoÊç, mo˝na te˝ by∏o wyczuç pewne zak∏opotanie rosyjskich
sj´ jak najgorzej: publicznie krytykujàc, a nast´pnie bojkotujàc
polityków skandalem, rzucajàcym cieƒ na prezydenta Ukrainy,
wizyt´ Jana Paw∏a II na Ukrainie. Warto te˝ odnotowaç, ˝e wkrót-
a potem kryzysem, podkopujàcym jego pozycj´. Natomiast rosyj-
ce po nominacji Czernomyrdina wKijowie pojawi∏y si´ spekulacje,
skie media lansujàc tez´ o „amerykaƒskim Êladzie”, stara∏y si´
˝e nowym ambasadorem Ukrainy w Moskwie mo˝e zostaç Je-
Prace
OSW
when Marczuk, by∏y premier, a obecnie sekretarz Rady Bezpie-
wa˝nym elementem bezpieczeƒstwa narodowego Ukrainy. Ame-
czeƒstwa Narodowego i Obrony Ukrainy, wić jeden z czo∏owych
rykanie z kolei zademonstrowali, ˝e zacieÊnianie stosunków ukra-
polityków kraju.
iƒsko-rosyjskich nie stoi na przeszkodzie strategicznemu partnerstwu Kijowa i Waszyngtonu. Oba te sygna∏y by∏y skierowane za-
Gaz ziemny i wspó∏praca wojskowo-techniczna
równo do Federacji Rosyjskiej, jak i do Unii Europejskiej.
W 2001 r. osiàgni´to te˝ pewien post´p wuregulowaniu stacjonowania dwóch flot wojennych w bazie w Sewastopolu. Ustalono
Podpisane 22 grudnia 2000 r. porozumienia o warunkach dostaw
m.in. wprowadzenie wspólnych patroli garnizonowych, wspólnej
i tranzytu gazu ziemnego na rok 2001 okaza∏o si´ zaskakujàco ko-
kontroli ruchu na redzie Sewastopola (dotychczas prowadzili je
33
rzystne dla Ukrainy . Najwa˝niejsze by∏o to, ˝e Rosja zgodzi∏a si´
tylko Rosjanie), podj´to decyzj´ o organizacji mieszanego oddzia-
odsunàç rozmowy na temat dopuszczenia Gazpromu do udzia∏u
∏u ratownictwa morskiego etc.37. Kijów umocni∏ wten sposób swà
w zarzàdzaniu ukraiƒskim systemem gazociàgów tranzytowych,
suwerennoÊç w Sewastopolu, nie idàc na ust´pstwa w tak wa˝-
a tak˝e na temat restrukturyzacji zad∏u˝enia „gazowego” na dal-
nych dla Rosji sprawach, jak kontrola wprowadzania do Sewasto-
34
szà przysz∏oÊç . Jedynym istotnym ust´pstwem Kijowa by∏a rezy35
pola nowego rosyjskiego uzbrojenia i prawo inspekcji rosyjskich
gnacja zeksportu gazu ziemnego . Rosja zgodzi∏a si´ te˝ na prze-
arsena∏ów38. Warto jednak odnotowaç, ˝e powa˝ne ust´pstwa ro-
puszczenie na Ukrain´ gazu turkmeƒskiego ina to, ˝e Ukraina nie
syjskie w sprawie Sewastopola zbieg∏y si´ w czasie z deklaracjà
zakupi w 2001 r. gazu rosyjskiego (oprócz otrzymanego w formie
ukraiƒskiej niechći wobec amerykaƒskiej inicjatywy „tarczy
36
op∏at tranzytowych) . Jest to korzystne dla Gazpromu, który sta-
przeciwrakietowej”.
wia obecnie na ekspansj´ na rynki europejskie kosztem ograniczenia mniej op∏acalnej sprzeda˝y na rynkach WNP (∏àcznie z ro-
Granica rosyjsko-ukraiƒska
syjskim). Podczas tego samego spotkania prezydentów w Sankt
Petersburgu podpisano ramowe porozumienie w sprawie przy-
Ostatnim powa˝nym problemem w ukraiƒsko-rosyjskich stosun-
wrócenia wspó∏pracy w zakresie prac badawczo-rozwojowych
kach politycznych jest delimitacja wspólnej granicy. Mi´dzy Ukra-
oraz kooperacji produkcyjnej przemys∏u zbrojeniowego.
inà a Rosjà nigdy nie istnia∏a granica, a tylko linia rozgraniczajà-
Nast´pnie, 12 grudnia 2001 r. w Dniepropietrowsku prezydenci
ca jednostki administracyjne, arbitralnie wykreÊlona na mapach,
Rosji i Ukrainy podpisali pakiet porozumieƒ konkretyzujàcych po-
oznaczona w terenie w sposób przybli˝ony i pozbawiona prak-
rozumienie petersburskie. Wi´kszoÊç ztych porozumieƒ to wisto-
tycznego znaczenia. Granica „przecina∏a” jednolite zespo∏y grun-
cie memoranda, na podstawie których majà zostaç zawarte kon-
tów rolnych, a nawet miejscowoÊci 39. Tak˝e przebieg linii kolejo-
kretne umowy. Skala ust´pstw, na jakie posz∏a w nich Ukraina,
wych, dróg, rurociàgów itd. nie liczy∏ si´ z granicami republik
jest znacznie mniejsza, ni˝ wynika∏oby z tonu tak rosyjskich, jak
(g∏ówne linie komunikacyjne zMoskwy na Kaukaz Pó∏nocny prze-
i ukraiƒskich komentarzy. W szczególnoÊci rokowania w sprawie
biega∏y przez wschodnià Ukrain´). Wywo∏a∏o to powa˝ne trudno-
przywrócenia jednoÊci systemów energetycznych obu krajów (ze-
Êci przy delimitacji, gdy˝ zgodnie przyj´to zasad´ ukonkretniania,
rwanej w 1998 r. ze wzgl´dów technicznych, a nie politycznych)
ale nie zmieniania granic.
okaza∏y si´ bardzo trudne; dosz∏o do niego dopiero w sierpniu
Federacja Rosyjska od chwili rozwiàzania ZSRR uwa˝a∏a, ˝e gra-
2001 r., ina warunkach, korzystnych dla obu stron, anie tylko dla
nice paƒstw WNP dzielà si´ na „zewn´trzne” (b. granice Zwiàz-
Rosji (czy raczej rosyjskiego monopolisty energetycznego, spó∏ki
ku) i „wewn´trzne” (b. granice republik), sprzeciwiajàc si´ regu-
RAO JES Rossii).
lacji prawnej (w tym delimitacji) tych drugich. Ukraina konse-
Trzeba odnotowaç, ˝e równolegle z wizytà prezydenta Putina
kwentnie odrzuca ten podzia∏ i dà˝y do nadania wszystkim swym
w Dniepropietrowsku w Kijowie bawi∏ przedstawiciel ministra
granicom takiego samego charakteru. Moskwa przez szeÊç lat
obrony USA, Jeffrey Starr, który zamiast z ministrem lub wicemi-
uchyla∏a si´ od podjćia prac delimitacyjnych, dopiero w lutym
nistrem obrony spotka∏ si´ zMarczukiem, koordynujàcym wimie-
1998 r. zgadzajàc si´ na powo∏anie odpowiedniej komisji. Jednak
niu prezydenta ca∏oÊç zagadnieƒ bezpieczeƒstwa narodowego.
podczas jej pierwszego posiedzenia (1 kwietnia 1998) okaza∏o
Kijów wys∏a∏ w ten sposób czytelny sygna∏, ˝e USA pozostajà je-
si´, ˝e strona rosyjska ma pe∏nomocnictwa jedynie do rozmów
go strategicznym partnerem, a szczególne partnerstwo z NATO –
w sprawie granicy làdowej, nie zaÊ rozgraniczenia wód Morza
Prac e
OSW
Azowskiego iCieÊniny Kerczeƒskiej. Tymczasem g∏ównym proble-
W 1991 r. 49,3% uczniów ukraiƒskich szkó∏ podstawowych i Êred-
mem by∏a w∏aÊnie sprawa granicy morskiej. Moskwa stoi na sta-
nich pobiera∏o nauk´ w j´zyku ukraiƒskim 44, natomiast szkolnic-
nowisku, ˝e wymienione akweny powinny byç uznane za „wspól-
two wy˝sze by∏o niemal zupe∏nie zrusyfikowane. W latach
ne”, na których nie wytycza si´ granicy paƒstwowej. Ukraina na-
dziewi´çdziesiàtych odsetek ten wzrós∏ prawdopodobnie do
tomiast uwa˝a, ˝e powinny one zostaç podzielone.
ok. 75–85% (odpowiednie dane nie sà publikowane), w du˝ej
W 2000 r. prace nad delimitacjà granicy làdowej zosta∏y niemal
mierze zukrainizowano te˝ wy˝sze uczelnie, przynajmniej huma-
40
w 100% zakoƒczone , jednak brak porozumienia w sprawie gra-
nistyczne45. Na wi´kszy opór natrafi∏o wprowadzanie ukraiƒskie-
nicy morskiej (stanowiska stron nie uleg∏y tu zmianie, nie widaç
go jako j´zyka urz´dowania struktur administracyjnych i gospo-
te˝ gotowoÊci do kompromisu) nie pozwala podpisaç umowy de-
darczych: bardzo cz´sto w j´zyku urz´dowym sporzàdza si´ tylko
limitacyjnej ipodjàç prac demarkacyjnych. Nale˝y zresztà oczeki-
oficjalne dokumenty, sprawozdawczoÊç etc., ale rzeczywistym j´-
waç, ˝e Rosja b´dzie stara∏a si´ odwlec demarkacj´, a Kijów b´-
zykiem urz´dowania pozostaje rosyjski. Jedynie na Ukrainie Za-
dzie tu mniej stanowczy ni˝ w sprawie delimitacji. W paêdzierni-
chodniej ukraiƒski zdoby∏ pozycj´ g∏ównego j´zyka ˝ycia publicz-
ku 2000 r., po powrocie z Moskwy, minister spraw zagranicznych
nego – ale te˝ jest to region, w którym niemal w ogóle nie ma ro-
Ukrainy, Anatolij Z∏enko oÊwiadczy∏, ˝e Ukraina i Rosja nie wpro-
syjskoj´zycznych Ukraiƒców, a Rosjanie sà stosunkowo nieliczni.
41
wadzà re˝imu wizowego i nie b´dà prowadziç demarkacji granicy .
Jednak biurokratycznej ukrainizacji nie towarzyszy∏a troska
Wed∏ug dost´pnych informacji minister Z∏enko wycofywa∏ si´ po-
o ukrainizacj´ kultury masowej. Przez dziesi´ç lat ca∏a literatura
tem z tego drugiego stwierdzenia, zapowiadajàc, ˝e demarkacja
popularna, muzyka pop, prasa „˝ó∏ta” iporadnikowa etc. istnia∏y
zostanie przeprowadzona, nawet jednak, jeÊli by∏ to lapsus, by∏ to
na Ukrainie niemal wy∏àcznie w j´zyku rosyjskim46. Po ukraiƒsku
lapsus znaczàcy42. Natomiast rozwiàzanie sprawy Morza Azow-
dost´pna by∏a literatura elitarna i podrćzniki szkolne. Co gorsza
skiego nie wydaje si´ realne bez mediacji mocarstw zachodnich.
– fatalne ustawodawstwo podatkowe icelne doprowadzi∏o do tego, ˝e ukraiƒski rynek ksià˝ki zdominowali wydawcy rosyjscy.
J´zyk i kultura
W efekcie j´zyk rosyjski sta∏ si´ modny wÊród znacznej cz´Êci
m∏odzie˝y – mówi si´ po rosyjsku (cz´sto straszliwie go kale-
Osobnym zagadnieniem, nie wchodzàcym w zakres wàsko rozu-
czàc), bo taki jest „szpan”. Z drugiej strony ukraiƒska szko∏a
mianych ukraiƒsko-rosyjskich stosunków mi´dzypaƒstwowych,
i ukrainizacja „przestrzeni publicznej” (napisów, og∏oszeƒ w∏adz,
ale wywierajàcym na nie pewien wp∏yw, jest dziedzictwo kilku-
cz´Êciowo – reklam) oraz znacznej cz´Êci mediów elektronicz-
wiekowego istnienia wspólnej przestrzeni kulturalnej Imperium
nych tworzy nowego rodzaju dwuj´zycznoÊç – coraz wi´ksza
Rosyjskiego, a po nim ZSRR w postaci wielomilionowej spo∏ecz-
cz´Êç mieszkaƒców Ukrainy potrafi mniej lub bardziej biegle po-
noÊci mieszkaƒców Ukrainy, pos∏ugujàcych si´ na co dzieƒ g∏ów-
s∏ugiwaç si´ obu j´zykami47.
nie lub wy∏àcznie j´zykiem rosyjskim. Wielu polityków rosyjskich
W dziesiàtym roku istnienia niepodleg∏ej Ukrainy j´zyk ukraiƒski
uwa˝a bowiem wszystkich rosyjskoj´zycznych mieszkaƒców
mo˝na znacznie cz´Êciej ni˝ w 1991 r. us∏yszeç na ulicach Kijo-
Ukrainy (iinnych paƒstw WNP) za etnicznych Rosjan imniejszoÊç
wa (choç wcià˝ nie s∏yszy si´ go cz´sto), natomiast na ulicach
narodowà, której Rosja winna jest nie tylko opiek´, ale i ochron´
Lwowa, gdzie przed dziesićiu laty prawie wogóle nie s∏ysza∏o si´
przed dyskryminacjà i „tendencjami nacjonalistycznymi” w∏adz
rosyjskiego, dziÊ s∏yszy si´ go równie cz´sto, jak ukraiƒski w Ki-
paƒstwa, w którym ˝yjà.
jowie. ZaÊ Êledzàc publiczne dyskusje na temat statusu j´zyka
Zgodnie z najnowszymi badaniami, tylko 39,1% mieszkaƒców
ukraiƒskiego w paƒstwie, reformy ortografii itd., trudno nie od-
Ukrainy pos∏uguje si´ na co dzieƒ wy∏àcznie ukraiƒskim, 36% –
nieÊç wra˝enia, ˝e tylko nieliczni cz∏onkowie ukraiƒskich elit poli-
wy∏àcznie rosyjskim, obu j´zykami, zale˝nie od okolicznoÊci –
tycznych rozumiejà wag´ problemu i powa˝nie zastanawiajà si´
24,8%, jednak wgrupie do 22 lat a˝ 47,4% pos∏uguje si´ wy∏àcz-
nad jego rozwiàzaniem.
43
nie rosyjskim . Zwa˝ywszy, ˝e pos∏ugiwanie si´ obu j´zykami
23 lutego 2000 r. podpisano ukraiƒsko-rosyjskà mi´dzyrzàdowà
„zale˝nie od okolicznoÊci” wznacznej mierze oznacza ogranicze-
umow´ owspó∏pracy w zakresie radia itelewizji. WÊród jej posta-
nie j´zyka ukraiƒskiego do u˝ytku domowego i/lub szko∏y, rzeczy-
nowieƒ jest zgoda Ukrainy na nadawanie rosyjskich programów
wisty zakres rosyjskoj´zycznoÊci jest znacznie wi´kszy.
telewizyjnych bez ukraiƒskiego dubbingu (w praktyce zresztà nigdy
go nie stosowano) oraz jej rezygnacja z kontroli umów o retrans-
Pr ace
OSW
misj´ tych programów w ukraiƒskich sieciach kablowych 48. Sà to
Rosja
powa˝ne ust´pstwa, ograniczajàce suwerennoÊç informacyjnà
Ukrainy, gdy˝ ich efektem b´dzie umocnienie przewagi rosyjskich
Kluczowym interesem Rosji jest niedopuszczenie, aby wspó∏pra-
programów informacyjnych i publicystycznych w ukraiƒskim ete-
ca Ukrainy z NATO wysz∏a poza obecne ramy „Partnerstwa dla
rze. Zwraca uwag´, ˝e umow´ t´ podpisa∏ ze strony ukraiƒskiej
Pokoju” i aby na Ukrainie ros∏y polityczne wp∏ywy USA. Moskwa
Iwan Dracz, przewodniczàcy Paƒstwowego Komitetu ds. Polityki
widzi w nich bowiem zagro˝enie swej pozycji strategicznej w ba-
Informacyjnej, który w wystàpieniach publicznych wielokrotnie
senie Morza Czarnego i mo˝liwoÊci oddzia∏ywania na rozwój sy-
atakowa∏ nadmiernà obecnoÊç rosyjskich mediów na Ukrainie.
tuacji na Ba∏kanach. Wtym kontekÊcie nale˝y widzieç zaintereso-
Potwierdza to poglàd, ˝e rzeczywista polityka Ukrainy jest bardziej
wanie Rosji utrzymaniem bazy wSewastopolu, kluczowej na Mo-
prorosyjska ni˝ jej retoryka polityczna.
rzu Czarnym. Moskwa bowiem postrzega ewentualnà obecnoÊç
Opisana sytuacja jest przedstawiana przez dzia∏aczy rosyjskiej
NATO na pó∏nocnym wybrze˝u Morza Czarnego jako zagro˝enie jej
mniejszoÊci na Ukrainie jako dyskryminacja „rosyjskoj´zycznej
bezpieczeƒstwa, i nie chce dzieliç si´ ze Êwiatem zachodnim
49
wi´kszoÊci” , a ka˝da próba zwi´kszenia obecnoÊci j´zyka ukra-
wp∏ywami politycznymi, a zw∏aszcza polityczno-wojskowymi na
iƒskiego w ˝yciu publicznym (a zw∏aszcza w mediach) Ukrainy
Ukrainie.
wywo∏uje ich gwa∏townà, wrogà reakcj´, powielanà przez media
Ten cel geopolityczny zwiàzany jest z zasadniczym znaczeniem
rosyjskie. To zkolei od czasu do czasu prowokuje ostrà krytyk´ Ki-
terytorium Ukrainy jako obszaru tranzytowego dla Rosji. Chodzi tu
jowa przez rosyjskich polityków, przede wszystkim, ale nie tylko
nie tylko o powszechnie znane znaczenie gazociàgów i ropocià-
parlamentarzystów (np. wypowiedê wicepremiera FR Wiktora
gów, prowadzàcych przez Ukrain´ do krajów Europy Ârodkowej
Christienki podczas konferencji internetowej 1 sierpnia 2001 r.,
i Zachodniej. Równie wa˝ne sà ropociàgi irurociàgi produktowe50,
domagajàcego si´ nadania rosyjskiemu statusu j´zyka urz´dowe-
prowadzàce do zespo∏u portowego Odessa–IlicziwÊk, mo˝liwoÊç
go). Takie wypowiedzi ka˝dorazowo zak∏ócajà stosunki dwustron-
eksportu energii elektrycznej (wcià˝ nie odzyskana)51, atak˝e sta-
ne, jednak tylko przejÊciowo – jak si´ wydaje, obie strony zdajà
bilnoÊç tranzytu kolejowego i drogowego do i z tego portu, a tak-
sobie spraw´ z ich rytualnego charakteru.
˝e do ukraiƒskich portów naddunajskich. Istotne znaczenie ma
te˝ dla Rosji dost´p przez terytorium Ukrainy do krajów Europy
Ârodkowej, azw∏aszcza Po∏udniowej oraz Turcji. W dalszym ciàgu
III. Rosja i Ukraina: sprzecznoÊç
i zbie˝noÊç interesów
najkrótsza i najdogodniejsza droga z centralnej Rosji do Rostowa
nad Donem, Noworosyjska (gdzie rozbudowywana jest infrastruktura Floty Czarnomorskiej) i na Kaukaz Pó∏nocny prowadzi przez
Ukrain´ i Rosj´ wià˝à podstawowe interesy strategiczne. Niektóre
wschodnià Ukrain´, zaÊ przez CieÊnin´ Kerczeƒskà prowadzi wyj-
z nich zbiegajà si´, sprzyjajàc zbli˝eniu obu paƒstw, inne sà roz-
Êcie z dorzecza Wo∏gi, wić z centralnej Rosji, na ocean Êwiatowy52.
bie˝ne, zbli˝enie to utrudniajàc. Wiele z tych pól interesów ju˝
Rosja ma te˝ na Ukrainie liczne interesy gospodarcze niezwiàza-
wskazywaliÊmy, wydaje si´ jednak celowe odr´bne ich omówie-
ne z tranzytem. Najwa˝niejszym dziÊ wydaje si´ import ukraiƒ-
nie. Podstawowym interesem Ukrainy jest utrzymanie niepodle-
skich artyku∏ów ˝ywnoÊciowych (przede wszystkim cukru, mi´sa
g∏oÊci i maksymalnego mo˝liwego stopnia niezale˝noÊci od Fede-
i jego przetworów, a tak˝e spirytusu). Fakt, ˝e Rosja okresowo
racji Rosyjskiej. Natomiast podstawowym interesem Rosji jest
przeciwdzia∏a∏a wzrostowi ukraiƒskiego eksportu tych towarów
niedopuszczenie do tego, by polityka Kijowa umo˝liwi∏a „usado-
na swój rynek, np. stosujàc c∏a zaporowe czy gro˝àc post´powa-
wienie si´” NATO na pó∏nocnych wybrze˝ach Morza Czarnego. Od
niem antydumpingowym, wynika∏ z ró˝nic interesów poszczegól-
czasu, gdy Moskwa zrezygnowa∏a zprób przywrócenia panowania
nych grup rosyjskich przedsi´biorców. Potwierdza on jednocze-
nad Ukrainà, te podstawowe interesy przesta∏y byç sprzeczne,
Ênie konkurencyjnoÊç ukraiƒskiej ˝ywnoÊci na rynku rosyjskim.
sta∏o si´ mo˝liwe ich zharmonizowanie.
Rosja mo˝e wprawdzie kupiç te i inne towary na innych rynkach,
ale ukraiƒskie sà najtaƒsze i sà najbli˝ej.
Tak˝e ukraiƒska metalurgia, przemys∏ petrochemiczny, chemiczny
i zbrojeniowy sà rosyjskiej gospodarce (choç nie zawsze paƒstwu
rosyjskiemu) potrzebne, a niekiedy niezb´dne (jak ukraiƒski prze-
Prace
OSW
mys∏ rakietowy i kosmiczny). W wielu wypadkach taƒsza i prost-
zamierza∏a znaczàco zacieÊniaç wspó∏prac´ wojskowà z USA (czy-
sza jest odbudowa zerwanych po 1991 r. wi´zi kooperacyjnych ni˝
li wyjÊç w tym zakresie poza ramy „Partnerstwa dla Pokoju”). Kijów
samodzielne uruchamianie produkcji elementów, produkowanych
doskonale zdaje sobie spraw´, ˝e niezadra˝nianie stosunków z Ro-
dotychczas na Ukrainie lub poszukiwanie innych êróde∏ importu.
sjà, zw∏aszcza w zakresie bezpieczeƒstwa, jest dlaƒ niezb´dne.
Stàd w interesie Rosji (w tym wielkich rosyjskich przedsi´bior-
Drugi kluczowy interes Ukrainy wià˝e si´ z zale˝noÊcià energe -
ców) jest wzrost zaanga˝owania rosyjskich przedsi´biorców na
tycznà od Rosji. Ten drugi kraj dostarcza bowiem wi´kszoÊç zu˝y-
Ukrainie ihamowanie zaanga˝owania na tym rynku przedsi´bior-
wanej na Ukrainie ropy naftowej igazu ziemnego53 oraz ca∏oÊç pa-
ców z innych krajów (chyba ˝e by∏yby to inwestycje zgodne z in-
liwa jàdrowego, i w przesz∏oÊci niejednokrotnie wykorzystywa∏ t´
teresami Rosji, np. w rozwój ukraiƒskiego przemys∏u spo˝ywcze-
zale˝noÊç Ukrainy w celach politycznych. Ukraina powinna wić
go, lub realizowane wspólnie z Rosjà). Rosja potrzebuje te˝ Ukra-
dà˝yç do dywersyfikacji êróde∏ zaopatrzenia w noÊniki energii
iny jako wielkiego rynku dla swych towarów, do niedawna przede
(oprócz paliwa jàdrowego, gdzie jest to niemo˝liwe); niestety,
wszystkim gazu ziemnego oraz ropy naftowej i jej przetworów,
w Kijowie nie widaç zdecydowanej woli politycznej w tym kierun-
dziÊ – w coraz wi´kszym stopniu artyku∏ów przemys∏owych, nie-
ku. Nie ma wàtpliwoÊci, ˝e jednym z czynników, hamujàcych
konkurencyjnych na rynkach Êwiatowych.
dzia∏ania dywersyfikacyjne, sà dzia∏ania agentury wp∏ywu Rosji
Ostatnim polem interesów Rosji na Ukrainie jest tzw. kwestia ro-
(lub rosyjskich eksporterów surowców energetycznych). Innym
syjska. Zainteresowanie Rosji sytuacjà Rosjan w innych paƒ-
czynnikiem sà jednak zyski, jakie Ukraina osiàga z tranzytu no-
stwach postradzieckich ma – oprócz zrozumia∏ej solidarnoÊci na-
Êników energii – jego nieuszczuplenie jest wa˝nym interesem
rodowej – tak˝e wymierny, choç drugorz´dny aspekt gospodarczy
ukraiƒskiej gospodarki.
w postaci wcià˝ istniejàcego jednolitego lub niemal jednolitego
Ukraina jest zainteresowana zarówno utrzymaniem rosyjskiego
rynku rosyjskiej ksià˝ki, prasy i mediów elektronicznych.
tranzytu przez swe terytorium (jako wa˝nego êród∏a zysków ijako
wa˝nego czynnika politycznego), jak i w eksporcie do Rosji wszel-
Ukraina
kich towarów, które Rosja by∏aby sk∏onna kupiç. Dla wielu ukraiƒskich przedsi´biorstw kooperacja z rosyjskimi partnerami jest
Podstawowym interesem Ukrainy jest zachowanie niepodleg∏oÊci
sprawà przetrwania, podczas gdy dla tych partnerów – tylko ko-
(która z subiektywnego, kijowskiego punktu widzenia wcià˝ jest
rzystniejszym wariantem. Niektórzy ukraiƒscy analitycy uwa˝ajà
zagro˝ona) i zapobie˝enie sytuacji, w której nieunikniona przewaga
wrćz, ˝e tylko rynek rosyjski jest dla Ukrainy szansà wzrostu go-
gospodarcza i polityczna Rosji przekszta∏ci∏aby si´ w politycznà
spodarczego; poglàd ten wydajà si´ potwierdzaç wydarzenia
zale˝noÊç. Chodzi tu z jednej strony o ukszta∏towanie stosunków
ostatnich dwóch lat.
z Rosjà na zasadzie „asymetrycznego partnerstwa” i umocnienie
si´ jako samodzielny podmiot stosunków mi´dzynarodowych,
z drugiej zaÊ o zachowanie, a nawet zwi´kszenie stopnia odr´b-
IV. Do Europy razem z Rosjà?
noÊci ukraiƒskiej przestrzeni prawnej. Nie tylko dlatego, ˝e taka
odr´bnoÊç jest wa˝nym atrybutem suwerennoÊci – zró˝nicowanie
Wi´kszoÊç Ukraiƒców opowiada si´ przeciw radykalnemu zerwa-
prawa podatkowego, celnego etc. jest êród∏em wielkich docho-
niu z Rosjà. Odpowiadajàc na pytanie, jakie powinny byç stosun-
dów, zresztà nie tylko dla ukraiƒskiego, ale i rosyjskiego biznesu.
ki mi´dzy Ukrainà a Rosjà, 19% w 1996 r. i tylko 9% w 2001 r.
W tym celu Ukrainie potrzebna jest mo˝liwie Êcis∏a wspó∏praca
uzna∏o, ˝e powinny to byç stosunki takie, jak mi´dzy innymi paƒ-
z USA, zw∏aszcza w dziedzinie bezpieczeƒstwa i dba∏oÊç o to, by
stwami: z wizami, c∏ami, zamkni´tymi granicami etc. Z drugiej
przy ka˝dym porozumieniu rosyjsko-amerykaƒskim brane by∏y
strony za zjednoczeniem Ukrainy i Rosji wjedno paƒstwo opowie-
pod uwag´ interesy jej bezpieczeƒstwa. Mniejsze znaczenie majà
dzia∏o si´ odpowiednio 25% i 32%, najwićej zwolenników mia∏y
stosunki z paƒstwami europejskimi, gdy˝ te raczej nie b´dà
jednak przyjazne stosunki dwóch niezawis∏ych paƒstw, bez wiz
sk∏onne równowa˝yç wKijowie wp∏ywów rosyjskich.
ani ce∏: odpowiednio 55% i 56%54.
Ukraina nie jest jednak zainteresowana zastàpieniem rosyjskiej
Oceniajàc w 1997 r. stosunki mi´dzy Ukrainà a Rosjà, 34%
obecnoÊci wojskowej na swym terytorium (dziÊ ograniczonej do Se-
respondentów uzna∏o, ˝e sà one normalne: ka˝da strona broni
wastopola) obecnoÊcià amerykaƒskà i nic nie wskazuje na to, by
swych interesów, 30% – ˝e panuje w nich pewne napićie
Prace
OSW
i obustronny brak zaufania, 13% okreÊli∏o je jako obustronnie
55
Trudno ujàç rzecz wyraêniej. S∏owom Tabacznyka wtóruje nieco
korzystnà wspó∏prac´, a tylko 6% jako otwarcie wrogie . Zwa-
wczeÊniejsza wypowiedê min. Z∏enki: Nasz wybór jest europejski,
˝ywszy wyraênà popraw´ stosunków dwustronnych w 2000 r.
ale nie nale˝y uwa˝aç, ˝e robimy go w oderwaniu od naszego
mo˝na za∏o˝yç, ˝e dziÊ mniej respondentów wybra∏oby opcj´ dru-
sàsiada, Rosji 57.
gà, a wićej pierwszà itrzecià. Powy˝sze sonda˝e (iwiele podobnych) potwierdzajà poglàd, ˝e spo∏eczeƒstwo ukraiƒskie nie chce
pog∏´biania si´ dystansu mi´dzy Ukrainà a Rosjà, aznaczna jego
V. Czy to si´ uda?
cz´Êç by∏aby sk∏onna zaakceptowaç ich reintegracj´, choç jednoczeÊnie silne jest ju˝ przywiàzanie (czy mo˝e przyzwyczajenie) do
Ta kalkulacja polityczna wydaje si´ rozsàdna. Potwierdzajà to
w∏asnego paƒstwa.
pierwsze reakcje Unii Europejskiej, zaniepokojonej wyraênym de-
Z kolei wi´kszoÊç ukraiƒskich elit politycznych jest przekonana
klarowaniem przez Kijów opcji proamerykaƒskiej. Czerwcowy
o koniecznoÊci Êcis∏ej wspó∏pracy z Rosjà, na ogó∏ okreÊlanej ja-
szczyt w Göteborgu uzna∏ europejskie aspiracje Ukrainy i zapro-
ko „strategiczne partnerstwo”, niezale˝nie od tego, czy ta ko-
si∏ jà do udzia∏u w Konferencji Europejskiej, stawiajàc tym samym
niecznoÊç cieszy je, czy te˝ nie. Jedynie partie prawicowe o pro-
na jednym poziomie z Turcjà, po czym nastàpi∏y dalsze gesty, któ-
gramie nacjonalistycznym lub sk∏aniajàcym si´ do nacjonalizmu
rych wymow´ os∏abi∏a jednak nieobecnoÊç podczas obchodów
sà jej zdecydowanie przeciwne. Jest te˝ rzeczà charakterystycz-
dziesićiolecia niepodleg∏oÊci Ukrainy jakiejkolwiek powa˝niejszej
nà, ˝e tylko te ostatnie oraz partie postkomunistyczne (ostenta-
reprezentacji Unii. To ostatnie potwierdzi∏o, ˝e nieoficjalna izola-
cyjnie prorosyjskie) jasno wyra˝ajà swe przekonania, gdy szeroko
cja, która dotkn´∏a prezydenta Kuczm´ wzwiàzku zzimowym kry-
poj´te centrum unika tego, najprawdopodobniej maskujàc w ten
zysem politycznym, trwa nadal.
sposób swe rzeczywiste stanowisko, znacznie bardziej prorosyj-
Nieco wczeÊniej czerwcowa wizyta Jana Paw∏a II na Ukrainie
skie, ni˝ mogliby zaakceptowaç wyborcy o poglàdach patriotycz-
przynios∏a wzmo˝enie prozachodniej i proeuropejskiej retoryki
nych, o których walczà ugrupowania centrowe.
ukraiƒskich polityków, niewàtpliwie wzmocni∏a te˝ zwolenników
17 kwietnia 2001 r. w Radzie Najwy˝szej Ukrainy powsta∏a mi´-
rzeczywiÊcie prozachodniej opcji na Ukrainie. Z drugiej strony
dzyfrakcyjna grupa „Do Europy razem z Rosjà”, w sk∏ad której
zdecydowany sprzeciw wobec tej wizyty Ukraiƒskiego KoÊcio∏a
wesz∏o 32 deputowanych z frakcji oligarchicznych. Jest to pierw-
Prawos∏awnego Patriarchatu Moskiewskiego oraz poparcie tego
sza tak wyrazista manifestacja ukraiƒskiego programu eurazja-
sprzeciwu przez ambasadora Rosji ∏atwo mog∏y zak∏óciç stosunki
tyckiego, który mo˝na streÊciç nast´pujàco: Ukraina mo˝e inte-
ukraiƒsko-rosyjskie. Tak si´ jednak nie sta∏o, co z kolei potwier-
growaç si´ ze strukturami europejskimi tylko o tyle, o ile robiç to
dza umacnianie si´ tendencji pragmatycznych w polityce Kijowa.
b´dzie Federacja Rosyjska, a polityka europejska obu krajów po-
29 lipca prezydenci Rosji i Ukrainy wspólnie Êwi´towali w Sewa-
winna byç ÊciÊle skoordynowana.
stopolu Dzieƒ Marynarki Wojennej Federacji Rosyjskiej oraz Dzieƒ
Lider tego ugrupowania, Dmytro Tabacznyk za cel jego dzia∏alno-
Marynarki Wojennej Ukrainy58, odbierajàc wspólnà defilad´ obu
Êci uzna∏ zacieÊnienie wspó∏pracy parlamentów Ukrainy i Rosji
flot. W ten sposób W∏adimir Putin wsposób symboliczny zamknàl
oraz doprowadzenie do harmonizacji ustawodawstwa gospodar-
spór o Flot´ Czarnomorskà i Sewastopol, b´dàcy przez ca∏e lata
czego, zniesienia kwotowania, op∏at celnych i ograniczeƒ eks-
êród∏em tarç i zatargów w stosunkach dwustronnych. W niespe∏-
portowych, przede wszystkim wobec przemys∏u maszynowego.
na miesiàc póêniej Putin bra∏ udzia∏ w obchodach dziesićiolecia
Jego zdaniem strategicznym celem Ukrainy i Rosji winna staç si´
niepodleg∏oÊci Ukrainy, jak powiedzia∏ – naszym wspólnym Êwi´-
koordynacja wysi∏ków ukraiƒskiej i rosyjskiej dyplomacji w celu
cie. By∏a to symboliczna deklaracja uznania w Ukrainie równo-
skuteczniejszego zbli˝ania si´ do struktur europejskich, gdy˝
prawnego partnera, gest, otwierajàcy nowà perspektyw´ stosun-
geografia, historia, granice terytorialne, wreszcie sam los zrzà-
ków wzajemnych.
dzi∏y, ˝e Rosja jest paƒstwem europejskim. Uzna∏y to wszystkie
Nie znaczy to, ˝e którakolwiek ze stron zamierza iÊç na daleko
struktury europejskie: Rosja jest cz∏onkiem Rady Europy, OBWE,
idàce ust´pstwa. Wcià˝ niepe∏ne informacje orokowaniach na te-
Rosja integruje si´ z innymi strukturami europejskimi. Najwa˝-
mat tranzytu rosyjskiej energii elektrycznej przez terytorium Ukra-
niejszym celem Ukrainy i Rosji jest przystàpienie do Unii Euro-
iny wskazujà na to, ˝e obie strony zdecydowanie bronià swych in-
56
pejskiej .
teresów, a wypracowanie kompromisu jest bardzo trudne.
Prace
OSW
Wszystko wskazuje wić na to, ˝e Ukraina b´dzie nadal prowadzi-
niewàtpliwie stosunki ukraiƒsko-rosyjskie, mo˝e nawet do stop-
∏a dotychczasowà polityk´ zacieÊniania stosunków z Federacjà
nia, zagra˝ajàcego bezpieczeƒstwu Ukrainy.
Rosyjskà i Stanami Zjednoczonymi, a w miar´ mo˝noÊci – tak˝e
Niezale˝nie jednak od tego, jak rozwinà si´ stosunki polityczne,
z Unià Europejskà; te ostatnie b´dà jednak traktowane jako dru-
Ukraina pozostanie gospodarczo uzale˝niona od Rosji. Uzale˝nie-
goplanowe. To, na ile polityka Kijowa na tych kierunkach oka˝e si´
nie to mo˝e si´ zmniejszyç, ale nie mo˝e ca∏kowicie zaniknàç.
skuteczna, b´dzie zale˝a∏o przede wszystkim od celów i taktyki
Jednak, jak trzeêwo zauwa˝y∏ amerykaƒski analityk Sherman W.
politycznej Moskwy i Waszyngtonu.
Garnett, choç rosyjska przewaga lub nawet dominacja gospo-
Czy jednak Ukrainie uda si´ zrealizowaç g∏ówny cel, przyÊwieca-
darcza w niektórych sektorach jest mo˝liwa, gospodarka Ukra-
jàcy tej kalkulacji – ustanowienia partnerskich, choç asymetrycz-
iny jest zbyt wielka, a rosyjskie problemy zbyt powa˝ne, by wi-
nych stosunków z Federacjà Rosyjskà, to rzecz inna. Sà szanse
dzieç w tej zale˝noÊci strategiczne zagro˝enie dla niepodleg∏ej
na taki rozwój wydarzeƒ, ale pewien sceptycyzm tak˝e wydaje si´
Ukrainy 59. Natomiast stopieƒ zale˝noÊci gospodarczej (zw∏aszcza
uzasadniony.
energetycznej) oraz stopieƒ i przejrzystoÊç powiàzaƒ ukraiƒskich
JeÊli Rosja b´dzie nadal dà˝yç g∏ównie do realizacji swych prag-
i rosyjskich Êrodowisk biznesowo-politycznych b´dzie niewàtpli-
matycznych interesów na obszarze postradzieckim, wypracowa-
wie mia∏ wp∏yw na stopieƒ realnej samodzielnoÊci decyzyjnej Ki-
nie modelu „asymetrycznego partnerstwa” jest mo˝liwe, a nawet
jowa. DziÊ, mimo du˝ej zale˝noÊci i silnych powiàzaƒ wp∏yw ten
prawdopodobne, gdy˝ podstawowe interesy obu paƒstw nie pozo-
jest niewielki; w przysz∏oÊci mo˝e s∏abnàç bàdê rosnàç, ale nie
stajà w nierozwiàzalnej sprzecznoÊci. Tym bardziej ˝e takie sto-
wydaje si´, by móg∏ wzrosnàç do stopnia, w którym Ukraina ca∏-
sunki ukraiƒsko-rosyjskie sà nie tylko w interesie Ukrainy i jej
kowicie utraci t´ samodzielnoÊç.
klasy politycznej (co oczywiste), ale te˝ Rosji i jej klasy politycznej, gdy˝ przyczynià si´ one do poprawy mi´dzynarodowego wizerunku paƒstwa rosyjskiego.
JeÊliby natomiast w Rosji dosz∏o do recydywy polityki (a nie jedynie
VI. Post Scriptum:
Wobec wojny z terroryzmem
retoryki) wielkomocarstwowej i imperialnej, co wydaje si´ ma∏o
prawdopodobne, ale nie jest niemo˝liwe, model partnerski musia∏-
Terrorystyczny atak na Stany Zjednoczone izbrojna odpowiedê te-
by si´ za∏amaç. Jednak nawet wtedy trudno przypuÊciç, by Rosja
go kraju otwar∏y nowà kart´ tak˝e wstosunkach amerykaƒsko-ro-
próbowa∏a politycznej reintegracji z Ukrainà. Na Ukrainie sà zbyt
syjskich. Na razie trudno oceniç, jak daleko posunie si´ zacie-
liczne i zbyt ju˝ silne ugrupowania, których ˝ywotne interesy zwià-
Ênienie wspó∏pracy Moskwy i Waszyngtonu i jak wielki b´dzie
zane sà z niepodleg∏ym bytem paƒstwa, by Moskwa mog∏a si´ z ni-
mieç ono wp∏yw na sytuacj´ Ukrainy. Kijów zdecydowanie popie-
mi nie liczyç. Rosyjscy analitycy polityczni uwa˝ajà te˝, ˝e próba
ra akcj´ amerykaƒskà, udost´pniwszy lotnictwu USA przestrzeƒ
otwartego podporzàdkowania Ukrainy doprowadzi∏aby do wojny na
powietrznà w stopniu wi´kszym, ni˝ uczyni∏a to Moskwa60; mo˝na
zachodnich jej kresach: sàd byç mo˝e na wyrost, ale dzia∏ajàcy na
sàdziç, ˝e b´dzie on te˝ sk∏onny do zwi´kszenia swego udzia∏u
korzyÊç Ukrainy. Wreszcie Rosja, jeÊli nie zechce zerwaç ze wspól-
w si∏ach pokojowych na Ba∏kanach, jeÊliby zasz∏a taka potrzeba.
notà mi´dzynarodowà (co jest skrajnie nieprawdopodobne), nie
Wobec tych wydarzeƒ opisana wy˝ej „doktryna Z∏enki” nabra∏a
mo˝e sobie pozwoliç ani na likwidacj´ suwerennego paƒstwa, ani
nowego znaczenia: zbli˝enie rosyjsko-amerykaƒskie u∏atwia Ukra-
na otwarte zlekcewa˝enie wa˝nego interesu strategicznego USA.
inie realizacj´ dotychczasowej polityki zbli˝enia gospodarczego
Wiele wić zale˝eç b´dzie od polityki Stanów Zjednoczonych,
i cz´Êciowo politycznego z pó∏nocnym sàsiadem, zrównowa˝one-
z punktu widzenia których Ukraina jest przede wszystkim krajem
go ÊciÊlejszà ni˝ dotychczas wspó∏pracà ze Stanami Zjednoczo-
czarnomorskim, jej niepodleg∏oÊç i stabilnoÊç sà istotnym czyn-
nymi. Taki kurs polityczny Kijowa, a tak˝e odpowiadajàca mu po-
nikiem bezpieczeƒstwa Turcji, jednego z kluczowych paƒstw re-
lityka Moskwy mo˝e liczyç na bardziej zdecydowane ni˝ dotych-
gionu iwa˝nego sojusznika USA. Dlatego mo˝na za∏o˝yç, ˝e Ame-
czas poparcie Waszyngtonu.
rykanie b´dà patronowaç umacnianiu si´ ukraiƒskiej niepodleg∏o-
Êci i przeciwdzia∏aç ewentualnym jej zagro˝eniom. Trudno nato-
[Prace nad tekstem zakoƒczono we wrzeÊniu 2001 r.]
miast oczekiwaç, by Amerykanie rzucili Rosji otwarte wyzwanie,
proponujàc Ukrainie cz∏onkostwo w NATO – krok taki zaostrzy∏by
Prace
OSW
1
Zasady dzier˝awy tych oÊrodków, mieszczàcych si´ wokolicach Sewastopola
15
Itera-Ukrajina jest filià firmy Itera International Energy LLS, zarejestrowanej
(Krym) iU˝horodu (Zakarpacie) uzgodniono jednak dopiero na poczàtku 1997 r.
na Florydzie, której siedziba mieÊci si´ jednak wMoskwie (wbiurowcu
2
Gazpromu). Itera IE LLS jest najprawdopodobniej w∏asnoÊcià cz∏onków Êcis∏ego
Konstytucja Ukrainy, uchwalona 28 czerwca 1996 r., p. 14 rozdzia∏u XV
(Przepisy przejÊciowe). Art. 17 zabrania jedynie powstawania nowych obcych
kierownictwa tego koncernu. W˝adnym zestawieniu „gazowego” zad∏u˝enia nie
baz wojskowych.
wymieniano jako d∏u˝nika Itery-Ukrajina – najwidoczniej ztà firmà Gazprom
3
rozlicza si´ na innych zasadach. Próba eliminacji Itery z ukraiƒskiego rynku
Podpisano tekst parafowany w1995 r. bez ˝adnych zmian; sprawa podwójnego
obywatelstwa pozosta∏a nieuregulowana iFederacja Rosyjska najwidoczniej
w 2000 r. wià˝e si´ najprawdopodobniej zrozgrywkà mi´dzy rzàdem rosyjskim
zrezygnowa∏a ztego postulatu, skoro nie wróci∏a doƒ do dziÊ.
a kierownictwem wcià˝ de iure paƒstwowego Gazpromu.
4
16
Dla porzàdku dodajmy, ˝e Rada Najwy˝sza Ukrainy ratyfikowa∏a traktat
W latach poprzednich dystrybucjà importowanego gazu ziemnego na Ukrainie
14 stycznia 1998 r., zaÊ Duma Paƒstwowa Federacji Rosyjskiej
zajmowa∏ysi´ firmy ukraiƒskie, zaciekle konkurujàce mi´dzy sobà. Bli˝ej na ten
– 17 lutego 1998 r., pod warunkiem ˝e Ukraina ratyfikuje „pakiet sewastopolski”,
temat patrz Sygna∏ OSW, nr 2, 22.01.1998.
co nastàpi∏o24 marca 1998 r.
17
Dane Naftohazu Ukrajiny, opublikowane w: Kijewskije Wiedomosti, 14.12.1999.
5
Uriadowyj Kurjer, 10.03.1998.
18
Bli˝ej na ten temat patrz: Arkadiusz Sarna, Ukraina–Rosja: „strategiczne
6
Tam˝e.
partnerstwo”, strategiczne... uzale˝nienie? Analiza OSW, Warszawa 1999.
Wymiany dokumentów ratyfikacyjnych tego porozumienia dokonano dopiero
19
7
Najwa˝niejszà ró˝nicà mi´dzy nimi jest to, ˝ena Ukrainie si∏yzbrojne nie
w lipcu 1999 r., gdy by∏oju˝ ono wpewnej mierze nieaktualne – ˝adne zzadaƒ,
odgrywajà ˝adnej roli politycznej, atak˝e to, ˝eukraiƒscy oligarchowie sà
które mia∏y byç zrealizowane do koƒca 1998 r., nie zosta∏owykonane. Fakt ten
znacznie s∏absi finansowo, a wić i politycznie, od swych rosyjskich
mówi wiele oówczesnym stanie stosunków ukraiƒsko-rosyjskich oraz owartoÊci
odpowiedników, apaƒstwowa biurokracja (zw∏aszcza podatkowa) ma wićej do
podpisywanych porozumieƒ.
powiedzenia ni˝ w Rosji. Wprawdzie za prezydentury W∏adimira Putina
8
nastàpi∏oistotne os∏abienie rosyjskich oligarchów, w dalszym jednak ciàgu sà
Strategic Partners of Ukraine: Declarations and Realities (UCEPS Analytical
report) [w] National Security & Defense, nr 12, 2000, Ukrainian Centre
oni znacznie bardziej niezale˝ni od paƒstwa ni˝ ukraiƒscy.
for Economic & Political Studies Named After Olexander Razumkov
20
oraz Raport ogospodarce Ukrainy w1998 r., opracowanie Biura Radcy
o 24% (Ukrajina wcyfrach, Kijów 2000). Tendencja wzrostowa wukraiƒskiej
W 2000 r. wymiana handlowa wzros∏a o13%, wtym wymiana towarowa a˝
Handlowego RP w Kijowie na podstawie oficjalnych statystyk ukraiƒskich.
gospodarce utrzyma∏a si´ tak˝e w I pó∏roczu 2001 r.
9
21
Jeszcze pod koniec lat dziewi´çdziesiàtych udzia∏ gazu ziemnego wbilansie
energetycznym Ukrainy si´ga∏ 48% ( BP Amoco Statistical Review of World
Program kredytowy zosta∏ wznowiony 19 grudnia 2000 r., jednak kolejne
transze kredytów nie zosta∏ywyp∏acone; rzeczywiste wznowienie pomocy
Energy 2000).
kredytowej dla Ukrainy nastàpi∏o dopiero jesienià 2001 r.
10
22
Kierownictwo Gazpromu dà˝ydo dywersyfikacji tranzytu gazu ziemnego
To rozczarowanie Zachodem dosadnie wyrazi∏ jeden zprzywódców Partii
na zachód ipo∏udniowy zachód. Odpowiednie inwestycje sà jednak wcià˝
Zielonych Ukrainy, Ihor Kyriuszyn, piszàc na ∏amach oficjalnego organu
w fazie projektowej inie da si´ oceniç, kiedy mogà zostaç zrealizowane.
ukraiƒskiego parlamentu: Rok, który minà∏, przyniós∏ nam ca∏kowite
11
rozczarowanie europejskà politykà wobec Ukrainy. Europa wybra∏a Rosj´ jako
Ukrajina ucyfrach u2000 roci. Korotkyj statystycznyj dowidnyk, Kijów 2001,
tabela 4.6, s. 61.
swego g∏ównego partnera na przestrzeni WNP iju˝ tego nie ukrywa. Ukraina
12
jest dla Europy interesujàca moim zdaniem jedynie jako ogromny potencjalny
Koncepcija der˝awnoji enerhetycznoji polityky Ukrajiny na period
do 2020 roku [w] Nacionalna bezpeka ioborona, nr 2, 2001, UkrajinÊkyj Centr
rynek dla jej wyrobów przemys∏owych (Ho∏os Ukrajiny, 27.02.2001).
Ekonomicznych i Politycznych doslid˝eƒ imeni O∏eksandra Razumkowa.
23
13
z albaƒskà irredentà zbrojnà w2001 r.
Natural Gas Information 2000 (strona International Energy Agency,
Z podobnych powodów Ukraina ch´tnie udzieli∏a pomocy Macedonii wwalce
www.iea.org).
24
14
report) [w] National Security & Defense, nr 12, 2000, Ukrainian Centre
Bli˝ej na ten temat patrz: Sygna∏ OSW, nr 31, 01.07.1997. Wtym roku Ukraina
zdemonopolizowa∏a import idystrybucj´ gazu ziemnego.
for Economic & Political Studies Named After Olexander Razumkov. Respondenci
wskazywali wićej ni˝ jednà mo˝liwoÊç.
Pra ce
25
Ekspert, nr 7, 19.02.2001.
26
Polityka i Kultura (PiK), nr 8, 2001.
27
Patrz dalej, podrozdzia∏ Gaz ziemny iwspó∏praca wojskowo-techniczna.
28
Wiedomosti, 27.04.2001.
OSW
29
37
Rem Wiachiriew co najmniej tolerowa∏ udzia∏ wtym uk∏adzie cz∏onków
Wspólna kontrola wewn´trznej izewn´trznej redy Sewastopola zosta∏a podj´ta
Êcis∏ego kierownictwa Gazpromu. Zdaniem niektórych obserwatorów sam nim
po zakoƒczeniu odpowiednich przygotowaƒ technicznych 22 lipca 2001 r. Tego
kierowa∏.
samego dnia rozpocz´∏adzia∏alnoÊç rosyjsko-ukraiƒska brygada ochrony wód
30
portowych, wza∏o˝eniu – ratunkowa, lecz zdolna te˝ do wykonywania zadaƒ
Pojćie „strategicznego partnerstwa” znalaz∏osi´ woficjalnych dokumentach,
podpisanych przez Ukrain´ zUSA, Polskà, Federacjà Rosyjskà, Uzbekistanem,
bojowych wzakresie ochrony portu (Wriemia Nowostiej, 23.07.2001).
Bu∏garià, Azerbejd˝anem, a w wystàpieniach prezydenta Ukrainy pada∏oono
38
tak˝e wstosunku do Chin, Izraela, Finlandii, Argentyny, W´gier, S∏owacji oraz
˝e w Sewastopolu przechowywana jest broƒ nuklearna lub Êrodki jej przenoszenia.
Niemiec. Wobec Kanady iGruzji wodpowiednich dokumentach u˝yto okreÊlenia
Rozproszenie tych podejrzeƒ bez inspekcji nie jest mo˝liwe, tote˝ Kijów nie chce
„specjalne partnerstwo”; podobnych, choç s∏abszych okreÊleƒ Ukraina
zrezygnowaç ztego postulatu. Ztego powodu Ukraina sprzeciwia si´ te˝
u˝y∏a w odniesieniu do stosunków z Bia∏orusià, Mo∏dawià, Rumunià i Turcjà.
wprowadzeniu na Krym samolotów Su-24.
Szczegó∏owa dokumentacja – patrz: Strategic Partners of Ukraine: Declarations
39
and Realities (UCEPS Analytical report) [w] National Security & Defense,
g∏ównej ulicy nale˝y do Ukrainy, anieparzysta do Rosji, linia kolejowa biegnie
nr 12, 2000, Ukrainian Centre for Economic & Political Studies Named After
po terytorium Ukrainy, ale dworzec le˝yna terytorium rosyjskim. Ukraiƒska
W ukraiƒskich mediach od czasu do czasu pojawiajà si´ sugestie,
Np. wobwodzie ∏uhaƒskim jest miasteczko, wktórym strona parzysta
Olexander Razumkov.
cz´Êç miasteczka nosi nazw´ Mi∏owe, rosyjska – Czortkowo.
31
www/mfa.gov.ua.zlenko/r2001/0123.htm
40
32
www/mfa.gov.ua.zlenko/r2001/0327.htm
zosta∏a zakoƒczona. Brak jednak jakichkolwiek wiadomoÊci, jak rozwiàzano
33
Rosja iUkraina nie zawar∏y w tej sprawie umowy wieloletniej, awarunki
Informacje na ten temat sà sprzeczne; wg niektórych êróde∏ delimitacja
problem Mi∏owego/Czortkowa ipodobnych miejscowoÊci.
dostaw itranzytu sà negocjowane co rok. Na rok 2000 odpowiedniego
41
www.pravda.com.ua/?01025-5
porozumienia nie zawarto wogóle.
42
Tak˝e zpóêniejszych (lipiec – sierpieƒ 2001 r.) wypowiedzi przedstawicieli
34
Negocjacje na ten temat toczy∏ysi´ przez ca∏y rok 2001 izakoƒczy∏ysi´
dyplomacji tak rosyjskiej, jak iukraiƒskiej wynika, ˝esprawa demarkacji nie jest
podpisaniem 4 paêdziernika korzystnego dla Ukrainy porozumienia (musi ono
przesàdzona; zresztà dopóki nie podpisano umowy delimitacyjnej, pozostajà one
jeszcze zostaç ratyfikowane przez parlamenty). W toku rokowaƒ premier Kinach
niewià˝àcymi deklaracjami politycznymi. Natomiast wprowadzenie wiz mi´dzy
wycofa∏ si´ zust´pstwa swego poprzednika, jakim by∏ouznanie zad∏u˝enia
Rosjà aUkrainà nie wydaje si´ realne.
gazowego za d∏ug paƒstwa, co strona rosyjska ostatecznie zaakceptowa∏a.
43
Badania Instytutu Socjologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy,
Cz´Êç obserwatorów uwa˝a, ˝eust´pstwa rosyjskie wià˝à si´ ztym, ˝edostawy
przeprowadzone w2000 r., tu wg: Kijewskije Wiedomosti, 14.11.2000.
gazu ziemnego z Turkmenistanu przebiegajà bez zak∏óceƒ, co umacnia pozycj´
44
Kijowa wnegocjacjach. Tego samego dnia podpisano porozumienie oudziale
Kijów 1993.
Rosji w dokoƒczeniu budowy bloków energetycznych Zaporoskiej i Równieƒskiej
45
Elektrowni Atomowych; poprzednio Ukraina liczy∏a tu na pomoc Unii Europejskiej
by∏o74% przedszkoli, 70% wy˝szych uczelni i67% „wszystkich szkó∏”.
(wzamian za takà obietnic´ zgodzi∏a si´ wy∏àczyç ostatni blok elektrowni
Jednak wKijowie, wktórym rosyjskoj´zyczni stanowià 70%, rosyjskoj´zyczne
czarnobylskiej).
szko∏ystanowià 3%, aprzedszkoli nie ma wcale. W∏adimir Malenkowicz,
35
„Derusyfikacija” kak fienomien agriessiwnogo nacjonalizma [w] Region,
Eksport gazu ziemnego zw∏asnego wydobycia by∏ metodà maskowania
Narodne hospodarstwo Ukrajiny 1991. Statystycznyj szczorocznyk ,
Wg dost´pnych szacunków w2000 r. na Ukrainie ukraiƒskoj´zycznymi
nielegalnego reeksportu rosyjskiego gazu ziemnego. Wspomnianemu wy˝ej
nr 9, 2000.
porozumieniu z4 paêdziernika 2001 r. towarzyszy∏omemorandum, ponownie
46
dopuszczajàce eksport przez Ukrain´ gazu zw∏asnego wydobycia.
i kryminalnej mieszka na Ukrainie (niektórzy sà nawet Ukraiƒcami, piszàcymi
36
3
Ukraina ma otrzymaç od Rosji 30 mld m gazu tytu∏em zap∏aty za tranzyt,
Mimo ˝ecz´Êç popularnych autorów rosyjskiej literatury fantastycznej
po rosyjsku ze wzgl´dów komercyjnych).
30 mld – zakupiç w Turkmenistanie, wydobycie w∏asne ma wynieÊç 9 mld m .
47
Operatorem gazu turkmeƒskiego pozosta∏a Itera-Ukrajina. Wciàgu trzech
paƒstwa wtzw. kwestii j´zykowej, wznacznym stopniu przesàdzi oprzysz∏ym
kwarta∏ów 2001 r. dochodzi∏ojedynie do przejÊciowych zak∏óceƒ wdostawach
kszta∏cie narodu ipaƒstwa ukraiƒskiego. Kwestia ta znacznie wykracza jednak
3
To, jakiego kszta∏tu nabierze ta nowa dwuj´zycznoÊç ijaka b´dzie polityka
gazu, aprzebieg rokowaƒ nad kontraktem na rok 2002 wskazuje na to, ˝etak
poza zakres tematyczny tego opracowania.
Kijów, jak iAszchabad sà zadowolone zjego realizacji.
48
Tekst tej umowy nie zosta∏ opublikowany. Omawiamy jà za: Polityka i Kultura
(PiK), nr 9, 2001.
49
Np. wywiad zAleksandrem Swistunowem, liderem Rosyjskiego Ruchu Ukrainy
[w] Niezawisimaja Gazieta, 04.07.2001 czy cytowany wy˝ej artyku∏ Malenkowicza.
Pr ace
OSW
50
Tj. transportujàce produkty ropopochodne, atak˝e amoniak.
51
W 1990 r. 87% radzieckiego eksportu energii elektrycznej przechodzi∏oprzez
terytorium Ukrainy lub zeƒ pochodzi∏o.
52
Rosyjski opór wobec podzia∏uwód CieÊniny Kerczeƒskiej wynika ztego,
˝e w takim wypadku jedyny tor wodny, wiodàcy przez t´ bardzo p∏ytkà cieÊnin´,
znalaz∏by si´ na wewn´trznych wodach Ukrainy.
53
Tak˝e w2001 r. po∏owa importu tego surowca pochodzi z Rosji, aca∏oÊç
dociera przez jej terytorium. Na zmian´ tego drugiego czynnika nie ma realnych
szans.
54
Deƒ, 09.02.2001. Badania innych oÊrodków dajà podobne wyniki,
z ró˝nicami wgranicach b∏´du statystycznego.
Por. www.part.org.ua/default.php?news=19593584
55
Deƒ, 25.12.1997.
56
www.part.org.ua/default.php?art=11163383
57
Zierka∏oNiedieli, nr 13, 2001 (wartykule Za∏o˝nyk-2).
58
Przypadajà one odpowiednio na ostatnià niedziel´ lipca i1 sierpnia.
59
Sherman W. Garnett, Ukraine:Strategic Partner or Strategic Problem,
an address to the University of Ottawa Conference on Ukraine, delivered October
30th., 2000, to be published in the Conference proceedings.
60
Federacja Rosyjska otwar∏a swà przestrzeƒ powietrznà wy∏àcznie dla
„∏adunków humanitarnych”, Ukraina nie zgodzi∏a si´ jedynie na przelot nad jej
terytorium samolotów bojowych.
Pr ace
OSW
Bia∏oruÊ po rozpadzie Zwiàzku Radzieckiego nigdy nie zerwa∏a
wi´zi ∏àczàcych jà z Moskwà. Przez ca∏y okres bia∏oruskiej niepodleg∏oÊci utrzymuje si´ silna zale˝noÊç polityczna, gospodarcza
i militarna Bia∏orusi od Rosji. Zale˝noÊç ta pozwala Rosji kontrolowaç, a nawet kszta∏towaç procesy zachodzàce na Bia∏orusi we
wszystkich tych sferach.
Mo˝na mówiç oistnieniu jednej, wspólnej przestrzeni bezpieczeƒstwa i obronnoÊci, zdominowanej przez Rosj´. Funkcjonowanie
bia∏oruskiej gospodarki jest w du˝ym stopniu uzale˝nione od dostaw rosyjskich surowców. Rosja posiada mo˝liwoÊci wp∏ywu na
wewnàtrzbia∏oruskie procesy polityczne. Ma te˝ istotny udzia∏
w okreÊlaniu bia∏oruskiej polityki zagranicznej. To silne powiàzanie Bia∏orusi z Rosjà, trwa∏oÊç rosyjskich wp∏ywów przy ogromnej
dysproporcji potencja∏ów obu paƒstw, ka˝e postawiç pytanie:
w jakim stopniu Bia∏oruÊ jest paƒstwem niezale˝nym, a na ile
podporzàdkowana jest Moskwie?
Republika Bia∏oruÊ
czy republika bia∏oruska?
Tezy
1. Bia∏oruÊ jest dla Rosji obszarem o strategicznym znaczeniu,
przede wszystkim zuwagi na po∏o˝enie wbezpoÊrednim sàsiedztwie Polski, cz∏onka NATO, i aspirujàcych do cz∏onkostwa w Sojuszu Pó∏nocnoatlantyckim krajów ba∏tyckich. Przez Bia∏oruÊ wiedzie te˝ najkrótsza i najtaƒsza droga dla surowców i produktów
rosyjskich na Zachód ido Kaliningradu. Ztego wzgl´du podstawowym celem polityki Rosji wobec Bia∏orusi jest utrzymanie jej
w strefie swoich Êcis∏ych wp∏ywów.
Dla Bia∏orusi bliska wspó∏praca z Rosjà jest warunkiem utrzymania stabilnoÊci paƒstwowej. JednoczeÊnie w coraz wi´kszym
stopniu uzale˝nia jà od wyraênie silniejszego partnera. Kontrol´
nad Bia∏orusià umo˝liwia Rosji znaczàcy wp∏yw na bia∏oruskà polityk´, gospodark´ i obronnoÊç. Jego podstawà jest silna zale˝noÊç Bia∏orusi od Rosji we wszystkich tych dziedzinach, a tak˝e,
w mniejszym stopniu, istnienie Paƒstwa Zwiàzkowego.
2. Uznanie legalnoÊci w∏adzy Alaksandra ¸ukaszenki przez Moskw´ w znacznym stopniu umo˝liwia mu funkcjonowanie na arenie wewn´trznej, atak˝e, choç wograniczonym zakresie, mi´dzynarodowej. Ta sytuacja pozwala Rosji wp∏ywaç na decyzje bia∏oruskiego prezydenta. Sta∏o si´ to szczególnie widoczne w okresie
poprzedzajàcym wybory prezydenckie na Bia∏orusi. Zabiegajàc
o poparcie Rosji, ¸ukaszenka zosta∏ zmuszony do wielu ust´pstw
gospodarczych.
Pr ace
OSW
Wspó∏praca zMoskwà jest podstawowym elementem bia∏oruskiej
bioràc pod uwag´ ró˝nego rodzaju korzyÊci p∏ynàce z integracji
polityki zagranicznej. Patronat i sàsiedztwo Rosji gwarantujà, ˝e
(np. zniesienie granicy celnej mi´dzy paƒstwami). Bia∏oruÊ mog∏a
bia∏oruski prezydent nie musi si´ liczyç ze zdaniem Zachodu wy-
te˝ liczyç na pomoc finansowà ze strony Rosji (redukcje d∏ugów,
st´pujàcego w obronie demokracji i praw cz∏owieka na Bia∏orusi.
bezzwrotne po˝yczki). Ponadto w procesie zjednoczeniowym
Alaksandr ¸ukaszenka widzia∏ dla siebie szans´ zaistnienia na
3. Funkcjonowanie bia∏oruskiej gospodarki jest w du˝ym stopniu
rosyjskiej scenie politycznej.
uzale˝nione od Rosji. Rosja jest g∏ównym partnerem handlowym
8 grudnia 1999 r. zosta∏o podpisane porozumienie o powstaniu
Bia∏orusi. W pe∏ni kontroluje dostawy i tranzyt surowców energe-
(w miejsce Zwiàzku Bia∏orusi i Rosji) Paƒstwa Zwiàzkowego.
tycznych. Coraz wićej bia∏oruskich przedsi´biorstw w sposób
Zak∏ada ono pe∏nà unifikacj´ obu paƒstw wprzysz∏oÊci, nie okre-
formalny i (najcz´Êciej) nieformalny staje si´ zale˝nych od kapi-
Êla jednak zasad, wed∏ug których mia∏aby przebiegaç integracja.
ta∏u rosyjskiego. Nasilone w okresie wyborczym zainteresowanie
Co znamienne, tak˝e tworzona obecnie Konstytucja Paƒstwa
rosyjskich inwestorów rynkiem bia∏oruskim wskazuje, ˝e liczà oni
Zwiàzkowego nie wyznacza podzia∏u kompetencji pomi´dzy orga-
na korzyÊci gospodarcze w zamian za polityczne i finansowe
ny zwiàzkowe i paƒstwowe Bia∏orusi i Rosji. Do tej pory nie po-
wsparcie udzielone Alaksandrowi ¸ukaszence.
wsta∏ ˝aden ze sta∏ych organów zwiàzkowych. Bud˝et zwiàzkowy
ustalany jest corocznie na symbolicznym wobec potrzeb poziomie
4. Chcàc zachowaç wp∏yw na sytuacj´ militarnà na najbardziej
oko∏o 70 mln USD.
wysuni´tym na zachód obszarze Paƒstwa Zwiàzkowego, Rosja
Podczas prezydentury Borysa Jelcyna pierwszoplanowe znaczenie
przywiàzuje ogromnà wag´ do integracji wojskowej. Dla Bia∏orusi
mia∏ wymiar propagandowy procesu integracyjnego, wykorzysty-
zaÊ coraz ÊciÊlejsze wspó∏dzia∏anie z armià rosyjskà, gwarancje
wany przez prezydentów obu paƒstw. W∏adimir Putin, racjonalizu-
i pomoc udzielane przez Rosj´ sà jedynà drogà utrzymania w∏a-
jàc stosunki z Bia∏orusià, odsunà∏ aspekt ideologiczny Paƒstwa
snego potencja∏u militarnego, choç jednoczeÊnie pog∏´biajà, i tak
Zwiàzkowego na plan dalszy. Mocno ograniczona zosta∏a zjedno-
silne, uzale˝nienie jej systemu obronnego od Moskwy.
czeniowa retoryka. Prezydent Putin kontynuuje proces zwiàzkowy
Bia∏oruskie s∏u˝by specjalne wobec ciàg∏oÊci instytucjonal-
w takim zakresie, w jakim przyczynia si´ on do utrwalenia rosyj-
nej i kadrowej (wi´kszoÊç cz∏onków s∏u˝b pracowa∏a wcze-
skiej kontroli nad procesami politycznymi i gospodarczymi
Êniej w s∏u˝bach radzieckich), a tak˝e nieograniczonych
na Bia∏orusi, nie pociàgajàc jednoczeÊnie za sobà zbyt wysokich
mo˝liwoÊci pozyskiwania informacji przez s∏u˝by rosyjskie
nak∏adów. Podejmowane przez Putina inicjatywy integracyjne,
sà faktycznie instrumentem politycznej kontroli Rosji nad
na razie pozbawione realnego znaczenia, majà zapewniç Rosji jak
Bia∏orusià. Nie majà wzasadzie mo˝liwoÊci prowadzenia dzia∏aƒ
najkorzystniejsze warunki ewentualnej przysz∏ej integracji. Przy-
bez wiedzy Rosji, a tym bardziej przeciwko niej. Rosja natomiast
k∏adem takiego dzia∏ania jest realizacja podpisanego 30 listopada
niemal bez ograniczeƒ mo˝e prowadziç operacje zarówno na sa-
2000 r. porozumienia o wspólnej walucie Paƒstwa Zwiàzkowego.
mej Bia∏orusi, jak i z jej terytorium.
Nie musi ono doprowadziç do rzeczywistego wprowadzenia waluty
zwiàzkowej, niemniej jednak zobowiàzuje Bia∏oruÊ do wprowadzania zmian w polityce monetarnej i gospodarczej wed∏ug wzorów ro-
Proces integracji Bia∏orusi
i Rosji
syjskich. Zgoda na przewidziane w porozumieniu jedno centrum
emisji wspólnej waluty oznacza dla Bia∏orusi rezygnacj´ – na korzyÊç Moskwy – z jednego z atrybutów suwerennoÊci paƒstwowej.
W epoce Borysa Jelcyna dà˝enie Moskwy do utrzymania Bia∏orusi
Dà˝àc wdalszym ciàgu do utrwalania swoich wp∏ywów, Rosja za-
w Êcis∏ej strefie swych wp∏ywów znalaz∏o odzwierciedlenie wpro-
cz´∏a ograniczaç zwiàzane ztym koszty. Kierujàc si´ w∏asnym in-
cesie integracji obu paƒstw. W latach 1996–1999 powstawa∏y
teresem, wycofuje si´ z uregulowaƒ przynoszàcych jej straty,
kolejne struktury zwiàzkowe: Stowarzyszenie Bia∏orusi i Rosji
zmusza s∏abszego partnera do akceptowania nie zawsze korzyst-
(2 kwietnia 1996 r.), Zwiàzek Bia∏orusi i Rosji (2 kwietnia 1997 r.),
nych dla niego rozwiàzaƒ (przy czym cz´sto t∏umaczy swoje dzia-
Paƒstwo Zwiàzkowe Bia∏orusi i Rosji (8 grudnia 1999 r.). Proces
∏ania istnieniem Paƒstwa Zwiàzkowego), mniej ch´tnie sponsoru-
ten spotyka∏ si´ z pe∏nym poparciem w∏adz Bia∏orusi, które nie-
je bia∏oruskà gospodark´. Kontrola rosyjska zacz´∏a byç wić dla
jednokrotnie same wyst´powa∏y z inicjatywami zjednoczeniowymi,
Bia∏orusi ijej przywódcy niewygodna. KoniecznoÊç sta∏ego podpo-
Prac e
OSW
rzàdkowywania si´ Moskwie os∏abia pozycj´ Alaksandra ¸uka-
sja, decydujàc si´ na poparcie ¸ukaszenki, chcia∏a wzamian uzy-
szenki na arenie wewn´trznej, zmusza go te˝ do ograniczenia
skaç mo˝liwie najwićej. Jednym z bardziej oczywistych ust´pstw
ambicji politycznych zwiàzanych bezpoÊrednio z Rosjà. Po zmia-
¸ukaszenki w tym okresie by∏o wprowadzenie stawek eksporto-
nie w∏adzy na Kremlu popierane wczeÊniej przez ¸ukaszenk´ Paƒ-
wych na rop´ naftowà i jej produkty na poziomie rosyjskim. Dla
stwo Zwiàzkowe sta∏o si´ dla niego pu∏apkà.
Bia∏orusi decyzja ta oznacza∏a powa˝ne ograniczenie dochodowe-
Paƒstwo Zwiàzkowe nie jest obecnie celem politycznym ani
go dla niej (ale Rosji przynoszàcego straty rz´du 70 mln USD
Miƒska, ani Moskwy, s∏u˝y jedynie utrzymaniu zale˝noÊci
rocznie 1) reeksportu rosyjskiego surowca na rynki trzecie. Stara-
Bia∏orusi od Rosji. Podstawowymi instrumentami rosyjskiej
niem o przychylnoÊç Rosji obserwatorzy t∏umaczà te˝ zgod´ ¸u-
kontroli nad Bia∏orusià sà liczne pozazwiàzkowe, formalne
kaszenki na nieobjćie Bia∏orusi regulacjami II cz´Êci Kodeksu
i nieformalne, mo˝liwoÊci wp∏ywu na bia∏oruskà polityk´, go-
Podatkowego, wprowadzonymi przez Rosj´ w handlu z krajami
spodark´ i obronnoÊç.
WNP. Zgodnie z ustaleniami kodeksu, VAT jest pobierany w kraju
przeznaczenia eksportowanego produktu, co przy du˝ym ujemnym saldzie whandlu z Rosjà2 by∏oby dla Bia∏orusi rozwiàzaniem
P∏aszczyzny zale˝noÊci i wp∏ywów
bardzo korzystnym.
Ostatecznie Kreml popar∏ ¸ukaszenk´ w wyborach. Jednym z sy-
Stopieƒ uzale˝nienia Bia∏orusi od Rosji oraz rzàdzàce tym uzale˝-
gna∏ów tego poparcia by∏o wyp∏acenie Bia∏orusi pierwszej transzy
nieniem mechanizmy sà widoczne na kilku przenikajàcych si´
przyznanego rok wczeÊniej kredytu. Sukces ten zosta∏ okupiony ko-
wzajemnie p∏aszczyznach:
lejnymi ust´pstwami. Ka˝da z transz obiecanego kredytu, o ∏àcznej
a) polityki wewn´trznej
wysokoÊci 100 mln USD, mia∏a byç wyp∏acona po spe∏nieniu przez
b) polityki zagranicznej
Bia∏oruÊ okreÊlonych warunków. WÊród warunków wyp∏aty pierw-
c) gospodarki
szej transzy by∏a m.in. zgoda na utworzenie w Moskwie jednego
d) obronnoÊci i bezpieczeƒstwa.
centrum emisji przysz∏ej wspólnej waluty Bia∏orusi i Rosji.
Poparcie Rosji sta∏o si´ jednym z g∏ównych atutów ¸ukaszenki
a. polityka wewn´trzna
w wyborach. Pociàgn´∏o za sobà przede wszystkim lojalnoÊç nomenklatury, której zachowania w czasie wyborów prezydent zda-
Dzi´ki znaczeniu, jakie ma dla bia∏oruskiego prezydenta ro-
wa∏ si´ obawiaç najbardziej. O znaczeniu, jakie przypisywano
syjskie poparcie w polityce wewn´trznej, Rosja ma sta∏à
stanowisku Moskwy, Êwiadczyç mo˝e fakt, ˝e równie˝ kontrkan-
mo˝liwoÊç wp∏ywania na jego decyzje, co ch´tnie wykorzy-
dydaci ¸ukaszenki zabiegali o rosyjskà przychylnoÊç.
stuje. By∏o to szczególnie silnie widoczne wokresie wyborów pre-
¸ukaszenka, bojkotowany wciàgu ostatnich dwóch lat przez paƒ-
zydenckich na Bia∏orusi. Podczas ostatnich kilku miesićy mo˝na
stwa Zachodu, udowodni∏, ˝e jest w stanie pe∏niç swojà funkcj´
by∏o obserwowaç swego rodzaju gr´ wyborczà mi´dzy w∏adzami
bez ich uznania. Znamienne by∏o jego powyborcze wystàpienie,
Kremla a¸ukaszenkà. Rosja do ostatniej chwili wstrzymywa∏a si´
w którym oÊwiadczy∏, ˝e konstytucja Bia∏orusi nie zak∏ada ko-
ze zdecydowanym opowiedzeniem si´ po stronie któregokolwiek
niecznoÊci akceptacji wyników wyborów przez jakiekolwiek inne
kandydata. Wydawa∏o si´, ˝e to w∏aÊnie poparcie urz´dujàcego
paƒstwo, wa˝ne, ˝e akceptuje je naród. Ubieg∏oroczne wybory
prezydenta jest rozwiàzaniem najkorzystniejszym z jej punktu wi-
parlamentarne pokaza∏y, ˝e na wewn´trznej scenie politycznej dla
dzenia, tymczasem jednak sygna∏y nap∏ywajàce ze strony Mo-
uprawomocnienia ich rezultatów wystarczy, by za demokratyczne
skwy mog∏y budziç niepokój Alaksandra ¸ukaszenki. Kilkakrotnie
uzna∏a je Rosja.
odmówiono mu spotkania z W∏adimirem Putinem. Rosyjska tele-
Narz´dziem oddzia∏ywania na sytuacj´ wewn´trznà Bia∏orusi sà
wizja prezentowa∏a jego kontrkandydatów. W prasie rosyjskiej re-
równie˝ doÊç powszechnie obecne w tym kraju rosyjskie media.
gularnie ukazywa∏y si´ artyku∏y mówiàce o zniecierpliwieniu Mo-
Szczególne znaczenie majà tu kana∏y telewizji ORT iRTR, dost´p-
skwy dzia∏aniami dotychczasowego przywódcy i o koniecznoÊci
ne bezp∏atnie dla odbiorców na Bia∏orusi. Ich programy sà uwa-
zmian. Atmosfer´ niepewnoÊci podsyca∏y przecieki z bia∏oruskich
˝ane za bardziej wiarygodne ni˝ przesycony propagandà program
s∏u˝b bezpieczeƒstwa (nie wiadomo do koƒca przez kogo spowo -
telewizji bia∏oruskiej. Sà te˝ znacznie ch´tniej oglàdane. Wed∏ug
dowane), dotyczàce tzw. szwadronów Êmierci. Wydaje si´, ˝e Ro-
badaƒ NISEPI 3 z sierpnia 2001 r., najpopularniejszym wÊród Bia-
Prac e
OSW
∏orusinów kana∏em telewizyjnym jest rosyjskie ORT, które cieszy
wyst´pujàcego w obronie demokracji i praw cz∏owieka na Bia∏o-
si´ ponad 93-procentowà oglàdalnoÊcià. Na drugim miejscu zna-
rusi. Postawa paƒstw europejskich i Stanów Zjednoczonych,
4
laz∏ si´ kana∏ RTR, który oglàda ponad 80% Bia∏orusinów . Popu-
którym zdarza si´ apelowaç w Moskwie odemokratyzacj´ w∏adzy
larnoÊç kana∏ów rosyjskich jest tym bardziej istotna, ˝e Kreml
w Miƒsku, w gruncie rzeczy potwierdza, ˝e w sprawach bia∏o-
sprawuje sta∏à i coraz silniejszà kontrol´ nad zawartoÊcià mery-
ruskich decydujàcy g∏os nale˝y do Rosji 8.
torycznà ich programów.
Mo˝liwe tak˝e, ˝e wspó∏praca z Bia∏orusià bywa dla Rosji instru-
Nie bez znaczenia dla stosunków bia∏orusko-rosyjskich pozostaje
mentem prowadzenia równoleg∏ej nieoficjalnej polityki zagranicz-
bliskoÊç kulturowa obu paƒstw. Poczucie wi´zi j´zykowej, religij-
nej w okreÊlonych dziedzinach.
nej, wspólnota historii i nostalgia za ZSRR, kiedy to Bia∏oruÊ by∏a
Zbie˝noÊç kalendarzy podró˝y W∏adimira Putina i Alaksandra ¸u-
jednà z najlepiej rozwini´tych republik – wszystko to sprawia,
kaszenki do tzw. krajów bandyckich pozwala przypuszczaç, ˝e wi-
˝e polityka integracji z Rosjà znajduje poparcie wi´kszoÊci spo∏e-
zyty zagraniczne obu przywódców ∏àczy pewna zale˝noÊç. W lipcu
czeƒstwa bia∏oruskiego.
opozycyjna prasa bia∏oruska, powo∏ujàc si´ na êród∏a izraelskie,
5
W sonda˝u przeprowadzonym przez laboratorium Nowak w kwiet-
oskar˝y∏a Bia∏oruÊ o handel bronià – tak˝e w imieniu Rosji – z Ar-
niu 2001 r. 59,9% mieszkaƒców Bia∏orusi opowiedzia∏o si´ za ak-
mià Wyzwolenia Kosowa i Organizacjà Wyzwolenia Palestyny oraz
tywizacjà procesu jednoczenia, 17,2% by∏o przeciwnych integracji
paƒstwami obj´tymi embargiem, przede wszystkim z Irakiem 9. In-
Bia∏orusi i Rosji. W referendum 57,6% badanych zag∏osowa∏oby za
formacje te zosta∏y zdementowane przez bia∏oruskie MSZ, wi´k-
po∏àczeniem Rosji i Bia∏orusi w jedno paƒstwo, 25,6% – przeciw
szoÊç analityków uznaje je jednak za bardzo prawdopodobne.
6
takiemu rozwiàzaniu . ProrosyjskoÊç Bia∏orusinów jest wzmacniana
zarówno przez oficjalnà propagand´ i media, jak i podleg∏y Patriar-
c. gospodarka
7
chatowi Moskiewskiemu bia∏oruski KoÊció∏ prawos∏awny .
W gospodarce Bia∏orusi, przede wszystkim w handlu i energety-
b. polityka zagraniczna
ce, równie˝ widoczne jest silne uzale˝nienie od Rosji. Dominujàca obecnoÊç kapita∏u rosyjskiego na bia∏oruskim rynku zwi´ksza
Rosja jest jedynym liczàcym si´ na Êwiecie partnerem Bia∏orusi.
mo˝liwoÊci wp∏ywania przez Rosj´ na sytuacj´ na Bia∏orusi.
Ma wyraêny wp∏yw na prowadzonà przez nià polityk´ zagranicznà
Rosja by∏a i pozostaje g∏ównym partnerem handlowym Bia∏orusi.
i znaczny udzia∏ wokreÊlaniu pozycji Miƒska na arenie mi´dzyna-
W 2000 r. wymiana z Rosjà stanowi∏a ponad 58% 10 wartoÊci ca-
rodowej.
∏ej bia∏oruskiej wymiany handlowej (dla Rosji by∏o to jednak zale-
Zbie˝noÊç polityki zagranicznej jest jednym z najlepiej realizowa-
dwie 6% 11 wartoÊci jej handlu zagranicznego). W ciàgu ostatnich
nych za∏o˝eƒ porozumienia o Paƒstwie Zwiàzkowym. Regularnie
lat stale ros∏o znaczenie importu z Rosji, w ubieg∏ym roku jego
odbywajà si´ konsultacje ministrów spraw zagranicznych obu
udzia∏ w wartoÊci ca∏ego bia∏oruskiego importu wyniós∏ 65% 12.
paƒstw. Na forum mi´dzynarodowym Bia∏oruÊ jest jednomyÊlna
Bia∏oruÊ sprowadza z Rosji przede wszystkim surowce energe-
z Rosjà w wi´kszoÊci spraw.
tyczne – nie ma w zasadzie alternatywnych êróde∏ ich dostaw.
Wspó∏praca z Rosjà jest podstawowym elementem bia∏oruskiej
W 2000 r. deficyt whandlu Bia∏orusi z Rosjà wyniós∏ 1,8 mld USD.
polityki zagranicznej. Trudno sobie wyobraziç, by bez poparcia
wp∏yw na powstanie znacznego ujemnego salda majà utrzymujà-
swego protektora Bia∏oruÊ mog∏a istnieç w wymiarze mi´dzynaro-
ce si´ wysokie ceny ropy na rynkach Êwiatowych. Przed podwy˝-
dowym. Izolowana przez Zachód, skupia si´ na kontaktach zkra-
kami cen ropy obroty handlowe Bia∏orusi z Rosjà by∏y praktycznie
jami WNP i innymi paƒstwami, dla których podstawowe znacze-
zbilansowane13 (patrz tabela na s. 31).
nie ma wspó∏praca z Rosjà. Rosja reprezentuje Bia∏oruÊ wobec
Znaczàca cz´Êç wymiany handlowej odbywa si´ na zasadzie bar-
paƒstw Zachodu, wspiera jej starania o odzyskanie statusu ob-
teru, co równie˝ pog∏´bia uzale˝nienie Bia∏orusi od Rosji. W 2000 r.
serwatora w Radzie Europy, pot´pia wszelkie próby mieszania si´
Bia∏oruÊ rozlicza∏a w towarach 27% importu z Rosji, co stanowi-
paƒstw zachodnich w wewn´trzne sprawy Bia∏orusi. Uznajàc re˝im
∏o równowartoÊç 43% 14 eksportu bia∏oruskiej produkcji do Rosji.
Alaksandra ¸ukaszenki, stara si´ legitymizowaç jego w∏adz´
W transakcjach niepieni´˝nych biorà udzia∏ towary lepszej jako-
na arenie mi´dzynarodowej. Jej patronat i sàsiedztwo gwarantujà,
Êci, które mog∏yby byç sprzedawane po cenach wolnorynkowych.
˝e bia∏oruski prezydent nie musi si´ liczyç ze zdaniem Zachodu
Pozosta∏a produkcja w znacznej cz´Êci, nie znajdujàc nabywców,
Prac e
OSW
trafia do magazynów 15. Od pewnego czasu obserwuje si´ inspiro-
porozumienia o powstaniu Paƒstwa Zwiàzkowego, niektórzy eks -
wany przez Rosj´ proces ograniczania barteru i przechodzenia na
perci podkreÊlali, ˝e poniewa˝ obni˝ka cen wiàza∏a si´ ze zwi´k-
rozliczenia gotówkowe. Ekonomizacja stosunków handlowych
szeniem tranzytu po uruchomieniu gazociàgu jamalskiego, gaz de
z Rosjà mo˝e zmniejszyç atrakcyjnoÊç rynku rosyjskiego dla Bia-
facto nieco podro˝a∏, jeÊli wziàç pod uwag´ proporcje wzrostu
∏orusi i staç si´ bodêcem do aktywniejszego poszukiwania no-
tranzytu i obni˝ki ceny.
wych partnerów handlowych. W 2000 r. widoczne by∏o zwi´ksze-
Rosja kontroluje równie˝ ca∏y bia∏oruski rynek energii elektrycz-
nie eksportu bia∏oruskiego do innych krajów, zw∏aszcza na rynki
nej. Wprawdzie Bia∏oruÊ sama generuje oko∏o 75% potrzebnej
najbli˝szych sàsiadów – Polski, Litwy, ¸otwy i Ukrainy. Udzia∏
energii, jest ona jednak w ca∏oÊci uzyskiwana drogà spalania ro -
Rosji w bia∏oruskim eksporcie zmniejszy∏ si´ z 65% w 1998 do
syjskiego gazu i ropy28. Brakujàcà energi´ w 85%29 sprowadza si´
51%16 w 2000 r. (patrz tabela na s. 31).
z Rosji, pozosta∏à cz´Êç – z Litwy. Ze wzgl´du na rosnàce zad∏u-
17
Sektor energetyczny Bia∏orusi w 88% opiera si´ na surowcach
˝enie, które za lata 1998–1999 wynios∏o 56 mln USD, Litwa prze-
sprowadzanych z zagranicy. Bia∏oruski import surowców energe-
rwa∏a dostawy. W maju 2000 r. Litwa, Bia∏oruÊ i Rosja podpisa∏y
tycznych jest w ca∏oÊci kontrolowany przez Rosj´. Przy rocznym
umow´ trójstronnà, na mocy której Rosja przej´∏a wierzytelnoÊci
3
18
3
Bia∏orusi i sta∏a si´ gwarantem dostaw energii litewskiej. Litwa
pochodzi ze z∏ó˝ bia∏oruskich . 100% importowanego przez Bia-
wznowi∏a w czerwcu 2000 r. dostawy z elektrowni atomowej
∏oruÊ gazu to gaz rosyjski.
w Ignalinie na Bia∏oruÊ. W zamian za to rosyjska kompania Ener-
zu˝yciu gazu na poziomie 16,2 mld m rocznie jedynie 30 mln m
19
Rosja utrzymuje cen´ gazu dla Bia∏orusi na bardzo niskim pozio3 20
gia zaopatruje Litw´ w paliwo atomowe. Bia∏oruÊ reguluje nale˝-
mie. Na 2001 rok zosta∏a ona ustalona na 30 USD za 1000 m ,
noÊç wobec Rosji w ekwiwalencie towarowym 30.
podczas gdy za ten sam gaz Ukraina p∏aci Gazpromowi 80 USD
Coraz wićej przedsi´biorstw bia∏oruskich staje si´ zale˝nych od
3 21
za 1000 m . Pomimo to Bia∏oruÊ nie jest wstanie na bie˝àco re-
kapita∏u rosyjskiego31. Najcz´Êciej w sposób nieformalny. W ostat-
gulowaç nale˝noÊci. W 2000 r. jej zad∏u˝enie wobec Gazpromu
nim czasie w prasie rosyjskiej i bia∏oruskiej pojawiajà si´ liczne
wzros∏o z47 mln USD na poczàtku roku do 244 mln USD w paê-
informacje o zamiarach prywatyzacji – z udzia∏em kapita∏u rosyj-
22
dzierniku . Dzia∏alnoÊç Gazpromu jest cz´sto zbie˝na zinteresa-
skiego – kilku najwa˝niejszych bia∏oruskich przedsi´biorstw, ta-
mi Kremla i bywa przezeƒ wykorzystywana jako narz´dzie polity-
kich jak rafineria Naftan, przedsi´biorstwa przetwórstwa che-
ki zagranicznej. Egzekwowanie sp∏at zad∏u˝enia lub ich umarza-
micznego Polimir i Azot. Wiele miejsca zaj´∏y tak˝e doniesienia
nie czy odsuwanie w czasie staje si´ wić kolejnym narz´dziem
o planach przejćia przez Russkij Aluminij pakietu kontrolnego
nacisku na Bia∏oruÊ w r´kach Rosji.
w Miƒskich Zak∏adach Samochodowych MAZ, które realizujàc
W pozosta∏ych ga∏´ziach sektora energetycznego równie˝ utrzy-
30% zapotrzebowania rynku rosyjskiego na samochody ci´˝aro-
muje si´ silna zale˝noÊç od rosyjskich surowców. Bia∏oruÊ spro-
we 32, sà jednym z filarów bia∏oruskiej gospodarki.
wadza 75% zu˝ywanej przez siebie ropy naftowej. Prawie ca∏y
Wiadomo, ˝e sà podejmowane próby przejmowania kontroli nad
23
import pochodzi z Rosji .
bia∏oruskimi przedsi´biorstwami w ramach rozliczenia za d∏ugi.
Wa˝nym potencjalnym atutem Bia∏orusi wkontaktach z Rosjà jest
Szczególnie aktywni na tym polu wydajà si´ dostawcy rosyjskiego
jej po∏o˝enie tranzytowe. Przez Bia∏oruÊ p∏ynie na Zachód oko∏o
gazu Gazprom i Itera – najwi´ksi wierzyciele Bia∏orusi. W kwietniu
24
25
50% eksportowanej przez Rosj´ ropy naftowej ioko∏o 10% ga-
2000.r. Itera dosta∏a udzia∏y w mohylewskim Chimwo∏oknie. Pro-
zu. Istniejàca infrastruktura przesy∏owa pozwala∏aby na przesy∏a-
wadzi starania o udzia∏ w nowopo∏ockiej rafinerii Naftan.
26
nie znacznie wi´kszych iloÊci tych surowców . Zale˝noÊç surow-
Wiele przedsi´biorstw od d∏u˝szego czasu znajduje si´ w sferze
cowa od Rosji os∏abia jednak mo˝liwoÊci wykorzystania przez
zainteresowaƒ rosyjskich. Do tej pory jednak Alaksandr ¸uka-
Bia∏oruÊ w∏asnego po∏o˝enia. Itak na przyk∏ad, by utrzymaç niskà
szenka, starajàc si´ utrzymaç kontrol´ nad najwa˝niejszymi
cen´ importowanego gazu, Bia∏oruÊ pobiera od Gazpromu jednà
przedsi´biorstwami, wstrzymywa∏ decyzj´ oich prywatyzacji. Na-
trzecià przyj´tej na Êwiecie stawki tranzytowej za jego przesy∏ na
silone w okresie przedwyborczym zainteresowanie nimi kapita∏u
Zachód. Nale˝noÊç ta rozliczana jest przez Gazprom w cz´Êci do-
rosyjskiego wskazuje na to, ˝e rosyjscy inwestorzy liczà na korzy-
27
starczanego gazu . Kiedy w 2000 r. Gazprom obni˝y∏ cen´ gazu
3
Êci gospodarcze w zamian za polityczne i finansowe wsparcie
dla Bia∏orusi z 30 USD za 1000 m do 26,9 USD, co wed∏ug êró-
udzielone Alaksandrowi ¸ukaszence 33. Wydaje si´, ˝e obecnie to-
de∏ oficjalnych mia∏o byç bezpoÊrednià korzyÊcià z realizacji
czy si´ gra mi´dzy ¸ukaszenkà, pragnàcym zachowania kontroli
Prace
OSW
nad jak najwi´kszà liczbà wa˝nych dla Bia∏orusi przedsi´biorstw,
po jego wizycie na poligonie – z du˝ym zadowoleniem zadeklaro-
a dysponujàcymi Êrodkami politycznymi i ekonomicznymi inwe-
wa∏, ˝e armia bia∏oruska jest wpe∏ni gotowa do obrony interesów
storami rosyjskimi, dà˝àcymi do przejćia tej kontroli.
rosyjskich36.
Najbli˝sze decyzje prywatyzacyjne bia∏oruskiego prezydenta po-
Wobec ciàg∏oÊci instytucjonalnej i kadrowej (wi´kszoÊç
ka˝à, komu i w jakim stopniu musia∏ ustàpiç.
cz∏onków s∏u˝b pracowa∏a wczeÊniej w s∏u˝bach radzieckich), a tak˝e nieograniczonych mo˝liwoÊci pozyskiwania
d. obronnoÊç i bezpieczeƒstwo
informacji bia∏oruski sektor bezpieczeƒstwa jest de facto instrumentem politycznej kontroli Rosji nad Bia∏orusià. Struk-
Ch´ç zachowania wp∏ywu na sytuacj´ militarnà na najbar-
tury bezpieczeƒstwa obu paƒstw sà kompatybilne. Zmiany struk-
dziej wysuni´tym na zachód obszarze Paƒstwa Zwiàzkowe-
turalne wprowadzone przez Bia∏oruÊ po rozpadzie ZSRR s∏u˝y∏y
34
go sprawia, ˝e Rosja przywiàzuje wielkà wag´ do integracji
dostosowaniu si´ do zmienionych standardów rosyjskich. Przy-
wojskowej. Dla Bia∏orusi coraz ÊciÊlejsze wspó∏dzia∏anie
k∏adem tego rodzaju dzia∏aƒ dostosowawczych by∏o utworzenie
z armià rosyjskà, gwarancje i pomoc udzielane przez Rosj´
w ubieg∏ym roku S∏u˝by Bezpieczeƒstwa Prezydenta, b´dàcej kal-
sà jedynà drogà utrzymania w∏asnego potencja∏u militarne-
kà rozwiàzania rosyjskiego. Bia∏oruskie s∏u˝by bezpieczeƒstwa
go, choç jednoczeÊnie pog∏´biajà, itak silne, uzale˝nienie jej
sà w zasadzie pozbawione mo˝liwoÊci prowadzenia dzia∏aƒ
systemu obronnego od Moskwy. W dziedzinie obronnoÊci zaan-
bez wiedzy Rosji, a tym bardziej przeciwko niej. Rosja nato-
ga˝owanie Rosjan na Bia∏orusi przejawia si´ przede wszystkim
miast niemal bez ograniczeƒ mo˝e prowadziç operacje za-
w inwestycjach w infrastruktur´ wojskowà. Jednà z pierwszych
równo na samej Bia∏orusi, jak i z jej terytorium. Umo˝liwiajà
takich inwestycji by∏o wyposa˝enie baz w Baranowiczach, Wilej-
jej to liczne uregulowania rosyjsko-bia∏oruskie 37 oraz umowy
ce i Witebsku. Jedyna na terytorium bia∏oruskim jednostka rosyj-
wielostronne, zawarte w ramach WNP, jak równie˝ szerokie nie-
skich si∏ zbrojnych stacjonuje w bazie stacji radiolokacyjnej
formalne wp∏ywy w bia∏oruskich s∏u˝bach specjalnych. Szefem
35
w Baranowiczach . W ciàgu ostatnich lat paƒstwa zawar∏y mi´dzy
bia∏oruskiego KGB jest Leanid Jerin, Rosjanin, do 1995 r. stojàcy
sobà szereg umów o wspó∏pracy wojskowej, zak∏adajàcych mo-
na czele delegatury FSB okr´gu moskiewskiego. S∏u˝by bia∏oru-
dernizacj´ armii Bia∏orusi wed∏ug modelu reformy rosyjskiej. Tak-
skie regularnie prowadzà wspólne dzia∏ania içwiczenia zrosyjskà
˝e opracowana wst´pnie doktryna obronna Paƒstwa Zwiàzkowe-
FSB. Ze wzgl´du na bardzo ograniczone mo˝liwoÊci w∏asnego wy-
go jest powtórzeniem analogicznego dokumentu rosyjskiego
wiadu zagranicznego Bia∏oruÊ korzysta z pomocy wywiadu rosyj-
i zak∏ada dostosowanie si´ Bia∏orusi do standardów silniejszego
skiego; bia∏oruskie KGB, podobnie jak pozosta∏e struktury si∏owe,
sàsiada. Armia bia∏oruska nie jest w stanie skutecznie funk-
u˝ywa rosyjskiego wyposa˝enia technicznego. Systematycznie
cjonowaç w oderwaniu od struktur i zaplecza materia∏owo-
odbywajà si´ spotkania szefów resortów, w ostatnich latach na-
-technicznego armii rosyjskiej. Nie prowadzi samodzielnych
wet na szczeblu bia∏oruskich ob∏asti 38. Nie mo˝na nie doceniaç
çwiczeƒ powy˝ej szczebla taktycznego. Pierwszym formalnie sa-
faktu, ˝e funkcjonariuszy obu paƒstw ∏àczà cz´sto wi´zi osobiste,
modzielnym dzia∏aniem by∏y manewry Niemen-2001 (zorganizo-
wi´kszoÊç z nich to absolwenci tej samej szko∏y KGB w Miƒsku
wane w przeddzieƒ wyborów prezydenckich ze wzgl´dów przede
z czasów Zwiàzku Radzieckiego. Wi´zi te wzmacniane sà przez
wszystkim politycznych, a nie militarnych), które sta∏y si´ fak-
cz´sto organizowane spotkania kadr FSB i KGB o charakterze to-
tycznie sprawdzianem stopnia integracji obu armii. W trakcie ich
warzyskim. Sprzyja to zacieraniu ró˝nic i konserwuje obecny
trwania po raz pierwszy wojska lotnicze i obrony powietrznej re-
uk∏ad pe∏nego uzale˝nienia od partnera rosyjskiego. W ka˝dym
alizowa∏y zadania jako jeden rodzaj si∏ zbrojnych, tak jak ma to
z regionów, anie tylko w stolicy, jak to ma miejsce w pozosta∏ych
miejsce w armii rosyjskiej. Na podobieƒstwo struktury rosyjskiej
paƒstwach WNP, stale obecni sà przedstawiciele rosyjskich s∏u˝b.
zosta∏ rozwini´ty g∏ówny sztab wojsk làdowych. Po raz pierwszy
W praktyce oznacza to, ˝e Rosja i Bia∏oruÊ stanowià w zasadzie
równie˝ w manewrach armii bia∏oruskiej uczestniczy∏y wojska
wspólny obszar bezpieczeƒstwa odominujàcych wp∏ywach rosyj-
ochrony pogranicza i kolejowe, oddzia∏y KGB i si∏ MSW, których
skich, si´gajàcych obecnie do poziomu regionów.
udzia∏u wtakich dzia∏aniach bia∏oruska strategia bezpieczeƒstwa
narodowego, w odró˝nieniu od rosyjskiej, dotychczas nie przewidywa∏a. Symptomatyczne by∏o wystàpienie Alaksandra ¸ukaszenki
Pr ace
OSW
Perspektywy stosunków
bia∏orusko-rosyjskich
Istnieje niewielkie prawdopodobieƒstwo, ˝e ¸ukaszenka b´dzie
chcia∏ wzmocniç swojà pozycj´ 39 mi´dzy innymi przez pewne
usztywnienie swojego stanowiska w kontaktach z Rosjà. Nie
W perspektywie najbli˝szych kilku lat nie nale˝y si´ spodzie-
oznacza to jednak zmiany jego polityki na prozachodnià. Ewentu-
waç integracji Bia∏orusi z Rosjà wjeden organizm polityczny
alne próby poprawienia stosunków z Zachodem mia∏yby s∏u˝yç
czy to w ramach Paƒstwa Zwiàzkowego, czy te˝ na innych okre-
usankcjonowaniu jego w∏adzy i uzyskaniu pomocy finansowej.
Êlonych przez Rosj´ zasadach. Proces taki by∏by dla Rosji zbyt
Na Bia∏orusi nie istnieje wtej chwili znaczàca si∏a polityczna, któ-
kosztowny i pod wzgl´dem ekonomicznym, i politycznym. Nie
ra deklarowa∏aby ch´ç choçby nieznacznego rozluêniania wi´zi
oznacza to jednak, ˝e nie b´dà realizowane pewne elementy po-
z Rosjà. Opozycja zasta∏a zdominowana przez prorosyjskà no-
lityki integracyjnej, których celem b´dzie utrwalanie kontroli Rosji
menklatur´ zbuntowanà przeciw ¸ukaszence. Wszyscy preten-
nad Bia∏orusià.
denci do kandydowania wwyborach prezydenckich, poza znajdu-
W najbli˝szym czasie bia∏oruski prezydent b´dzie poddawany pre-
jàcym si´ ju˝ na marginesie bia∏oruskiej polityki Zianionem Paê-
sji ze strony Rosji, chcàcej uzyskaç wygodne dla niej zmiany
niakiem, deklarowali zamiar pog∏´biania uprzywilejowanych kon-
w systemie gospodarczym Bia∏orusi, przede wszystkim prywatyza-
taktów z Rosjà. Wielu z nich w czasie kampanii odwiedza∏o Mo-
cj´ w∏asnoÊci paƒstwowej z przewa˝ajàcym udzia∏em kapita∏u ro-
skw´, szukajàc tam poparcia. Trudno sobie wyobraziç, by w per-
syjskiego. Mo˝na si´ spodziewaç, ˝e Alaksandr ¸ukaszenka b´dzie
spektywie najbli˝szych kilku lat w Êrodowisku opozycji zasz∏y po-
si´ stara∏ odwlec te decyzje w czasie, Êwiadom, ˝e pozbywajàc si´
wa˝ne zmiany, które da∏yby przewag´ si∏om dà˝àcym do unieza-
w∏asnoÊci, traci swoje najmocniejsze atuty wzgl´dem Rosji. Wyda-
le˝nienia Bia∏orusi od Rosji, tym bardziej ˝e opcja prorosyjska ma
je si´ jednak, ˝e ostatecznie b´dzie musia∏ ulec naciskom. Byç
przewa˝ajàce poparcie spo∏eczne.
mo˝e dlatego, ˝e do ust´pstw zobowiàzujà go przedwyborcze
Kszta∏t bia∏oruskiej sceny politycznej oraz wiele silnych zale˝no-
umowy, przede wszystkim jednak z tego powodu, ˝e niereformo-
Êci politycznych, ekonomicznych i militarnych ∏àczàcych Bia∏oruÊ
wana gospodarka bia∏oruska potrzebuje inwestycji, a wiele wska-
z Rosjà pozwala zak∏adaç, ˝e niezale˝nie od ewentualnych zmian
zuje na to, ˝e Êrodki wewnàtrzbia∏oruskie, tak˝e te pozabud˝eto-
wewnàtrzpolitycznych wp∏ywy Rosji na Bia∏orusi b´dà si´ utrwa-
we, jak tzw. fundusze prezydenckie, sà na wyczerpaniu. Pewnym
laç i poszerzaç.
rozwiàzaniem mog∏oby staç si´ otwarcie Bia∏orusi na inwestorów
i kapita∏ zachodni, zw∏aszcza niemiecki, od kilku lat wià˝àcy spo-
Wspó∏praca: Iwona WiÊniewska
re nadzieje z rynkiem bia∏oruskim. Wydaje si´ jednak, ˝e ze wzgl´du na silne powiàzanie gospodarki bia∏oruskiej z politykà to w∏aÊnie kapita∏ rosyjski znalaz∏by si´ przy ewentualnych przekszta∏ce-
1
niach w∏asnoÊciowych w uprzywilejowanej pozycji. Przejćie naj-
grudzieƒ 2000, www.eia.doe.gov
wa˝niejszych bia∏oruskich przedsi´biorstw przez inwestorów za-
2
Country Analysis Brief – An overview of the energy in Belarus, raport EIA,
Saldo handlu Bia∏orusi z Rosjà pozostaje ujemne nawet po odjćiu wartoÊci
granicznych naruszy∏oby jeden z filarów ∏ukaszenkowskiego syste-
importu ropy igazu, które zosta∏ywy∏àczone zustaleƒ kodeksu.
mu sprawowania w∏adzy – bezpoÊrednie sterowanie gospodarkà,
3
Niezale˝ny Instytut Badaƒ Spo∏ecznych, Ekonomicznych i Politycznych –
które pozwala realizowaç okreÊlonà polityk´ socjalnà. W pierwszej
bia∏oruski oÊrodek badania opinii publicznej.
kolejnoÊci spowodowa∏oby gwa∏towny wzrost bezrobocia, dotych-
4
Za „Poll suggest second round in presidential election”, RFE/RL Poland,
czas utrzymywanego sztucznie na niskim poziomie, uniemo˝liwi-
Belarus and Ukraine Report, 04.09.2001, www.rferl.org
∏oby równie˝ odgórne regulacje p∏ac. Mo˝na wić zak∏adaç, ˝e wy-
5
Bia∏oruski oÊrodek badania opinii publicznej.
wo∏a∏oby znaczàcy wzrost nastrojów antyprezydenckich. Pozycj´
6
JednoczeÊnie wtym samym sonda˝u45,7% Bia∏orusinów pytanych omodel
¸ukaszenki dodatkowo os∏abi∏by fakt, ˝e w∏aÊnie rozpocz´ta przez
zjednoczenia zadeklarowa∏o, ˝eoczekuje, i˝ Bia∏oruÊ i Rosja pozostanà
niego druga kadencja jest wed∏ug bia∏oruskiej konstytucji ostatnià.
paƒstwami suwerennymi blisko wspó∏pracujàcymi wdziedzinie gospodarki
Pozbawiony spo∏ecznego poparcia prezydent szuka∏by wsparcia ze
i obronnoÊci. Jest to wynikiem wykreowanego przez oficjalnà propagand´
strony Rosji. Mo˝na przypuszczaç, ˝e ewentualna pomoc Rosji
przekonania, ˝eintegracja z Rosjà nie jest sprzeczna zzachowaniem przez
w utrzymaniu si´ ¸ukaszenki u w∏adzy kosztowa∏aby Bia∏oruÊ ko-
Bia∏oruÊ suwerennoÊci.
lejne ust´pstwa polityczne i gospodarcze.
Prace
OSW
7
31
Egzarcha Miƒska, Filaret, jest podporzàdkowany patriarsze Moskwy
Z braku danych statystycznych proces ten mo˝emy opisywaç jedynie
i Wszechrusi Aleksemu II ijest cz∏onkiem Âwi´tego Synodu Rosyjskiego KoÊcio∏a
na podstawie pojedynczych przypadków.
Prawos∏awnego.
32
Za: „¸ukaszenka oddast MAZ”, Wiedomosti, 28.08.2001.
8
33
Tu˝ przed wyborami Bia∏oruÊ odwiedzili np. szefowie: Itera, Russkij Aluminij,
Apel taki znalaz∏ si´ np. wrezolucji Kongresu USA zmaja 2000 r.
Tak˝e we wspólnej analizie departamentów planowania ministerstw spraw
¸UKoil, deklarujàc poparcie dla ¸ukaszenki ich´ç inwestowania na Bia∏orusi.
zagranicznych Francji iNiemiec Bia∏oruÊ zosta∏a umieszczona wÊcis∏ej strefie
Przedstawiciele rosyjskiego biznesu byli te˝ licznie obecni na uroczystoÊci
wp∏ywów rosyjskich.
ponownego zaprzysi´˝enia bia∏oruskiego prezydenta.
9
34
„Bie∏arus’ postawlajet oru˝je ekstriemistam?”, Narodnaja Wola, nr 134,
Poza obwodem kaliningradzkim, którego znaczenie ogranicza oddzielenie od
26.07.2001, patrz te˝ „Jomkij pokupatiel”, Bie∏orusskaja Die∏owaja Gazieta,
zwartego obszaru PZ.
nr 56, 10.10.2001.
35
10
Ministerstwo Statystyki iAnaliz RB.
wczesnego ostrzegania oataku rakietowym, po zlikwidowaniu w1998 r.
11
Wed∏ug statystyk Paƒstwowego Komitetu Celnego FR.
rosyjskiej stacji w Skrundzie na ¸otwie – jedyny na kierunku pó∏nocnoatlantyckim.
12
36
13
jw.
g∏ównodowodzàcy rosyjskich si∏ powietrznych. Bia∏oruski minister obrony
14
Wypowiedê wicepremiera Bia∏orusi Leanida Kozika dla agencji Interfax,
Stacja wBaranowiczach stanowi jeden zelementów rosyjskiego systemu
Wymowny jest te˝ fakt, ˝einspekcj´ çwiczàcych jednostek FR iRB prowadzi∏
uczestniczy∏ wniej wcharakterze goÊcia.
Interfax, 05.04.2001.
37
W tym umowy zawarte wramach Paƒstwa Zwiàzkowego.
15
38
Bia∏oruskie ob∏asti odpowiadajà polskim województwom.
produkcji; za: „˚dat’ osta∏os’ niedo∏go”, Ekspiert, nr 42, 06.11.2000.
39
Pierwszymi przejawami dà˝enia ¸ukaszenki do umocnienia w∏asnej pozycji sà
16
zmiany wstrukturze rzàdu. Powo∏anie ministerstw energetyki iinformacji ma
17
Country Analysis Brief, op.cit.
zwi´kszyç mo˝liwoÊci bezpoÊredniej kontroli nad tymi dwoma wa˝nymi obszarami.
18
Statistical Review of World Energy, raport British Petroleum, czerwiec 2001,
Wed∏ug danych z2000 r., do magazynów trafia ponad 60% bia∏oruskiej
www.bp.com
19
20
ib.
21
Nacionalna bezpeka ioborona, nr 2, 2001, UkrainÊkyj Centr Ekonomicznych
i Politycznych doslid˝eƒ imeni O∏eksandra Razumkowa.
22
23
ib.
24
ib.
25
Obliczenia w∏asne na podstawie danych dotyczàcych przesy∏ugazu
gazociàgiem jamalskim; PAP, 26.10.2000.
26
Ukoƒczonà pod koniec 1999 r. pierwszà nitkà gazociàgu jamalskiego w2000 r.
przes∏ano 12 mld m 3 gazu, podczas gdy jego przepustowoÊç ocenia si´
na ok. 33 mld m 3 gazu rocznie; PAP, 26.10.2000.
27
Wed∏ug Piotra Pietucha, dyrektora Bie∏transgazu, 13% nale˝noÊci za gaz
pokrywane jest przez koszty jego tranzytu przez terytorium Bia∏orusi na Zachód;
28
Ok. 71% generowanej przez Bia∏oruÊ energii elektrycznej pochodzi ze spalania
gazu, ok. 29% ze spalania ropy, 0,01% energii wytwarzajà elektrownie wodne;
29
Obliczenia w∏asne na podstawie danych o eksporcie Rosyjskiego Komitetu
Celnego oraz danych oimporcie Ministerstwa Statystyki iAnaliz RB.
30
Pr ace
OSW
Struktura geograficzna bia∏oruskiej wymiany handlowej (dane w mld USD)
1998
1999
2000
WartoÊç wymiany handlowej ogó∏em
15,6
12,6
15,8
Eksport
7,0
5,9
7,3
Import
8,5
6,7
8,5
Saldo
-1,5
-0,7
-1,1
Wymiana handlowa z Rosjà
9,3
7,0
9,3
Eksport
4,6
3,2
3,8
Import
4,7
3,8
5,5
Saldo
-0,06
-0,5
-1,8
Wymiana handlowa z krajami WNP (bez Rosji)
1,4
0,9
1,1
Eksport
0,6
0,4
0,6
Import
0,8
0,5
0,5
Saldo
-0,2
-0,1
0,1
Wymiana handlowa z krajami spoza WNP
4,9
4,7
5,4
Eksport
1,9
2,3
2,9
Import
3,0
2,4
2,5
Saldo
-1,1
-0,1
0,4
èród∏o: Ministerstwo Statystyki i Analiz RB
Struktura geograficzna bia∏oruskiej wymiany handlowej (dane w procentach do ca∏oÊci)
1998
1999
2000
Wymiana handlowa z Rosjà
59
55
59
Eksport
65
54
51
Import
55
56
65
Wymiana handlowa z krajami WNP (bez Rosji)
10
8
7
Eksport
8
7
9
Import
10
8
6
Wymiana handlowa z krajami spoza WNP
31
37
34
Eksport
27
39
40
Import
10
8
6
Obliczenia w∏asne na podstawie danych Ministerstwa Statystyki i Analiz RB
Pra ce
OSW
Among all of the countries that border Ukraine, the Russian Federation is its most important partner. Ukraine’s relations with
Moscow are the key issue of its foreign policy to such an extent
that each option of the Ukrainian foreign policy is first and foremost a choice as to the shape of its relations with Russia. This is
mainly a consequence of Ukraine’s geographic and geopolitical
situation, the legacy of many centuries of political, economic and
cultural bonds between these two countries, as well as Russia’s inevitably dominant position in their mutual relations.
Furthermore, this is a consequence of the fact that the European
Union’s most important partner in the East of Europe is Russia,
while Ukraine is viewed (and will continue to be) by the EU mainly in the context of its relations with Russia: the better these relations, the better Ukraine will be perceived by Berlin, Brussels
Ukraine and Russia:
and especially Paris. In the case of the United States the situation
mutual relations
is a little different, since the US is interested in the independence of Ukraine’s security policy from that of Russia, nevertheless
and the conditions
the Americans also see Ukraine mainly in the context of their relations with Russia. On the other hand, after ten years of Ukra-
that determine them
ine’sexistence as an independent state there is no doubt that this
country has no chance of joining NATO or the European Union in
the foreseeable future (if ever). This makes the relations between Moscow and Kyiv even more important.
Theses
1. Because of the diverse ties existing between Russia and Ukraine, it was extremely difficult for these two countries to establish
normal interstate relations. Russia finally recognised Ukraine’s independence and borders (i.e. signed the treaty on mutual
relations) only in 1997, and only under pressure from the international community.
2. The disintegration of the USSR’s single economic system resulted in many difficulties, both for Russia and for Ukraine. Ukraine, however, had to face more severe problems, because it was
more heavily dependent on its partner. Still, in spite of the Russian side’s attempts at exerting pressure, Ukraine has defended
its economic independence with great determination, while its
political classes have been aware that, in order to derive gains
from the economic co-operation with Russia, Ukraine has to preserve its independence.
CES
studies
3. The year 2000 saw a breakthrough in Ukrainian – Russian re-
be able (or even willing) to “absorb” Ukraine in the foreseeable
lations: their economic growth, which was achieved mainly due to
future, or that in Ukraine there would emerge major political gro-
the good economic situation in Russia, made the Ukrainians awa-
ups ready to support this kind of political project.
re that there is no alternative to close co-operation with the Russian Federation (even at the price of certain concessions). Mo-
8. As yet, it is difficult to determine how the impending war aga-
scow, on the other hand, realised that it will be easier to pursue its
inst terrorism will affect Ukraine and Russia’s mutual relations.
political goals in Ukraine if the Ukrainians are treated as partners.
However, the expected Russian – American rapprochement is certainly in agreement with Kyiv’s disposition to develop closer rela-
4. It is in Ukraine’s primary interest to develop apartnership with
tions both with the Russian Federation and with the United States.
Russia, even if this partnership has to be unequal. It will enable
Ukraine to sustain its independence while closely co-operating in
economic and political terms. Still, Kyiv seeks a counterbalance
for its relations with Russia from the strategic partnership with
the USA. For Russia, on the other hand, it is in its best interest to
I. Outline of the development
of Ukrainian – Russian relations
from 1991 to 1999
prevent NATO’s presence on the northern coast of the Black Sea
and a too close alliance between Ukraine and the USA. These in-
The Beginnings
terests are contradictory, but they may be reconciled so that they
do not lead to controversies and conflicts.
During the final period of USSR’s existence the authorities of
Ukraine and Russia co-operated in their efforts against the
5. Russia’s key economic goals in Ukraine are largely consistent
union-oriented Centre. However, the day after the signature of the
with the interests of Ukraine: Russian transit through the territo-
Commonwealth of Independent States formation treaty on De-
ry of Ukraine is a huge source of revenue for Kyiv, while the
cember 8, 1991 conflicts of interests emerged and co-operation
growth of mutual business exchange is something which both co-
gave way to rivalry. One of the basic causes of controversy was
untries can benefit from. however their respective interests in the
the fact that the two countries had different ideas of the Com-
energy sector are definitely contradictory. Russia wants to retain
monwealth. For Ukraine, it was to be akind of Commission for the
the monopoly of natural gas supplies for Ukraine (supplying its
Liquidation of the USSR, while Russia saw it as an instrument to
own gas or Turkmen gas transited through Russian territory) and
preserve the maximum possible degree of post-Soviet countries’
to limit its dependence on the transit of gas through Ukraine, whi-
integration and to carry out their future reintegration.
le the interests of Kyiv are exactly the opposite. The Ukrainian si-
A major factor that affected the development of independent
de, though, isn’t really determined to pursue these interests.
Ukraine and its relations with Russia is often overlooked. This is
the fact that Ukraine’s independence was a product the Soviet
6. Like Ukraine’s political classes, its society is largely pro-inde-
political classes’ division into republican "formations". It was
pendence, but opposes the idea of loosening the relationship with
Ukraine’s Soviet ruling class that decided to form a state of its
Russia. Therefore, the policy of “asymmetric partnership” and
own, and therefore this state has been a continuation of the
Ukrainian – Russian rapprochement “safeguarded” by Ukra-
Ukrainian Soviet Socialist Republic, both in terms of the interna-
ine’s close co-operation with the USA, which was articulated in
tional law and in terms of its political system, economy and cul-
the new foreign policy doctrine formulated in early 2001, may
ture. Manifold bonds existed between the emerging Ukrainian po-
meet with wide-spread support.
litical classes (with the exception of the very limited dissident
circles) and the Russian political classes. From the very begin-
7. It seems that this direction in the mutual policies will prove
ning this has been a major factor which made it extremely diffi-
permanent, both for Russia and for Ukraine. It will lead to the ti-
cult, if not impossible, for Kyiv to adopt a policy of definite sepa-
ghtening of the two countries’ mutual bonds, however the degree
ration from Moscow, as independence-oriented right wing Ukra-
of asymmetry of the partnership that is being formed remains
inian groups wanted. Thus, in the first years of Ukraine’s inde-
open to debate. however, it appears unlikely that Russia should
CES
studies
pendence it was mainly the Russian Federation’s confrontational
Especially in the relations with Russia Leonid Kravchuk proved to
policy that pushed Ukraine towards the West.
be unable to develop workable compromises. However Russian
The beginnings of Russian – Ukrainian relations were very diffi-
expectations were also exaggerated. In 1992–1994 the main po-
cult. Ukraine was experiencing an independence induced eupho-
ints of debate could have been resolved in a manner that would
ria which bred excessive expectations regarding the West. At the
be much more favourable for Russia than the compromise re-
same time the Russian Federation was in a state of shock cau-
ached ultimately in 1997.
sed by the loss of lands that were considered to be historically
The attitude of Ukraine’s second president Leonid Kuchma was
part of Russia and were largely inhabited by Russians. For some
radically different. Elected promising closer relations with Russia,
time Moscow continued to articulate threats of border revision
he pursued adefinitely patriotic yet simultaneously pragmatic po-
and to promote the idea of Ukraine’sinevitable division into awe-
licy towards it from the start. This policy proved quite effective. In
stern and an eastern part (this kind of suggestions continue to
February 1995 the Russian-Ukrainian Treaty of Friendship, Co-
appear in the Russian press even today). On the other hand, the
operation and Partnership was signed. It did not include the pro-
attitude adopted by Kyiv towards Russia in the first years of inde-
visions on dual citizenship and the Black Sea Fleet that Russia
pendence was strict and in many respects unrealistic. Moscow
had proposed (both these issues were excluded to be settled in
welcomed this attitude, as it slowed down the process of recogni-
a separate agreement), and its provisions on the recognition of
sing Ukraine as a responsible member of the international com-
borders were absolutely univocal. Nevertheless, Moscow’s agre-
munity entitled to full rights.
ement to sign the Treaty depended on the signature of the accords
For the Russian Federation it was significant that along with its
on the final division of the Black Sea Fleet and the terms and con-
territory, Ukraine took almost all of the Black Sea Fleet bases, as
ditions of Russian navy’s stationing in Crimea. The absence of
well as the groups of strategic bombers and rockets armed with
any progress on this matter resulted in repeated cancellations of
over 1700 nuclear warheads. Also taken were two stations of the
the Russian president Boris Yeltsin’s visits to Kyiv. It was, howe-
nuclear attack early warning system, these being the most impor-
ver, a success on the part of Ukraine’sdiplomacy to convince in-
tant for Russia, as without them its anti-rocket defence system
ternational opinion that Moscow was responsible for the impas-
lost sight of the south-west. Nevertheless, the two countries so-
se in the negotiations and that the conditions it wanted to impo-
on reached an agreement on this: Ukraine leased both these fa-
se would call into question Ukraine’s sovereign rule over a por-
cilities to the Russian Federation and their operation continued
tion of Crimea.
1
uninterrupted . Similarly, Ukraine never questioned the presence
The Ukrainian constitution passed in June 1996 ruled out the ful-
of Russian armed forces in Sevastopol.
filment of one of Russia’s demands, namely the introduction of
Ukraine did not accede to the CIS Collective Security Treaty (the
dual citizenship (and of equal status of Russian as an official lan-
Tashkent Treaty), nor did it join the treaty on collective defence of
guage, which has been persistently, if unofficially, urged by the
borders and many other CIS agreements, which Ukraine conside-
Russian and some groups within the Ukrainian political classes).
red disadvantageous. Also, Kyiv consistently and effectively op-
The constitution did, however, allow the existence of a Russian
posed the transformation of the CIS into a superstate structure,
military base in Ukraine 2. This opened the way to the final reso-
and from 1994 Ukraine developed a tendency to sabotage forms
lution of the Sevastopol issue.
of multilateral co-operation and to prefer bilateral co-operation
(including with the Russian Federation). This policy, supported by
some of the other CIS countries, ultimately led to the failure of
Disintegration of the common
economic system
Moscow’spolicies and to the decline of the Commonwealth of Independent States.
As aconsequence of the sudden introduction of state borders that
The policy of Ukraine’s first president Leonid Kravchuk was fair-
divided an area which used to be highly integrated in social and
ly impressive and rather ineffectual. It was basically a policy of
economic terms, both parties encountered numerous new diffi-
gestures, both in relation to the West and to Russia. It led to the
culties. Ukraine became the owner of huge arms and chemical in-
recognition of Ukraine as an equal member of the community of
dustries, of which it needed only a small fraction. Following the
nations, but failed to solve any of the country’s major problems.
Soviet military policy’s breakdown, Russia didn’t need much of
CES
studies
these industries either. The fast disintegration of the command
supplies), oil (approx. 90%), as well as timber and cellulose (ap-
economy, which was not accompanied by the introduction of
prox. 60% and 80%, respectively), and all of its nuclear fuel from
market economy mechanisms, caused anarchy in economic rela-
Russia. Diversification of supplies proved impracticable, even
tions and the spontaneous formation of pseudo-market mechani-
though as a result of the oil products market demonopolisation
sms that remain unclear even today. This affected international
Ukraine’s dependence on supplies from Russia ceased to be ma-
economic relations as well. The crises of the post-Soviet econo-
jor threat.
mies (especially the dramatic decline in military contracts), com-
For Russia, on the other hand, supplies from Ukraine were not
bined with excessive expectations regarding economic co-opera-
strategically important (except for foods and some metallurgic
tion with the West, resulted in the mass-scale breaking of co-
products), although the existence of many major Russian busi-
operative ties between Ukrainian and Russian (as well as other
nesses was contingent upon some of them. Wealthier (because of
post-Soviet) businesses. As a consequence, the years
its easily marketable raw material resources) Russia was able
1992–1993 saw a very serious decline in economic exchange
find replacement sources of supplies, either within its own eco-
among the post-Soviet countries.
nomy, or from the international market. While it was important for
Ukraine made intensive efforts to build its „structure of indepen-
Russia to sustain the co-operation with certain Ukrainian busi-
dence”, introducing its own economic legislation and other me-
nesses from the arms sector, this was mainly due to the fact that
asures. However they failed to take into consideration the inevita-
starting to produce the missing elements on its own (and establi-
ble consequences of such changes for the still existing common
shing design offices) would be too costly for Russia. For the Ukra-
monetary and customs systems. The other post-Soviet countries
inian arms industry, on the other hand, co-operation with Russian
did the same. The common legal system therefore disintegrated at
partners was a matter of survival.
a very fast rate, which entailed disintegration of the other sys-
Already around 1994 it became clear that Ukraine had little skill
tems. The creation of a merely formal border (unguarded at the
in taking advantage of those few areas in which Russia was de-
beginning and not demarcated until today) afforded an excellent
pendent on it (these being mainly natural gas and oil transit, and
source of revenue, especially for the large commercial companies
transit to and from the port of Odesa). Meanwhile, Russia would
that speculated in different prices and exchange rates and took
use the supplies of natural gas as an instrument of political pres-
advantage of the differences in legal situations (especially tax
sure. This instrument, however, turned out to be barely effective.
laws). This new class of business people, which began to form
Firstly, because in response to supply limitations Ukrainian busi-
even before the break-up of the USSR, quickly transformed into an
nesses started consuming gas intended for Western customers
influential group (or, more specifically, influential groups) whose
taken from the transit pipelines, and secondly, because Gazprom
pressures have repeatedly influenced decisions at state level.
pursued its own policy towards Kyiv, which was not always con-
In November 1992 Ukraine ceased to belong to the ‘rouble zone’,
sistent with the policy of the Russian Federation.
and the Russian ruble became foreign currency in Ukraine after
As political controversies gradually lost importance, the focus of
nearly a year of “co-existence” with the Ukrainian karbovanets
Ukrainian-Russian relations shifted to economic issues. Here,
(coupon). It was Russia who inspired this move when growing in-
Ukraine had much less room for manoeuvre because, unlike po-
flation in Ukraine began to adversely affect the Russian economy
litical relations, it could not expect support from the West. What
and to pose a threat to the reform program launched in Russia,
is worse, slow structural reforms in Russia and the absence of
as the existence of the ruble zone had been an important factor
any such reforms in Ukraine created a distance that put Ukraine
that stimulated the emergence and strengthening of the “new
in a much weaker position in any economic negotiations. Never-
Ukrainians” and “new Russians” groups mentioned above.
theless, while there is simply no alternative to economic co -ope-
Almost immediately afterwards a significant asymmetry in eco-
ration with Russia for Ukraine, the necessity of close economic
nomic relations became apparent. It manifested itself in Ukra-
relations, and even of major concessions to the partner, does not
ine’s heavy dependence on strategic supplies from Russia and in
have to pose a threat to Ukraine’s independence.
Russia’s much slighter dependence on supplies from Ukraine.
Ukraine was mainly dependent on the supplies of raw materials
– it had to import huge quantities of natural gas (over 80% of its
CES
studies
Signature of the Ukrainian – Russian
treaty...
shall create favourable conditions for the harmonisation of basic directions of social and economic change; structural reconstruction; alignment of the normative and legislative founda-
Towards the end of 1996, when it became clear that the expansion
tions of economic co-operation with abroad, customs tariff po-
of NATO was inevitable, Ukraine started diplomatic action aimed
licy, tax policy and antimonopoly legislation; the development of
at ensuring that the Alliance’s expansion does not adversely affect
separate projects and programs; promotion of co-operation; the
its geo-strategic situation. This action brought the expected re-
development of strong production structures; as well as for mu-
sults, not only in the form of the NATO-Ukraine Charter: under evi-
tual participation in privatisation and investment projects, in
dent pressure from the West, Moscow agreed to sign the treaty
compliance with national legislation 5.
with Ukraine along with the three agreements negotiated imme-
The agreement also contains provisions on the necessity to align
diately before, which governed the final division of the former
the basic directions of market reforms in both countries and to
USSR’s Black Sea Fleet and set out the terms and conditions on
create the foundations for further development of integration
which the Russian navy base in Sevastopol was to operate. It is
processes in the economy 6 (this is pure new-speak: in fact, in
quite likely that these agreements were negotiated with confiden-
1998 the disintegration processes were still going on). The media
tial mediation of the NATO member states. On May 30, 1997, du-
on both sides have attached huge importance to this document,
ring president Yeltsin’s official visit to Kyiv the Ukrainian-Russian
but in fact it is little more than a letter of intentions that must be
3
treaty and the Sevastopol agreements were finally signed .
followed by long and difficult inter-government negotiations and
The Sevastopol agreements confirmed Ukraine’s unconditional
real decisions, including the passing of numerous legislative acts.
sovereign rule over the city and the naval port, but they guaran-
What is also necessary is good will on both sides, i.e. the will to
teed Russia the right to keep a navy base there for at least twen-
achieve more than just conclusion of an agreement, a success
ty years. It was a compromise based on realistic analysis of ga-
that is easy to turn to propaganda profit (especially in the cam-
ins and losses for both sides. It did not satisfy either party but it
paign running up to the Ukrainian parliamentary elections). One
was acceptable to both. Signature of the treaty closed the forma-
more thing that significant about this agreement is its distinctly
tion phase of the basic structures in Ukrainian – Russian inter-
bilateral nature: the Commonwealth of Independent States appe-
4
state relations . Russia ultimately gave up the idea of separating
ars only as a decoration of no real consequence.
Crimea or Sevastopol from Ukraine (if it had ever considered se-
The agreement, however, is merely a preamble to the appendix
riously this). In return it gained what it really wanted and secured
that details the scope of future arrangements. This appendix, en-
its significant interest, i.e. retained the military base in Crimea.
titled The Program of Economic Co-operation between Ukraine
At the same time it prevented Ukraine’s potential accession to
and the Russian Federation for 1998–2007 (unpublished), com-
NATO, and consequently, avoided the Alliance’s presence on the
prises 130 paragraphs, of which 16 are devoted to co-operation
northern coast of the Black Sea.
in the area of the armaments industry, and it makes a provision
for future negotiations aimed at liberalisation of the free trade
...and the framework economic
agreement
regime (in fact, adjustment of the terms of this trade to world
standards), uniformisation of the terms of imposing indirect taxes, alignment (but not uniformisation) of customs tariffs and
Following the signature of the treaty on friendship and co-opera-
procedures, establishing co-operation between the two countries’
tion, negotiations were undertaken with a view to conclude the
border and customs services (the more detailed propositions in
long-term economic agreement which was finally signed by pre-
this respect could be summed up as calling for the introduction
sidents Leonid Kuchma and Boris Yeltsin on February 27, 1998
of elementary legal and organisational order on the Russian –
during the Ukrainian president’s first official visit to Moscow. The
Ukrainian border), and so on. The Program, nevertheless, rema-
agreement on economic co-operation from 1998 to 2007 is a fa-
ined dead, and real improvement in economic relations between
irly enigmatic document. Its key provision, Article 2, states that
Russia and Ukraine did not take place until 2000 7.
the high parties signing the agreement, who recognise the ne-
Following a period of relatively good economic situation, the
cessity to gradually shape and develop a joint economic space,
Ukrainian – Russian economic co-operation wavered under the
CES
studies
impact of the Russian crisis in 1998. Ukraine did not experience
this infrastructure (without success yet, even though it has ma-
a financial crash like the one in Russia, but the ties existing be-
de several such attempts).
tween the financial markets of both countries led to aserious we-
In the early 90s, Ukraine’s consumption of natural gas reached
akening (not a breakdown, though) of the hryvnia in autumn that
115 billion cubic metres per year, dropping gradually over subse-
year. This, in turn, adversely affected the economic exchange be-
quent years and reaching 68.6 billion cubic metres in 2000 11. At
tween Russia and Ukraine. In 1999 Ukraine’scommodity exports
the same time, Ukraine’s domestic production decreased from
to Russia had decreased 50 percent compared to 1995 and 22
28.1 billion cubic metres in 1990 to 18.0 billion cubic metres in
per cent compared to 1997, while imports from Russia had de-
2000 12. Nevertheless, the proportion of domestic production in
creased 1/3 per cent and 10 per cent, respectively 8. Exports of
the energy balance increased.
services increased 40 per cent in 1997–1998, but in 1998 drop-
From the start (probably even before 1991), a portion of the gas
ped 30 per cent, while imports decreased 15 per cent and 10 per
supplied to Ukraine originated from Turkmenistan. In 1996 this
cent, respectively . An important long term consequence of the
country provided 18.3 billion cubic metres of gas, while Russia
crisis was the reduced profitability of imports in both countries,
provided 52.9 billion cubic metres (in 1997, 11.9 and 49.3 billion
which stimulated domestic production. This, in turn, contributed
cubic metres, respectively) 13. However, in 1997 Turkmenistan di-
to the 2000 boom in Ukraine.
scontinued its supplies because the Ukrainians failed to meet
their obligations. Unlike Russia, Turkmenistan was not dependent
Import of natural gas
on Ukraine for transit of gas exports and so could afford to cut off
supplies. The management of Gazprom took advantage of this si-
The supply and transit of natural gas is the key element in Ukra-
tuation and increased supplies to Ukraine so as to make up for
inian – Russian economic relations. Ukraine cannot survive wi-
the shortage caused by the discontinuance of Turkmen imports.
thout the supplies of natural gas from Russia (or from other so-
At the same time Gazprom attempted to force the transformation
9
urces through the territory of Russia) , while for the Russian Fe-
of the Ukrainian gas importers’ debt into Ukrainian state debt14.
deration the proceeds from natural gas exports are of crucial im-
Given all this, the 1998 agreement on the supplies of natural gas
portance for the stability of its public finances. Russia exports its
to Ukraine seriously worsened the Ukrainian side’s situation. The
natural gas almost exclusively through the territory of Ukraine,
arrangements that accompanied it secured aquasi-monopoly po-
and the launch of the first branch of the Yamal pipeline has chan-
sition in Ukraine’s internal market 15 for ITERA-Ukraina 16 (who al-
ged this situation by only a small extent 10. Ukraine is also one of
so acts as the provider of Turkmen gas). The debt relating to cur-
the major consumers of Russian gas, a consumer that Gazprom
rent supplies ceased to accrue and the old debts were restructu-
could not do without in the early years (this changed around 1999
red, but there was the growing problem of gas theft from transit
when Gazprom decided to maximise its exports outside the CIS).
pipelines. Moscow would use this as an argument in bilateral ne-
In the early 90s, the import of natural gas was probably the most
gotiations and on the international scene to discredit Ukraine,
criminally-affected sector of Ukraine’seconomy: all (or nearly all)
while the management of Gazprom did nothing to stop the theft.
of Ukrainian oligarchical fortunes (and some of those in Russia)
It seems that the main reason for this was the fact that theft of
were built on corrupt practices in the gas sector. These practices
gas and its subsequent resale to the West was a source of profit
caused losses for Gazprom, too, but in spite of the Ukrainian
not only for the top management of Ukraine’sUkrhazprom, but al-
partners’ growing debt, its supplies of gas to Ukraine must have
so for the top managers of Gazprom.
remained profitable, either for the concern or for its management,
In February 1998 Ukraine and Turkmenistan signed a long-term
whose private interests were often in conflict with the interests of
agreement for the supply of natural gas, but the supplies under
the company.
this agreement were also soon discontinued. In 1998 Ukraine re-
Following the break-up of the USSR, Ukraine assumed control
ceived no Turkmen gas, while in 1999 the volume of supplies re-
over the system of transit pipelines running across its territory. At
ached approx. 8 billion cubic metres 17. Thus, Russia continued to
that time the management of Gazprom disregarded this fact, pro-
supply a major portion of the natural gas consumed by Ukraine.
bably because it did not take the ultimate break-up of the com-
Gazprom went on to take advantage of this situation, attempting
mon state seriously. This is why they later attempted to reclaim
to assume control over Ukrainian transit gas pipelines (unsuc-
CES
studies
cessfully) and over Ukraine’s metallurgic and chemical enterpri-
demand for imports from Ukraine20. The second important factor
ses that were of interest to it (quite successfully)18.
was the continuation of extensive privatization, as a result of
which numerous plants of heavy and chemical industry have become the property of Russian capital and were able to increase or
II. Year 2000. Re-valuation.
even start production again. The Ukrainian economic and political circles must have understood then that their country could
Kyiv: its economic growth and
disappointment for the West
manage without the Western help, but not without close co-operation with Russia.
On the other hand, the IMF did not resume loans to Ukraine in
The election of Leonid Kuchma for asecond term of office and the
2000 21 and the Western media would occasionally renew their
appointment of Victor Yuschenko as Prime Minister increases ho-
campaigns discrediting the country, Prime Minister Yuschenko
pes for the beginning of radical reforms in Ukraine, which would
especially – the most pro-Western politician of Ukraine’sleaders,
bring the country closer to West-European standards of economy
seen there as the one “appointed by the USA”. At the same time
and social life. These hopes were only partially fulfilled. The eco-
an almost year-long discussion of the Russian project (which
nomic growth, achieved without any help from Western financial
mainly took place in Poland not in Ukraine) for a new gas pipeli-
institutions, turned out to be the main success of the Yuschenko
ne which would go around the territory of Ukraine combined with
government. Nevertheless, the disappointment of the West with
Brussels’ attitude towards an increase of the import of Russian
Ukraine and vice versa was still growing even despite the govern-
gas have made the Ukrainian political class aware that EU sees
ment’s successes over the year 2000. On top of that, an under-
the Russian Federation as its main partner in Eastern Europe,
standing that there is no alternative to close co-operation with
and from Kyiv it expects good relations based on partnership with
Russia matured in Ukraine.
Moscow22.
The program executed by Yuschenko’s government was aimed at
Some time earlier, in 1999, another event happened which we-
bringing order to the mechanisms of Ukrainian economic life, but
akened the pro-Western affinities. This was the war in Kosovo
not at their radical change. Over the year 2000 Ukraine was ra-
and NATO’s attack on Yugoslavia. Although Kyiv, unlike Moscow,
ther reducing the distance from Russian Federation than beco-
did not openly protest against the Pact’s activities and later wil-
ming closer to the Western standards. It is striking that the fun-
lingly took part in apeace operation, the Ukrainian politicians did
damental mechanisms of Ukrainian political life (especially the
not hide that their sympathies lay on the side of Serbs, not with
struggle between the oligarchic and bureaucratic groups for influ-
the Albanians. The feelings of the Ukrainian society, to whom the
ence over the president) and their changes reflect similar mecha-
Serbs (Slavic and Orthodox) are closer than the Muslim Alba-
19
nisms and processes in the Russian Federation . For example,
nians, were similar 23.
the oligarch’sattacks first on the Vice-Prime Minister Julia Tymo-
In October 2000, out of 100 leading Ukrainian experts (civil se-
shenko and then on the Prime Minister Yuschenko were preceded
rvants, analysts from non-governmental organizations and media)
by similar attacks from their Russian counterparts on the Prime
who were polled, 80 regarded Ukraine’s relations with Russia as
Minister Sergei Kiriyenko in the summer of 1998. However, the
the priority of its foreign policy (66 with the USA, 62 with Germa-
changes which the Russian political mechanisms have been un-
ny, 52 with Poland, 25 with China, other countries scored under
dergoing since 2000 still have not been seen in Ukraine.
20). Among the countries with which co-operation is crucial for
Ukraine experienced in 2000, for the first time since gaining in-
fulfilling the aims of Ukrainian foreign policy, Russia was indica-
dependence, asubstantial economic growth (Gross National Pro-
ted by 89 (the USA by 90, Germany by 80, Poland by 58, China by
duct rose by 6%, industrial production by 13%, agricultural by
36, Great Britain by 34, France by 28), and to a question on mili-
7.5%) and an increase of budget’s income which improved the
tary help from which country Ukraine can count in case of aggres-
social situation. The biggest increases were in food, steel and li-
sion Russia was indicated by 48 (the USA by 54, Poland by 30,
ght industry. The increase was largely due to a growth in the pri-
Germany by 20)24. The poll gives an insight into the beliefs of the
ces of crude oil, which was unfavourable to Ukraine, but which
Ukrainian political class which puts relations with the Russian Fe-
propelled Russia’s economic growth which in turn propelled the
deration and the United States as the priorities for its policy.
CES
studies
Moscow: New pragmatism
the Russian Federation. It is characterised by firmer relations
and I would even say, pressure on Ukraine. Nowadays, there is
The new president of the Russian Federation, Vladimir Putin, has
less sentiment in the relationship of the leaders and more prag-
given up his predecessor’s inconsistent policy towards Ukraine,
matism, which is positive in itself. But if you are the weaker par-
which was coloured with a certain post-soviet nostalgia and the
ty, such pragmatism turns into the partner’s pressure26. Never-
hopes of the still more and more mythical “re-integration of the
theless, contrary to Tarasyuk’sbeliefs, it is difficult to see any in-
CIS’ countries”. Moscow has understood and accepted the fact
crease in Russia’s pressure on Ukraine. It was especially notice-
that Ukraine’s independence is irreversible and that it would be
able during gas negotiations at the end of 2000, which gave Kyiv
in Russia’s interest to respect this, not only making its policy to-
some unexpected benefits 27. As a Russian political commentator
wards Kyiv easier, but also improving the Russian Federa-
has accurately remarked, Yuschenko’s pro-Western policy was
tion’s image world-wide. The change contributed to improvement
favourable to Russia as the new Ukrainian government honestly
of bilateral relations in the years 2000–2001.
addressed the issue of debts and gave Russian businessmen wi-
During the presidential campaign of 1999 in Ukraine, Russia
de access to legal privatization in Ukraine28. The dismissal of Ihor
remained restrained. Relatively late in the campaign it opted for
Bakai, the director of Ukrhazprom, who was a patron of the ma-
Leonid Kuchma as the least inconvenient of the important candi-
fia-like relations of Russia and Ukraine (responsible for stealing
dates. His main rival, a communist Petro Symonenko, was dan-
of Russian gas) was also convenient to Russia (as it weakened
gerous to Moscow as he is an ally of Gennady Zyuganov. Kuchma
Rem Vyakhiryev whom Putin wanted to remove29). A certain har-
however, was already known and was also liked and valued
dening of Russia’s standpoint in economic matters did not take
by Boris Yeltsin. If the change of leaders in the Kremlin had hap-
place until 2001.
pened earlier, Russia might have decided to support Oleksandr
Moroz, the only candidate who in those elections constituted
a real political alternative to Kuchma.
A new doctrine of Ukraine’s foreign
policy
Since 2000 Russia’s politics have become more pragmatic and
predictable, and Russia itself ruled much more consistently, and
Re-orientation of Ukraine’s foreign policy resulted from the abo-
therefore stronger. Putin’s Russia has given up treating the CIS as
ve mentioned political re-valuation both in Kyiv and in Moscow.
a tool in re-integration of the “post-USSR space” and with deter-
The “Zlenko’s doctrine”, formulated in the beginning of 2001, was
mination has backed bilateral relations with the member coun-
one of its results. It concentrates on co-operation with Russia
tries of the CIS. The Kremlin has decided that treating Ukraine as
and the USA, although relations with the former should be based
a partner and an ally, and not as a “transient country”, would
on “asymmetrical partnership” which is often compared (a bit
make it easier to achieve the important political aims connected
prematurely) to the relations between Canada and the USA.
with this much weaker country. It has turned out to be agood de-
The first sign of that re-orientation was the dismissal of Boris Ta-
cision. The new political direction has removed the main psycho-
rasyuk (a pro-Western minister of Foreign Affairs) in September
logical impediment in the way of tightening the Ukraine-Russia
2000, which resulted in immediate and clear warming of bilate-
relationships, enabling Kyiv to make some concessions to its nor-
ral relations. The new minister, Anatolii Zlenko, in his first public
thern neighbour.
statement said that relations with the Russian Federation are the
As the chief of the Council for Foreign Affairs and Security of the
greatest priority of Ukrainian foreign policy. In January 2001 Zlen-
Russian Federation Sergei Karaganov said at the beginning of
ko publicly expressed a new doctrine of Ukraine’s foreign policy
2001: Russia is interested in a stable Ukraine (…) Russia ne-
(although he did not call it a doctrine) stating that Ukraine has
eds a friendly Ukraine. (…) Russia cannot afford the luxury of
only two strategic partners30: the Russian Federation and the
supporting Ukraine financially. Moreover, according to Karaganov:
USA, which pushed the relations with EU to the background.
A downfall of Ukraine’s economy means a catastrophe for Rus-
Let us quote the key fragment of Zlenko’s speech during a press
25
sia . Boris Tarasyuk, Ukraine’s previous minister of foreign affa-
conference in Kyiv on 23rd Jan. 2001: Ensuring favourable exter-
irs, similarly assesses the situation: Since Vladimir Putin’s vic-
nal conditions is crucial to be able to care calmly about the in-
tory in elections we have clearly experienced a new approach of
ternal transformation and the execution of the European choice.
CES
studies
Under present circumstances it basically means for Ukraine the
development of a strategic partnership with the Russian Fede-
Bilateral relations and the political
crisis in Ukraine
ration and the United States. Ibelieve that friendly and pragmatic relations with these countries are crucial to our safety. (…)
The political crisis which shook Ukraine in autumn 2000 and
It also envisages tightening the contacts with Berlin, London and
spring 2001, and which contributed to the fall of the Prime Mini-
31
Paris based on partnership .
ster Victor Yuschenko did not affect the Ukraine-Russia relations
If the development of strategic partnership with the USA is a me-
significantly. However, it seriously damaged Ukraine’s relation-
ans of execution of the European choice and the European Union
ship with the European Union. It is plausible to suspect that it will
(Brussels) as a political partner is not even mentioned, it must
be long-term damage (although in summer 2001 there was acer-
mean that Ukraine’s European choice is nothing more but a “smo-
tain restoration of Brussels–Kyiv relations). EU (with no serious
kescreen” thrown to divert the attention of European capital cities
political and economic interests in Ukraine) will be willing to tre-
from the already crystallised “American choice”. Kyiv has drawn
at the country mainly dependant on the freedom of the media, of
conclusions from the fact that there is no alternative to close co-
the citizens, etc. – i.e. factors which are less important for EU
operation with Russia in economic matters and that its attempt to
in the relationship with Russia. This, in turn, will strengthen an
become closer to the European Union has failed. It is also aware
anti-European attitude among the Ukrainian elite.
of the importance of Ukraine in global American politics. It there-
Meanwhile, Russia remained restrained during the crisis. The
fore perceives good relations between Ukraine and America (espe-
mild embarrassment of Russian politicians (about the scandal
cially in the area of security) as a counterbalance protecting Ukra-
casting ashadow of doubt over the president of Ukraine and abo-
ine from falling into political dependence on Russia.
ut the ensuing crisis undermining his position) was visible at that
th
In his speech in Heritage Foundation on 27 March 2001, mini-
time. However, the Russian media which promoted a thesis of an
ster Zlenko very strongly accentuated the importance of partner-
“American trace” tried to reinforce the dislike of the nation (its
ship between Ukraine and America for strategic interests of both
own mainly, but also Ukrainian) for the USA. It is worth mentio-
countries. While talking about Ukrainian-American relations, he
ning that such a version of events (according to which the Ame-
said: As far as Russia is concerned, also here we have witnes-
rican secret service was behind the provocation with the alleged
sed a positive development or, to use a diplomatic cliché,
recordings of the conversations of president Kuchma with the aim
a “movement in the right direction”. In my opinion one of the
of paving the way for Prime Minister Yuschenko to become presi-
main achievements in this path is the fact that a large part of
dent) is very popular in Ukraine. At the same time hardly anyone
Russian political establishment has started to recognise the in-
(apart from radical nationalists) believes the rival version bla-
dependence and the European choice of Ukraine as objective
ming the secret service of the Russian Federation for the provo-
reality and not personal offence. We do not intend to become
cation.
a part of any empire again. We do not intend to become a sphe-
That Russian embarrassment with the situation in Ukraine resul-
re of influence of any country. We want to be areliable and equ-
ted from the belief that astrong president of the Russian Federa-
al partner. And I believe that Russia’s current leaders respect
tion needs astrong partner in Ukraine. The belief that it is in Rus-
this course. (…) The atmosphere of mutual respect has been
sia’s interests to weaken president Kuchma’sposition is unfoun-
strengthened in the relations between Kyiv and Moscow. It is ve-
ded. It would be easier to persuade a strong and independent
ry rare nowadays to hear the official thesis about the, so called,
Kuchma to make concessions than a weakened one and therefo-
“union of Slavic countries”. Moscow wishes to create the rela-
re forced to take into account his opponents accusing him of
tions with us according to the “Canada-USA” model. Those who
excessive submission to Russia, selling out national interests,
have followed the development of Ukrainian-Russian relations
and even high treason. Only a strong president of Ukraine would
32
since 1991 will admit that it is a huge step forward .
be able to propagate the convenient solution (for Russia) to
the problem of the control over the Ukrainian system of transit pipelines; probably the most important “issue to be solved” for
Russia in Ukraine.
CES
studies
The nomination of Anatolii Kinakh for Prime Minister (while pre-
Next, on 12th Dec. 2001 in Dnipropetrovsk the presidents of Rus-
serving almost the entire makeup of the government) did not re-
sia and Ukraine signed a package of agreements specifying the
sult in a serious change in relations with Russia. The extremely
St. Petersburg agreement. Most of these are just memorandums
difficult economic negotiations (where Kyiv has not wanted to
which will serve as a basis for specific contracts. The scale of
concede) have lasted for a very long time now. And with the elec-
Ukrainian concessions is much smaller than it seems from the
tion campaign starting soon, it would be unreasonable to expect
tone of both Russian and Ukrainian commentaries. The negotia-
any decisive agreement on the most important issues.
tions on restoring unity of power systems in both countries (bro-
th
On 10 May 2001, Victor Chernomyrdin became the new ambas-
ken off in 1998 due to technical not political reasons) proved to
sador of the Russian Federation to Ukraine. This caused trium-
be very difficult. The agreement was not signed until August 2001
phal comments in Moscow and the alarming ones in Kyiv, all of
on conditions favourable to both parties and not only to Russia (or
them mentioning Chernomyrdin as a “governor”, or even a “vice-
rather to the Russian power industry monopolist, RAO JES Rossii).
president” of Ukraine. Even taking into account journalistic exag-
It should be noticed that parallel to the president Putin’s visit in
geration, the comments were strikingly unjustified. The nomina-
Dnipropetrovsk, Jeffrey Starr (a representative of the minister of
tion fits in with the logic of Russia’snew approach towards Ukra-
National Defence of the USA) visited Kyiv. He met Marchuk
ine; its strong pragmatism, but also a serious treatment of the
(a person co-ordinating the whole issue of national security on
partner. It is another matter altogether that Chernomyrdin started
behalf of the president) instead of the minister or vice-minister of
his mission in the worst possible way: publicly criticising and la-
Defence. In this way Kyiv sent a very clear signal that the USA
ter boycotting the visit of Pope John Paul II to Ukraine. It is also
remains its strategic partner and that special partnership with
worth noting that soon after Chernomyrdin’s appointment to Kyiv
NATO – an important element of Ukraine’s national security. The
speculation arose that Yevhen Marchuk (a former Prime Minister,
Americans, in turn, showed that tightening of Russian-Ukrainian
the current Secretary of the Council of National Security and
relationships does not stand in the way of a strategic partnership
Defence of Ukraine) – one of the leading politicians of Ukraine –
between Kyiv and Washington. Both signals were directed to the
might become the new ambassador of Ukraine to Moscow.
Russian Federation as well as to the European Union.
In 2001 a certain breakthrough was achieved in regulating the
Natural gas and the military-technical
co-operation
stationing of two navy fleets in a base in Sevastopol. The introduction of joint garrison patrols, traffic control of Sevastopol’s harbour (until then done by the Russians only), a decision about cre-
The agreements about delivery conditions and transit of natural
nd
ating a mixed lifeboat service unit were agreed on among other
gas signed on 22 December 2000 turned out to be surprisingly
things37. This way Kyiv strengthened its sovereignty in Sevastopol
favourable to Ukraine 33. The fact that Russia agreed to postpone
without conceding in such matters as the control over introducing
negotiations on admitting Gazprom to participate in the manage-
new Russian weapons to Sevastopol and the right of inspection of
ment of the Ukrainian system of transit pipelines as well as on re-
Russian arsenal38 (both these are important for Russia). It should
structuring the “gas debts”34 was most important. The only cru-
be noted however, that serious Russian concessions coincided
cial concession made by Kyiv was to give up the export of its na-
with Ukrainian declaration of reluctance towards the American ini-
35
tural gas . Russia also agreed to send Turkmen gas to Ukraine
tiative of the “son of star wars” anti-rocket shield.
and to the fact that Ukraine would not buy Russian gas in 2001
(apart from the amount received in lieu of transit fees)36. It is fa-
The Russian-Ukrainian border
vourable to Gazprom which at the moment favours expansion to
European markets at the expense of the less profitable sale to the
The last serious problem in the political relations between Ukra-
CIS markets (including Russia). A basic agreement on restoring
ine and Russia has been the delimitation of the common border.
co-operation in research and development as well as produc-
There has never been a border between Ukraine and Russia, just
tion of arms industry was signed during the same meeting of the
a line separating the administrative units drawn arbitrarily on the
presidents in St. Petersburg.
maps and approximately marked in terrain, devoid of any practical meaning. The border “has crossed” unified complexes of agri-
CES
studies
cultural land or even towns39. Also the routes of railways, roads,
fluence on them. That heritage is in form of the millions of people
pipelines, etc. have not been consistent with the borders of the
who live in Ukraine and every day use mainly or exclusively the
republics (the main transport lines from Moscow to the Northern
Russian language. Many Russian politicians believe all Russian-
Caucasus crossed Eastern Ukraine). It caused serious problems
speaking inhabitants of Ukraine (and other CIS countries) to be
during delimitation, as the principle of specifying and not chan-
ethnic Russians and a national minority, whom Russia ought to
ging borders has been unanimously agreed on.
provide not only with care but also protection from discrimination
Since the dissolution of the USSR the Russian Federation has be-
and “nationalistic tendencies” of the authorities of the countries
lieved that the borders of the CIS countries are divided into the
they live in.
“external” (of ex-USSR) and “internal” (of ex-republics), therefore
According to the newest research, only 39.1% of the inhabitants
opposing any regulation by law (including delimitation) of the latter.
of Ukraine use exclusively Ukrainian on an every day basis, 36%
Ukraine has been consequently rejecting such division and trying to
– only Russian, 24.8% – both languages depending on the cir-
grant the same status to all its borders. For six years Moscow eva-
cumstances. However in the group of people up to 22 years old
ded the start of delimitation work, until in February 1998 it agreed
47.4% use only Russian 43. Assuming that use of both languages
to appoint an appropriate committee. However, even during the first
“depending on the circumstances” largely means restricting the
st
session (1 April 1998) it turned out that the Russian party was on-
use of Ukrainian to home and/or school, the real scope of Russian
ly authorised to talk about the land border and not delimitation of
language use is much higher.
the waters of the Azov Sea and the Kerch Strait, while the sea bor-
In 1991 49.3% of pupils and students of the Ukrainian primary
der was the main problem here. Moscow believes that the above
and secondary schools studied in Ukrainian44, however higher
mentioned reservoirs should be recognised as “common” and the
education was almost completely in Russian. In the 90sthat per -
national border should not be marked out there. Ukraine, on the
centage probably increased up to 75-85% (the appropriate data
other hand, believes that they should be divided.
has not been published) and many universities (humanistic at
Work on delimitation of the land border was completed to almost
least) largely used Ukrainian45. The introduction of Ukrainian as
100%40 in 2000. The lack of agreement on the sea border (there
an official language of administrative and economic structures
has been no change in both countries’ standpoints, there has al-
was much more difficult. Very often only some official documents
so been no sign of willingness to compromise) however, makes
(reports, etc.) are written in the official language but Russian re-
signing the delimitation contract and the start of demarcation
mains the real language of official duties. Only in the West of Ukra-
work impossible. It is to be expected that Russia will try to post-
ine has the Ukrainian language achieved the status of the main
pone demarcation and Kyiv will be less firm here than in the is-
language of public life, but it is a region where there are almost no
sue of delimitation. Anatolii Zlenko, the minister of Foreign Affa-
Russian-speaking Ukrainians and Russians are quite scarce.
irs in Ukraine, declared after his visit to Moscow in October 2000
However, the bureaucratic Ukrainianisation was not accompanied
that Ukraine and Russia would not introduce visa regime and de-
by a concern for Ukrainianisation of mass culture. For ten years
41
marcation of the border . According to the available information
all popular literature, pop music, “yellow” and advice press, etc.
Zlenko later withdrew the second statement and said that demar-
were written in Ukraine almost entirely in Russian46. Only elitist li-
cation would be carried out. Nevertheless, even if that was just
terature and school handbooks were available in Ukrainian. What
42
a gaffe, it was a meaningful one . At the same time asolution of
was even worse, a harsh tax and customs legislation led to do-
the Azov Sea problem does not seem real without mediation from
mination of the Ukrainian book market by Russian publishers. As
the Western superpowers.
a result, Russian has become extremely popular among a large
part of young people. They speak Russian (very often ‘broken
Language and culture
Russian’) because it is a craze. On the other hand, Ukrainian
schools and Ukrainianisation of “public space” (inscriptions, an-
The heritage of a few centuries of the common cultural space of
nouncements of authorities, partly advertisements) and of elec-
the Russian Empire and later of USSR is a separate issue, which
tronic media has created bilinguality of a new type – more and
has not been included in the narrowly understood Ukrainian and
more inhabitants of Ukraine can use both languages more or less
Russian inter-state relationships, but which has had acertain in-
fluently47.
CES
studies
In the tenth year of an independent Ukraine the Ukrainian language can be heard more often than in 1991 in the streets of Kyiv
(although still not very often), whereas in the streets of Lviv, whe-
III. Russia and Ukraine:
contradiction and convergence
of interests
re Russian was hardly ever heard 10 years ago, it is now as common as Ukrainian in Kyiv. And following public discussions on the
Ukraine and Russia are connected by basic strategic interests.
status of the Ukrainian language in the country, reform of spel-
Some of them converge, which is conducive to bringing both co-
ling, etc., it would be difficult not to think that only few members
untries closer, other are contradictory, making it more difficult.
of the Ukrainian political elite understand the significance of the
Many of these spheres of interests have already been mentioned.
problem and seriously consider finding its solution.
However it seems useful to discuss them separately. The most
rd
On 23 Feb. 2000 Ukraine and Russia signed an inter-govern-
basic interest of Ukraine is to keep its independence and maxi-
mental agreement of co-operation in the field of radio and televi-
mum possible autonomy from the Russian Federation, while
sion. Among its provisions there is a clause where Ukraine agre-
Russia’s most basic aim is not to allow the politics of Kyiv to let
es to broadcast Russian TV programmes without Ukrainian dub-
NATO “settle down” on the coast of the Black Sea. Since Moscow
bing (never used in practice) and its handing over control over the
gave up its attempts to reinstate control over Ukraine, these ba-
re-transmission contracts of these programmes by Ukrainian ca-
sic interests have stopped being contradictory and their harmo-
48
ble operators . These are serious concessions limiting Ukra-
nisation has become possible.
ine’s sovereignty of information, as they will result in strengthening the domination of Russian information and political com-
Russia
mentary programmes on the Ukrainian airwaves. What is striking
is the fact that the agreement was signed by Ivan Drach, the cha-
It is in the key interest of Russia to stop Ukraine extending its cur-
irman of the National Committee for Politics of Information, who
rent co-operation with NATO beyond the limits of the present
in his public appearances has often attacked the excessive pre-
“Partnership for Peace” and to prevent the US from gaining more
sence of Russian media in Ukraine. It confirms a belief that the
political influence in Ukraine. Moscow perceives such influence
real politics of Ukraine is much more pro-Russian than its politi-
as a threat to its strategic position in the Black Sea Basin and to
cal rhetoric.
its ability to influence the situation in the Balkans. It is in this
The above situation is portrayed by the activists of the Russian
context that one should see Russia’s ambition to retain its base
minority in Ukraine as discrimination against the “Russian-spe-
in Sevastopol, a facility of key importance on the Black Sea. Mo-
49
aking majority ” and every attempt to increase presence of the
scow sees the potential presence of NATO on the Black Sea nor-
Ukrainian language in public life of Ukraine (in the media espe-
thern coast as a threat to its security and does not want to sha-
cially) triggers off their violent and hostile reaction repeated by
re its political (especially military-political) influence in Ukraine
the Russian media. This, in turn, from time to time provokes
with the Western world.
a sharp criticism of Kyiv by Russian politicians, most importantly
This geopolitical concern is related to the crucial importance of
by MPs (e.g. a statement made by a vice-Prime Minister Victor
Ukraine’s territory as a transit area for Russia. It is not only the
st
Khristenko during the Internet conference of 1 August 2001, who
well known significance of gas and oil pipelines running across
demanded that the Russian language to be granted the status of
Ukraine to the countries of Central and Western Europe. Equally
an official language). Such statements disrupt bilateral relations
important is the availability of the oil pipelines and product pipe-
every time they happen but only temporarily. As it seems, both si-
lines50 leading to the Odesa–Ilichivsk port complex, as well as
des understand these clashes are mere ritual.
Russia’s ability to export electricity (which it has not regained
yet)51 and the stability of road and rail transit to and from these
ports and to and from the Ukrainian ports on the Danube. Access
to the countries of Eastern and, in particular, Southern Europe
and to Turkey through the territory of Ukraine is also of no small
significance for Russia. Today, the route across eastern Ukraine
remains the shortest and the most convenient way from central
CES
studies
Russia to Rostov-on-Don, Novorossiysk (where the Black Sea Fle-
Ukraine
et infrastructure is being developed) and to the Northern Caucasus, while the Kerch Strait continues to provide the way from the
52
For Ukraine, it is in its basic interest to preserve independence
Volga river basin, i.e. from central Russia, to the world’s oceans .
(still in peril, from Kyiv’s subjective point of view) and to prevent
Russia also has other diverse economic interests in Ukraine,
Russia’s inevitable political and economic dominance from ma-
which are not related to transit. Today, the most vital one seems
king Ukraine politically dependent. On the one hand, this is abo-
to be the import of Ukrainian foods (especially sugar, meat and
ut modelling the relations with Russia as an “asymmetric part-
meat products, and spirits). The fact that Russia took temporary
nership” and reinforcing Ukraine’s position as a self-determined
measures to prevent the growth of Ukrainian exports of these go-
subject in international relations, and on the other, about mainta-
ods to its market, e.g. by introducing prohibitive tariffs or threate-
ining, or even increasing, the degree of separateness of Ukra-
ning to initiate anti-dumping procedures, was aresult of the con-
ine’slegal space. Not only because such separateness is a token
flicts of interests among particular groups of Russian businesses.
of sovereignty: differences in customs laws, tax laws, etc are
At the same time it confirmed the competitive advantage of Ukra-
a huge source of revenue for Ukraine’s businesses (and for Rus-
inian foods in the Russian market. Russia may buy these and
sian businesses too).
other commodities from other sources, but Ukraine offers them at
To achieve these goals Ukraine needs as close as possible a co-
the lowest prices and within the shortest distance.
operation with the US, especially in the area of security, and it ne-
The Russian economy (though not necessarily the Russian state)
eds to make sure that all Russian – American agreements take
also needs Ukraine’s metallurgic, petrochemical, chemical and
into account its security interests. Relations with other European
arms industries, some of which are even indispensable for it
countries are of lesser importance, because these countries are
(such as the Ukrainian rocket and spacecraft industry). In many
unlikely to be willing to counterbalance Russian influence in Kyiv.
cases it is easier and cheaper to restore the co-operative ties
Nevertheless, Ukraine is not interested in substituting the United
broken after 1991 than to start their own production of parts for-
States’ military presence in its territory for Russia’s military pre-
merly manufactured in Ukraine or seek other sources of imports.
sence (now limited to Sevastopol), and it seems highly unlikely
Therefore, it is in the best interest of Russia (and large Russian
that it would start a considerably closer military co-operation
enterprises) to expand Russian businesses’ presence in Ukraine
with the USA (i.e. go beyond the limits of the “Partnership for
and to limit the presence of businesses from other countries the-
Peace” in this respect). Kyiv is perfectly aware that it is vital for
re (unless they make investments that are compatible with the
Ukraine not to vex its relations with Russia, especially in the
interests of Russia, such as the development of Ukraine foods in-
sphere of security.
dustry, or carry out investments in co-operation with Russia). The
The second key interest of Ukraine is connected with its depen-
Russian Federation also needs Ukraine as a huge market for its
dence on energy supplies from Russia. The latter country provi-
commodities, i.e. mainly natural gas, oil and oil products, but al-
des most of the oil and natural gas53 consumed by Ukraine and all
so, to a growing extent, Russian manufactured products, which
of Ukraine’s nuclear fuel, and in the past has often exploited
lack competitive advantage in world markets.
Ukraine’s dependence on these supplies for political purposes.
Finally, Russia’s interests in Ukraine include the so called Rus-
Ukraine should therefore seek diversification of energy supply
sian issue. Russia’sconcern for the situation of Russians in other
sources (this does not include nuclear fuel, in the case of which
post-Soviet countries is about understandable national solidarity,
diversification is not possible). Unfortunately, Kyiv does not show
but it also has a measurable, even if secondary, economic
much political will or determination to carry out such aproject. No
aspect: there still exists one unified or near-unified market of
doubt, one of the factors that stop its diversification efforts are
Russian books, press and electronic media.
the activities of the agents of influence of Russia (or Russian
energy raw material exporters). Another important factor is the
profit that Ukraine derives from the transit of energy carriers: it is
crucial for the Ukrainian economy to retain these revenues.
Ukraine is interested both in keeping up the Russian transits through its territory (as an important source of profit and a consequ-
CES
studies
ential political factor) and in exporting to Russia any goods that
communist parties distinctly state their opinions. The broadly un-
Russia may possibly be willing to buy. For many Ukrainian busi-
derstood centre avoids doing this, probably in order to conceal its
nesses co-operation with Russian partners is a matter of survi-
real viewpoint (much more pro-Russian than the patriotic electo-
val, while these partners see this co-operation merely as benefi-
rate supporting the parties of the centre might be able to accept).
cial. Some Ukrainian analysts even believe that the Russian mar-
On April 17, 2001 an inter-faction group was formed in the Ver-
ket affords Ukraine the sole opportunity for economic growth, the
khovna Rada of Ukraine named „To Europe together with Russia”,
events of the last two years seem to substantiate this opinion.
which was joined by 32 deputies from the oligarchic factions.
It was the first such clear manifestation of Ukraine’s Eurasian
program. This program could be summed up as follows: Ukraine
IV. To Europe together with
Russia?
may integrate with the European structures only as much as the
Russian Federation will, and the European policies of both countries should be highly co-ordinated.
Most Ukrainians oppose aradical break with Russia. When asked
The leader of this group, Dmytro Tabachnyk explains the objecti-
what relations between Ukraine and Russia should be like, 19%
ves of its activities as the establishment of closer co-operation
in 1996 and only 9% in 2001 replied that these should be rela-
between the parliaments of Ukraine and Russia, and harmonisa-
tions like those with any other state: with visas, custom duties,
tion of the two countries’ economic legislation, and abolition of
closed borders, etc. On the other hand, the idea of a union be-
quotas, customs charges and export restrictions, especially for
tween Ukraine and Russia was supported by 25% and 32%
the machine-building industry. In his opinion, it should be the
of respondents respectively. The most favoured option, however,
strategic goal of Ukraine and Russia to co-ordinate the efforts of
was the one of friendly relations between two independent states,
their diplomacies aimed at more effective alignment with the
without visas or custom duties: it was supported by 55% and
European structures, for geography, history, territorial borders
54
56%, respectively .
and, finally, fate itself have determined that Russia should be
When evaluating relations between Ukraine and Russia in 1997,
a European state. This has been recognised by all European
34% of respondents said they were normal, i.e. each side defen-
structures: Russia is amember of the Council of Europe and the
ded its interests, 30% believed that they were characterised by
OSCE, and it is integrating with other European organisations.
a certain tension and a mutual lack of confidence, 13% described
The most important objective of Ukraine and Russia is to join
them as a mutually profitable co-operation, and only 6 % said
the European Union 56.
these relations were overtly hostile55. Given the clear improve-
This couldn’t be explained more clearly. Tabachnyk’s words echo
ment in bilateral relations that occurred in 2000, one can assu-
a slightly earlier statement by minister Zlenko: Our choice is
me that today fewer respondents would choose the second
Europe, but one shouldn’t think that we realise it in separation
option, while more would be for the first and the third one. These
from our neighbour Russia 57.
polls (and many similar ones) confirm the opinion that the Ukrainian society does not want the distance between Ukraine and
Russia to broaden, and that a large portion of it would be willing
V. Can this be done?
to accept a re-integration, even though at the same time this society is now strongly attached (or rather accustomed) to having
This political calculation seems reasonable. The first responses
a state of its own.
of the European Union, alerted by Kyiv’s open declarations of its
The majority of the Ukrainian political elite are convinced of the
pro-American option, also confirm this. The Göteborg summit in
necessity to co-operate closely with Russia and they generally re-
June recognised Ukraine’sEuropean aspirations and invited it to
fer to such co-operation as “strategic partnership”, regardless of
take part in the European Conference, thus awarding it the same
whether they are happy about this necessity or not. Only the right
status as Turkey enjoys. This was followed by further gestures,
wing nationalist or near-nationalist parties are strongly against
the importance of which was nevertheless weakened by the ab-
this co-operation. It is characteristic that only such nationalist or
sence of any consequential representation from the EU at the ce-
near-nationalist groups and the ostensibly pro-Russian post-
lebration of the tenth anniversary of Ukraine’s independence.
CES
studies
This proved that the unofficial isolation of president Kuchma,
not contradictory or irreconcilable. What makes it likely is espe-
which followed the winter’s political crisis, continues.
cially the fact that this model of Ukrainian – Russian relations
Some time before, the June visit of John Paul II to Ukraine brought
would be beneficial not only for Ukraine and its political classes
about aheightening of the Ukrainian politicians’ pro-Western and
(which is obvious), but also for Russia and the political classes
pro-European rhetoric, and undoubtedly, it also strengthened the
there, as it would enhance the Russian state’simage in the inter-
supporters of the truly pro-Western option in Ukraine. On the
national scene.
other hand, the fact that the Ukrainian Orthodox Church of the
If, however, Russia should relapse into superpower and imperia -
Moscow Patriarchy strongly objected to this visit and that this ob-
listic policies (and not just such rhetoric), which does not seem
jection was supported by the Russian ambassador could easily
likely, but is nevertheless possible, the partnership model would
disturb Ukrainian – Russian relations. This was not the case, tho-
have to break down. But even then it is barely probable that Rus-
ugh, which confirms that the pragmatic tendency in Kyiv’s policy
sia should attempt a political reintegration with Ukraine. Ukraine
is gaining force.
now has numerous and powerful political groups whose vital in-
th
On the 29 of July in Sevastopol the presidents of Russia and
terests are dependent on the state’s sovereignty, and Moscow
Ukraine jointly celebrated the Day of the Russian Federation’s
cannot fail to take them into account. Russian political analysts
58
Navy and the Day of Ukraine’s Navy , taking the joint salute of
also believe that an attempt to openly subjugate Ukraine would
the two fleets. In this way Vladimir Putin symbolically closed the
lead to awar in its western parts. This opinion may be exaggera-
Black Sea Fleet and Sevastopol dispute, which for years before
ted but it acts in favour of Ukraine. Finally, unless Russia wants
had been a cause of conflicts and tensions in the bilateral rela-
to break off relations with the international community (which is
tions of the two countries. Less than a month later Putin partici-
extremely unlikely), it cannot afford either to liquidate a sovere-
pated in the celebration of the tenth anniversary of Ukraine’s in-
ign state or to overtly disregard an important strategic interest of
dependence, our common jubilee, as he put it. It was a symbolic
the United States.
declaration recognising Ukraine as an equal partner, a gesture
Thus, a lot will depend on the policy of the US, from the point of
that opened a new perspective for the mutual relations of Ukraine
view of which Ukraine is first and foremost a Black Sea country,
and Russia.
and its independence and stability are an important factor for the
This does not mean, however, that either of the parties is willing
security of Turkey, one of the key states in the region and an im-
to make any extensive concessions. We continue to get fragmen-
portant ally of the US. Therefore, one can presume that the Ame-
tary information on the negotiations regarding the transit of Rus-
ricans will support the steadying of Ukraine’s independence and
sian electricity through the territory of Ukraine. This shows that
counteract any developments that might put it in jeopardy. It is
both sides are determined to defend their interests and that it will
highly unlikely, though, that the Americans should openly challen-
be very difficult to reach a compromise.
ge Russia by offering Ukraine NATO membership, because such
It seems that Ukraine will continue to pursue its present policy of
a development would be sure to vex Ukrainian – Russian rela-
developing closer relations with the Russian Federation and the
tions and might even imperil Ukraine’s security.
United States, and, where possible, also with the European
Whatever developments in political relations occur, Ukraine will
Union, though relations with the EU will be treated as a lower
remain economically dependent on Russia. This dependence may
priority. Whether and to what extent Kyiv’s policy in these areas
become weaker, but it will not disappear altogether. As the Ame-
will prove effective will depend first and foremost on the political
rican analyst Sherman W. Garnett soberly notes, while Russian
objectives and tactics of Moscow and Washington.
economic predominance or even dominance is possible in some
Ukraine’s attainment of the main goal of this calculation, i.e.
sectors, but Ukraine’s economy is too large and Russia’s pro-
partner, even if asymmetric, relations with the Russian Federa-
blems are too great to see it as astrategic threat to an indepen-
tion, is a different issue. Such a development is possible, but
dent Ukraine59. However, the degree of economic dependence
a certain degree of scepticism also seems justified.
(especially in the area of power supplies), and the scope and
If Russia continues to pursue its pragmatic interests in the post-
transparency of the ties existing between the Ukrainian and Rus-
Soviet area, the “asymmetric partnership” model will seem feasi-
sian business and political circles, will certainly determine the
ble, and even likely, since the basic interests of the two states are
extent to which Kyiv will be able to take really independent deci-
CES
studies
sions. Today, even though the degree of dependence is high and
the ties strong, this affects Kyiv’s decision ability to only a small
extent. In the future, this influence may be stronger or weaker, but
5
Uriadovyi Kur’ier, 10.03.1998.
6
Ibid.
7
The ratification documents for this agreement were exchanged only
it is highly unlikely that it should become powerful enough to al-
in July 1999, when in away the agreement itself was not valid anymore: none
together deprive Ukraine of its sovereignty in this respect.
of the tasks scheduled for completion by the end of 1998 had been carried out.
This fact is indicative of the condition of the Ukrainian – Russian relations and
the merit of agreements signed at that time.
VI. Post Script: Facing the war
against terrorism
8
report) [in] National Security & Defense, 12, 2000, Ukrainian Centre for
Economic & Political Studies Named After Olexander Razumkov and Raport
The terrorist attack on the United States and this country’s military response opened a new chapter in the American – Russian
relations. It is difficult to say at the moment how far the tightening of co-operation between Moscow and Washington will go,
and how it will affect the situation of Ukraine. Kyiv firmly supports
o gospodarce Ukrainy w1998 r., astudy by the Trade Counsel of the Republic
of Poland in Kyiv, based on official Ukrainian statistics.
9
Even in late 90s, the proportion of natural gas in Ukraine’senergy balance was
a high as 48 per cent ( BP Amoco Statistical Review of World Energy 2000).
10
The Management of Gazprom seeks to diversify the transit of natural gas
the United States’ actions, having granted the US Air Force bro-
towards the west and south-west. The respective investments, however,
ader access to its airspace than Moscow has60. Also, Kyiv will
are still in the planning phase, and it is impossible to determine when they may
probably be willing to increase its involvement in the peace for-
be carried out.
11
ces in the Balkans, if such a need arises.
In the context of these events the “Zlenko doctrine” discussed
above acquires a new meaning: the Russian – American rapprochement will make it easier for Ukraine to pursue its present policy of economic and, partly, political alignment with its northern
neighbour, counterpoised by closer co-operation with the United
States. This political line of Kyiv, and the relative policy of Mo-
Table 4.6 on page 61.
12
Konzepcija derznavnoii enerhetycznoii polityky Ukrainy na period
do 2020 roku [in] Nacionalna bezpeka ioborona, 2, 2001, Ukrainskyj Centr
Ekonomichnykh i Politychnykh doslidzen imeni Olexandra Razumkowa.
13
Natural Gas Information 2000 (International Energy Agency website
at www.iea.org).
14
scow, may meet with wider support from Washington.
Ukraina ucyfrach u2000 roci. Korotkyj statystychnyi dowidnyk, Kyiv, 2001,
For more information see: Sygna∏ OSW, 31, July 1, 1997. This year, Ukraine
demonopolised its imports and distribution of natural gas.
15
[Warsaw, September 2001]
In the preceding years, distribution of imported natural gas in Ukraine had
been dealt with by Ukrainian companies fiercely competing with one another.
For more information, see Sygna∏ OSW, 2, January 22, 1998.
1
16
The terms and conditions of the lease of these facilities, situated near
ITERA-Ukraina is an affiliate of ITERA International Energy LLS, a company
Sevastopol (Crimea) and Uzhorod (Transcarpathia) were agreed as late
incorporated in Florida, whose registered seat is, nevertheless, in Moscow
as the beginning of 1997.
(in the Gazprom office building). Most likely, ITERA IE LLS is owned by the
2
The Constitution of Ukraine passed on June 28, 1996, paragraph 14 of Chapter
members of the concern’stop management. No specification of the “gas debt”
XV (Transitory Provisions), Art. 17 forbids the establishment of new foreign
mentions ITERA-Ukraina as adebtor: apparently, it settles its debt to Gazprom
military bases only.
on “different” terms. The attempted elimination of ITERA from the Ukrainian
3
The text initialled in 1995 was signed without any amendments; the dual
citizenship issue remained unresolved, and the Russian Federation apparently
Russian government and the management of Gazprom which de iure remains
a state-owned enterprise.
gave up this demand, for it has not resumed it yet.
4
market in 2000 was most probably connected with the conflict between the
17
Data of Naftohaz Ukrajiny, published in: Kievskie Vedomosti, 14.12.1999.
18
For more information see: Arkadiusz Sarna – Ukraina-Rosja: „strategiczne
For the sake of order let us add that the Verkhovna Rada of Ukraine
(Supreme Council, the parliament) ratified the treaty on January 14, 1998,
while the State Duma of the Russian Federation did so on February 17, 1998
partnerstwo”, strategiczne... uzale˝nienie? CES Analysis, Warsaw, 1999.
19
on the condition that Ukraine ratify the „Sevastopol package”, which took place
The most important difference between them is that in Ukraine the armed
forces do not have apolitical role and that its oligarchs are financially
on March 24, 1998.
CES
studies
substantially weaker (and therefore also politically weaker) than their Russian
34
counterparts, and the state bureaucracy (especially tax bureaucracy) is more
with the signing of an agreement favourable to Ukraine. (It still needs to be
powerful than in Russia. Although during Vladimir Putin’spresidency
ratified by both parliaments). Prime Minister Kinakh in the course of the
the Russian oligarchs have been essentially weakened, they are still much more
negotiations backed out of his predecessor’sconcession recognising the gas
independent of the state than the Ukrainian ones.
debt as the national debt, which was finally accepted by the Russians.
20
These negotiations lasted over the whole year 2001 and finished on 4th Oct.
In 2000 trade exchange increased by 13%, including the exchange of goods –
Some observers believe that Russian concessions are connected with the fact
24% (Ukraina wcyfrakh, Kyiv 2000). The tendency of increase was also present
that deliveries of Turkmen natural gas have been uninterrupted so far, which
in Ukrainian economy in the 1st half of 2001.
strengthens Kyiv’sposition in the negotiations. Another agreement about
22
Ihor Kyriushyn, one of the leaders of the Green Party of Ukraine, bluntly
Russia’s participation in completing the construction of the reactors in the
expressed that disappointment with the West writing in one of the official organs
Zaporizhzhia and Rivne nuclear power plants was signed on the same day.
of the Ukrainian Parliament: The year which has passed brought about
Earlier Ukraine had counted on EU help (in exchange for such promise, it agreed
a complete disappointment with the European politics towards Ukraine.
to turn off the last reactor of the nuclear power plant in Chernobyl).
Europe has chosen Russia as its main partner in the territory of CIS and does
35
not hide it any more. Ukraine is, in my opinion, only interesting to Europe
Russian natural gas. The above mentioned agreement of 4th Oct. 2001 is
as ahuge potential market for the products of its industry.
accompanied by amemorandum once again allowing the export of Ukrainian
Export of Ukrainian natural gas served just as acover for illegal re-export of
(Holos Ukrainy, 27.02.2001).
natural gas.
23
36
For similar reasons Ukraine eagerly helped Macedonia in their conflict with
Albanian military rebels in 2001.
24
Ukraine will get 30 billion m 3 of gas from Russia in lieu of transit fees, it will
buy 30 billion more from Turkmenistan, its own extraction will be 9 billion m3.
ITERA-Ukraina has remained the operator of Turkmen gas. Over the last three
report) [in] National Security & Defense, 12, 2000, Ukrainian Centre for
quarters of 2001 there have only been temporary interruptions in delivery of gas
Economic & Political Studies Named After Olexander Razumkov. The respondents
and the course of the negotiations of the contract for 2002 indicates that both
indicated more than one possibility.
Kyiv and Ashkhabat will be pleased with its outcome.
25
Ekspert no. 7, 19.02.2001.
37
26
Polityka i Kultura (PiK), no. 8, 2001.
the appropriate technical preparations were finished on 22nd July 2001. On the
27
See asub-chapter: Natural gas and the military-technical co -operation.
same day a Russian-Ukrainian unit of protection of harbour waters started
28
Wiedomosti, 27.04.2001.
its activity. It originally was arescue party, but also capable of military actions
29
Rem Vyakhiryev at least tolerated the participation of the members of
Joint control of Sevastopol’sinternal and external harbour was agreed on after
in the field of port-protection ( Vriemia novostiej, 23.07.2001).
Gazprom’sboard of directors in that arrangement. According to some observers,
38
he managed it himself.
weapons and launchers based in Sevastopol. It is impossible to dispel these
30
The concept of “strategic partnership” was placed in official documents
The Ukrainian media once in awhile suggest that there may be nuclear
suspicions without inspections, so Kyiv does not want to give this postulate up.
signed by Ukraine with the USA, Poland, the Russian Federation, Uzbekistan,
For the same reason Ukraine opposes introduction of Su-24 aircraft to Crimea.
Bulgaria and Azerbaijan. In the speeches of the president of Ukraine it was also
39
mentioned with reference to China, Israel, Finland, Argentina, Hungary, Slovakia
even numbers belongs to Ukraine and the one with odd numbers to Russia,
and Germany. Relations with Canada and Georgia were in respective documents
the railway line is in the territory of Ukraine, but the railway station – of Russia.
E.g. In Luhansk district there is atown where the side of the street with
referred to as “special partnership”. Similar determiners, although not so strong,
The Ukrainian part of the town is called Milove, the Russian part – Chertkovo.
were used with reference to Belarus, Moldavia, Romania and Turkey. Detailed
40
documentation – see: Strategic Partners of Ukraine: Declarations and Realities
delimitation has been completed. However, there has been no information on
(UCEPS Analytical report) [in] National Security & Defense, 12, 2000, Ukra-
solutions to the problems of Milove/Chertkovo and similar towns.
inian Centre for Economic & Political Studies Named After Olexander Razumkov.
41
www.pravda.com.ua/?01025-5
31
www/mfa.gov.ua.zlenko/2001/0123.htm
42
Later statements of both Russian and Ukrainian diplomats (July – August
32
www/mfa.gov.ua.zlenko/2001/0327.htm
2001) also indicate that the issue of demarcation has not been settled.
33
Russia and Ukraine did not sign along-term contract in that matter, and the
And until the delimitation contract has been signed, they all remain just volunta-
conditions of delivery and transit are negotiated every year. No agreement was
ry political declarations. At the same time introduction of visas between Russia
signed for year 2000.
and Ukraine seems unrealistic.
CES
Any information on this issue is contradictory. According to some sources,
studies
43
The research of the Institute of Social Science at the National Science
Academy of Ukraine conducted in 2000, here after: Kievskie Vedomosti,
14.11.2000.
44
Narodne hospodarstwo Ukrainy 1991. Statystychnyi schorochnyk, Kyiv 1993.
45
According to available data from 2000 there were 74% of kindergartens,
70% of universities and 67% of “all schools” using Ukrainian. In Kyiv, however,
where Russian-speaking people constitute 70%, there are only 3% of Russianlanguage schools and no kindergartens. Vladimir Malenkovich, „Derusyfikacija”
kak fienomien agriessivnogo nacjonalizma [in] Region no. 9, 2000.
46
Despite the fact that some popular authors of Russian science-fiction
and crime literature live in Ukraine (some of them are even Ukrainian who write
in Russian for commercial reasons).
47
The future shape of this new bilinguality and the policy of the state towards
the “language issue” will largely determine the future shape of the nation and
the country. This issue, however, goes far beyond the scope of this study.
48
The text of this agreement has never been published. We discuss it from:
Polityka i Kultura (PiK), no. 9, 2001
49
E.g. An interview with Alexandr Svistunov, the leader of the Russian Movement
of Ukraine in: Niezawisimaja Gazieta, 04.07.2001, or an earlier quoted article
by Malenkovich.
50
i.e. transporting oil-products, including ammonia
51
In 1990 87 % of Soviet electricity exports went through or originated in the
territory of Ukraine.
52
Russian reluctance towards division of the Basin of Kerch Strait results from
the fact that in such case the only route through this very shallow strait would
be within Ukraine’sinternal waters.
53
In 2001 half of these raw material imports still originate from Russia and all
reach Ukraine through Russia’sterritory. There is no realistic chance that this
second factor could be changed.
54
Den, 09.02.2001. Research by other institutions provides similar results with
differences within the limits of statistical error.
Cf. www.part.org.ua/default.php?news=19593589
55
Den, 25.12.1997.
56
www.part.org.ua/default.php?art=11163383
57
Zerkalo Nedeli no. 13, 2001 (in the article Zalozhnyk-2).
58
they fall on the last Sunday of July and the first Sunday of August respectively.
59
Sherman W. Garnett, Ukraine: Strategic Partner or Strategic Problem,
an address to the University of Ottawa Conference on Ukraine,
delivered October 30 th., 2000, to be published in the Conference proceedings.
60
The Russian Federation opened its airspace only to “humanitarian cargoes”,
while Ukraine granted the right to fly over its territory to all aircraft except for
combat aircraft.
CES
studies
Belarus has not broken off its bonds with Moscow after the break-up of the Soviet Union. Throughout the whole period of the Belarussian independence we can observe the country’s strong political, economic and military dependence on Russia. This dependence allows Russia to control, and even shape, the processes
that take place in Belarus in all the areas mentioned.
One can speak about the existence of one common space of security and defence, dominated by Russia. The functioning of the
Belarussian economy depends, to agreat extent, on the supply of
raw materials from Russia. Russia has ample possibilities to influence both internal political processes in Belarus and its foreign policy. These strong ties between Belarus and Russia, as well
as the lasting Russian influence seen against hugely disproportionate potential of both states, makes one raise the following qu-
The Republic of Belarus
estion: to what extent is Belarus an independent country and to
what extent is it subordinate to Moscow?
or the Belarussian
republic?
Theses
1. For Russia Belarus is an area of strategic significance, particularly for its geographical location in the direct vicinity of Poland,
a member of NATO, and of the Baltic States, which also aspire to
join the North Atlantic Alliance. And the shortest and the cheapest
through way for the Russian raw materials and products to the
West and to Kaliningrad leads via Belarus as well. For these reasons abasic goal of the Russian policy towards Belarus is to keep the country in the zone of its direct influence.
For Belarus a close cooperation with Russia is a precondition to
maintain its national stability. At the same time this cooperation
makes the country more and more dependent on its stronger
partner. Russia is able to control Belarus by means of exerting its
influence on the Belarussian politics, economy and defence. The
basis for such influence is aconsiderable dependence of Belarus
on Russia in all those areas and, to a lesser extent, the existence
of the Union State.
2. The fact that the rule of Lukashenka has been recognised by
Moscow as legal enables him, to a considerable extent, to function in the internal arena but also, although to a limited extent, on
the international scene. This situation allows Russia to exert its
influence on the decisions made by the Belarussian president.
This has become particularly visible during the period just before
the presidential election in Belarus. While trying to win the Rus-
CES
studies
sian support, Lukashenka has been made to make numerous
economic concessions.
Integration process of Russia
and Belarus
The cooperation with Moscow is a basic element of the Belarussian foreign policy. The Russian patronage and neighbourhood
Under Boris Yeltsin the Moscow’sstrive to keep Belarus in the zo-
guarantee that the Belarussian president does not need to take
ne of its direct influence was reflected in the process of integra-
into account the opinion of the West, which comes out in support
tion of the two countries. In 1996–1999 consecutive union struc-
of democracy and human rights in Belarus.
tures were set up. The Belarus-Russia Community (02.04.1996),
the Belarus-Russia Union (02.04.1997), The Union State of Bela-
3. The functioning of the Belarussian economy is, to a great
rus and Russia (08.12.1999). This process has enjoyed full sup-
extent, dependent on Russia. Russia is the main trade partner of
port of the Belarussian authorities, who have more than once co-
Belarus. It exercises full control over the supply and transit of po-
me up with unification initiatives taking into account various
wer engineering raw materials. Ever more Belarussian enterpri-
kinds of benefit following from the integration (for example aboli-
ses become formally and informally (the latter one happens mo-
shing customs border between the countries). Belarus could also
re often) dependent on the Russian capital. The interest of the
count on financial aid from Russia (debt relief, non-repayable lo-
Russian investors in the Belarussian market, which has risen du-
ans). Moreover, in the unification process Alaxandr Lukashenka
ring the election period, indicates that they count on economic
has seen an opportunity for him to come onto the Russian politi-
benefit in return for the political and financial support they have
cal scene.
lent to Alaxandr Lukashenka.
On 8 December 1999 an agreement was signed on the founding of
the Union State which replaced the Belarus-Russia Union. It envi-
4. Because it wants to maintain its influence on the military situ-
sages full unification of both countries in the future but it does not,
ation in the westernmost territory of the Union State, Russia at-
however, specify the rules according to which the integration sho-
taches great importance to military integration. For Belarus, on
uld follow. What is characteristic is the fact that the Constitution
the other hand, the ever closer co-operation with the Russian ar-
of the Union State, which is presently in the making, does not de-
my, the Russian aid and guarantees are the only way to mainta-
termine the division of competence among the union and the sta-
in its military potential, although at the same time they deepen
te bodies of Belarus and Russia. So far, none of the permanent
the already strong dependence of the Belarussian defence sys-
union bodies has been set up. The union’s budget is fixed annual-
tem on Moscow.
ly for a symbolic – given the needs – amount of 70m USD.
The Belarussian secret services, seen in the context of an in-
Under Boris Yeltsin presidency the crucial significance was atta-
stitutional and staff-related continuity (the majority of its
ched to the propaganda dimension of the integration process used
members have previously been working in the Soviet servi-
by the presidents of both countries. In Vladimir Putin’s attempt to
ces), and also unlimited possibilities of obtaining informa-
rationalise the relations with Belarus the ideological aspect of the
tion by the Russian secret services, is in fact an instrument
Union State has receded into the background. The unification rhe-
of political control of Russia over Belarus. In principle the
toric has been very much subdued. President Putin continues with
Belarussian secret services do not have any possibility to operate
the process of unification to such an extent as it contributes to the
without Russia knowing it, let alone to act against Russia. On the
consolidation of Russian control over the political and economic
other hand, Russia may conduct its operations in both Belarus
processes in Belarus, without entailing too high expenditure. The
itself and from its territory.
integration initiatives taken up by Putin, so far devoid of real significance, are supposed to ensure optimum conditions for the possible integration with Belarus. An example of such an initiative might be the implementation of an agreement on common currency
of the Union State signed on 30 November 2000. It does not have
to lead to the real introduction of a common currency, nevertheless it does oblige Belarus to introduce changes in its monetary
and economic policy along the Russian line. For Belarus the con-
CES
studies
sent to a single centre of issuing the common currency, provided
the very last moment. It seemed that lending support to the pre-
for in the agreement, means giving up one of its attributes of na-
sident in office would be the best solution from the Russian point
tional sovereignty to the advantage of Moscow.
of view, yet the signals coming from Moscow could have aroused
Striving all the time to consolidate its influence, Russia has be-
Lukashenka’sanxiety. He was denied meeting President Putin se-
gun to limit the cost related to this process. Guided by its own in-
veral times. The Russian television kept presenting his oppo-
terest, Russia is currently withdrawing from those regulations
nents. The Russian papers regularly published articles on Mo-
which make it suffer losses, it makes the weaker partner to ac-
scow losing patience with the activities of the current leader and
cept what is not always abeneficial solution (Russia often expla-
the necessity to introduce changes. This atmosphere of uncerta-
ins its moves as following from the existence of the Union State,
inty has been further fuelled by leaks coming from the Belarus-
by the way), it is less willing to sponsor the Belarussian econo-
sian secret services (their source has not been determined for
my. Consequently, the Russian control has started to be a nuisan-
sure) on what is called death squadrons. It seems that once Rus-
ce to Belarus and its leader. The necessity for a constant subor-
sia has decided to support Lukashenka it wanted to gain as much
dination to Moscow weakens the position of Alaxandr Lukashen-
as possible. One of the more obvious concessions made by Luka-
ka in the internal arena, and also makes him limit his political
shenka in that period was the fixing of export rates for oil and its
ambitions related directly to Russia. After the takeover of power
products on the Russian level. For Belarus this decision meant
in Kremlin the Union State that Lukashenka has supported is now
a considerable reduction of profitable (but bringing annual loss of
becoming a trap he might fall in.
70m USD to Russia1) re-export of the Russian raw material to
The Union State is currently the political goal neither for
third markets. Lukashenka’s consent to exempting Belarus from
Minsk, nor for Moscow, it serves only as an instrument which
the regulations of part II of the Tax Code, introduced by Russia in-
keeps Belarus dependent on Russia. The basic instruments
to the trade with the CIS countries, has been interpreted by obse-
of Russian control over Belarus are numerous non-union re-
rvers as a result of the striving for Russia’s favour. According to
lated, formal and informal possibilities to influence the Be-
the provisions of the Code, VAT is charged in the country of desti-
larussian politics, economy and defence.
nation of an exported product, which would be a very favourable
solution to Belarus due to a high adverse balance of trade with
The areas of dependencies
and influence
Russia2.
Finally, the Kremlin has chosen to support Lukashenka in the election. One of the signals of this support has been the payment of
The extent of Belarussian dependence on Russia and the mecha-
the first tranche of credit allowed to Belarus a year before. This
nisms governing it are visible in several intermingled areas:
success has had to be paid with further concessions. Every tran-
a) internal policy
che of the promised credit, in total amount of 100m USD, was to
b) foreign policy
be paid after Belarus had met certain specific conditions. One of
c) economy
the conditions for the payment of the first tranche was, among
d) defence and security.
others, the consent to the establishing of a single centre for issuing the future common currency of Belarus and Russia in Moscow.
a. internal policy
The Russian support has become one of the main trumps of Lukashenka in the election. It entailed first of all the loyalty of the
Owing to the fact that the Belarussian president attaches
nomenclature, the behaviour of which during the election the pre-
great importance to the Russian support of his internal poli-
sident seemed to fear most. The significance attached to the sup-
cy Russia has a constant possibility to influence his deci-
port of Moscow may be confirmed by the fact that Lukashen-
sions, which it willingly does. This has been particularly well vi-
ka’s opponents were striving for it as well.
sible during the period of presidential election in Belarus. For the
Lukashenka, who has been boycotted by the Western countries
last couple of months one could witness this kind of election ga-
for the last two years, has proved that he is able to perform his
me going on between the Kremlin authorities and Lukashenka.
function without their recognition. His post-election speech has
Russia was withholding its support for any of the candidates until
been very characteristic, he has stated that the constitution of
CES
studies
Belarus does not demand that any other country should accept
larly. On the international forum Belarus is practically of the sa-
the results of the election, it is enough that the nation has accep-
me opinion as Russia on the majority of issues.
ted them. Last year’s parliamentary election demonstrated that it
The cooperation with Russia is abasic element of the Belarussian
is enough that Russia recognised the results as democratic to
foreign policy. It is difficult to imagine Belarus existing internatio-
make them legally valid on the internal political scene.
nally without the support of its protector. Isolated by the West,
The Russian media, generally present all over the country, are al-
Belarus concentrates on the contacts with the CIS countries and
so an instrument of affecting the internal situation in Belarus. The
other countries for which the cooperation with Russia has a fun-
ORT and RTR television channels, available free of charge to the
damental significance. Russia represents Belarus towards the
receivers in Belarus, are here of particular importance. The pro-
countries of the West, supports its striving to regain an observer
grammes they offer are regarded as more credible than the pro-
status in the Council of Europe and condemns all attempts of the
paganda-saturated programme of the Belarussian television.
Western countries to interfere in the internal affairs of Belarus.
3
They are also watched much more willingly. According to NISEPI
Russia recognises the regime of Alaxandr Lukashenka and in this
opinion poll from August 2001 the Russian ORT is the most popu-
way it is trying to legitimise his rule in the international arena. Its
lar TV channel among Belarussians, it enjoys the ratings of more
patronage and neighbourhood are a guarantee that the Belarus-
than 93%. The second place was taken by RTR channel, which is
sian president does not need to take into account the opinion of
4
watched by more than 80% of Belarussians . The popularity of
the West, coming out in support of democracy and human rights
the Russian channels is even more important in the context of the
in Belarus. The attitude of the European countries and of the Uni-
fact that the Kremlin exercises constant and ever stronger control
ted States, appealing to Moscow for a democratisation of the ru-
over the contents of the programmes.
le in Minsk, basically confirms the fact that in the Belarussian af-
The cultural vicinity of both countries has its influence on the Be-
fairs a deciding voice belongs to Russia 8.
larus-Russia relationship as well. The sense of a linguistic and
It is also possible that Russia often treats the cooperation with
religious bond, a common history they share, and the nostalgia
Belarus as an instrument of conducting concurrent unofficial fo-
for the Soviet times when Belarus was one of the best developed
reign policy in specific areas.
republics – all these factors mean that the policy of integration
The convergence of the Vladimir Putin and Alaxandr Lukashen-
with Russia enjoys the support of the majority of the Belarussian
ka’s calendar of travels to what is called rogue states, allows to
society.
assume that foreign visits of both leaders have something in
5
In asurvey conducted by Nowak in April 2001 59.9% of Belarus-
common. In July the opposition Belarussian press, quoting Israeli
sians were in favour of invigorating the unification process,
sources, accused Belarus, also on behalf of Russia, of arms trade
17.2% were against the integration of Belarus and Russia. In
– with the Kosovo Liberation Army and the Palestine Liberation
a referendum 57.6% of the polled would vote in favour of combi-
Organisation, and with the embargoed countries, first of all with
ning Russia and Belarus in asingle state, 25.6% would vote aga-
Irak9. The Belarussian Foreign Ministry denied this information,
inst such a solution6. The pro-Russian attitude is encouraged by
but many analysts consider it to be quite probable.
both official propaganda and the media, and by the Belarussian
Orthodox Church7, subordinate to the Moscow patriarchate.
c. economy
b. common foreign policy
A strong dependence on Russia is also visible in the Belarussian
economy, particularly in trade and power engineering industry.
Russia is the only partner of Belarus which matters in the world.
The dominating presence of the Russian capital in the Belarus-
It has a clear influence on the Belarussian foreign policy and
sian market makes it easier for Russia to affect the situation in
plays a considerable part in defining the Minsk position in the in-
Belarus.
ternational arena.
Russia has been, and still is the main trade partner of Belarus. In
The foreign policy convergence is one of the best-implemented
2000 the trade exchange with Russia accounted for more than
guidelines of the Union State agreement at the moment. Consul-
58%10 of the total value of the Belarussian trade exchange (for
tations among Foreign Ministers of both countries are held regu-
Russia it was only 6%11 of its foreign trade value). In the recent
CES
studies
years we have seen a steady increase in the significance of the
instrument by means of which Russia may exert its pressure
Russian import, last year its share in the total value of the Bela-
on Belarus.
12
russian import accounted for 65% . Belarus imports from Russia
The remaining branches of power engineering sector are also ve-
mainly power engineering raw materials – there is no alternative
ry much dependent on the Russian raw materials. Belarus im-
source of supply, as a matter of fact. In 2000 Belarussian deficit
ports 75% of the oil it consumes. Almost the whole of import co-
in trade with Russia amounted to 1.8 millionUSD. The constantly
mes from Russia 23.
high oil prices in the world markets have influenced the process
An important potential trump card for Belarus in the contacts with
of leading to such high adverse balance. Before the rises in oil
Russia is its transit location. Around 50%24 of oil and around
prices the trade turnover between Belarus and Russia was prac-
10%25 of gas exported by Russia goes to the West via Belarus. The
tically balanced13 (see table p. 60).
existing transmission infrastructure would allow the transmission
A considerable part of the trade exchange takes places on the ba-
of much larger quantities of these raw materials26. The dependen-
sis of barter, which also deepens the Belarussian dependence on
ce of Belarus on Russia in the field of raw materials weakens, ho-
Russia. In 2000 Belarus settled 27% of the import from Russia in
wever, the possibilities of taking advantage of its location. And so,
14
commodities, which equalled 43% of the Belarussian output
for example, in order to maintain a low price of the imported gas
export to Russia. Non-pecuniary transactions involve better qu-
Belarus charges Gazprom one third of the internationally accepted
ality goods, which could be sold at free market prices. The majo-
transit rate for its transmission to the West. This amount due is
rity of the remaining output does not find purchasers and goes to
settled by Gazprom in part of the gas supplied27. When Gazprom
warehouses15. For some time now one can observe the process of
brought down the price of gas to Belarus from 30 USD per 1000 m3
limiting barter and switching to settlements of accounts in cash,
to 26.9 USD in 2000, which according to official sources was to be
initiated by Russia. Attempts to make the trade relations with
a direct benefit from the implementation of the agreement foun-
Russia more economical may lead to adecrease in attractiveness
ding the Union State, some experts highlighted the fact that be-
of the Russian market to Belarus and they may become a stimu-
cause the price reduction was related to an increase in transit
lus to seek new trade partners more actively. The year 2000 saw
after the Yamal gas pipeline had started to operate, the gas beca-
an increase in the Belarussian export to other countries, particu-
me in fact more expensive if we take into account the proportion
larly to the markets of the closest neighbours – Poland, Lithuania,
of an increase in transit and the reduction in price.
Latvia and the Ukraine. The Russian share in the Belarussian
Russia controls also the whole Belarussian electric energy mar-
16
export diminished from 65% in 1998 to 51% in 2000. (see
ket. It is true that Belarus generates about 75% of the energy it
table p. 60).
needs itself, but it is always obtained through the process of com17
The power engineering sector in Belarus relies in 88% on raw
bustion of the Russian gas and oil28. 85%29 of the missing energy
materials imported from abroad. The Belarussian import of power
is imported from Russia and the remaining part – from Lithuania.
engineering raw materials is under total control of Russia. With
Due to an increasing debt, which amounted to 56 millionUSD for
3 18
the annual gas consumption at the level of 16.2 billion m
only
the period 1998–99, Lithuania ceased its supplies. In May 2000
30 million m come from the Belarussian deposits . 100% of gas
Lithuania, Belarus and Russia signed atrilateral agreement, pur-
imported by Belarus comes from Russia.
suant to which Russia took over the Belarussian claims and it be-
3
19
Russia keeps the gas price for Belarus at a very low level. For
3 20
came aguarantor of the Lithuanian energy supplies. In June 2000
2001 the price was fixed at 30 USD per 1000 m , whereas for
Lithuania resumed the supplies to Belarus from a nuclear power
3 21
the same gas the Ukraine pays Gazprom 80 USD per 1000 m .
plant in Ignalina. In return, the Russian company Energia (Ener-
Despite this fact Belarus is not able to settle its dues as they
gy) supplies Lithuania with nuclear fuel. Belarus settles its dues
come. In 2000 the Belarussian debt to Gazprom increased from
to Russia in commodities 30.
47 million USD at the beginning of the year to 244 million USD
More and more Belarussian enterprises become dependent on
22
in October . The way Gazprom operates is often convergent with
the Russian capital31, mostly in an informal way. Recently there
the Kremlin interests and this is often used by the Kremlin as
have been much information in the Russian and the Belarussian
a tool in foreign policy. The enforcement of debt repayments, their
press on the intentions to privatise – with the share of foreign ca-
writing-off, or postponing in time become in this way another
pital – several of the most important Belarussian enterprises,
CES
studies
such as Naftan refinery and Polimir and Azot, chemical proces-
the radiolocation station in Baranovichi35. For the last few years
sing enterprises. There has also been much information about the
the countries have concluded a series of agreements on military
reported plans of Ruskiy Alumniniy (Russian Aluminium compa-
cooperation, providing for the modernising of the Belarussian ar-
ny) to take over acontrol package in the Minsk Automobile Plant
my according to the Russian model of reform. Also the prelimina-
MAZ, which satisfies 30% of the Russian market demand for lor-
ry drawn up defence doctrine of the Union State is practically
32
ries and is one of the pillars of the Belarussian economy.
a repetition of aparallel Russian document and it provides for the
It is known that attempts are being made to take control over Be-
adaptation of Belarus to the standards of its stronger neighbour.
larussian enterprises within the framework of a debt settlement
The Belarussian army is not able to function effectively when
scheme. The Russian gas suppliers Gazprom and Itera – the lar-
separated from the structures and the material-technologi-
gest creditors of Belarus – seem to be the most active in this
cal background of the Russian army. It does not conduct exer-
field. In April 2000 Itera obtained shares in the Mohilou Chimvo-
cises on its own above the tactical level. The first formally inde-
lokno. It is trying to become a shareholder in the Novopolotsk
pendent action were the Neman-2001 manoeuvres (organised in
Naftan refinery.
the eve of the presidential election, for political reasons first of
For quite some time many enterprises have been in the area of
all, not for military ones), which in fact became a test of the
Russian interest. So far, however, Alaxandr Lukashenka has been
extent of integration of both armies. During the manoeuvres the
trying to maintain control over the most important enterprises
air forces and air defence forces were performing their tasks as
and he has deferred the decision on their privatisation. The inte-
one kind of armed forces, the way it is in the Russian army. The
rest of the Russian capital in these enterprises, enhanced in the
main headquarters of ground troops was developed along the sa-
pre-election period, indicates that the Russian investors count on
me lines as it is in the Russian structures. Also for the first time
economic benefit in return for the political and financial support
the manoeuvres were attended by the border protection forces
33
given to Alaxandr Lukashenka . It seems that presently a game
and railway troops, the KGB troops and the Ministry of Internal
is being played between Lukashenka, who wishes to maintain the
Affairs forces, the participation of which had not been envisaged
control over the largest number of enterprises which are impor-
by the Belarussian strategy of national defence, as opposed to
tant for Belarus, and the Russian investors, who have the politi-
the Russian one. The speech made by Alaxandr Lukashenka after
cal and economic means to take over this control.
he had visited the military training ground was symptomatic – he
The next privatisation decisions taken by the Belarussian presi-
declared with great content that the Belarussian army was fully
dent will show to whom he has had to make concessions and to
prepared to defend the Russian interests36.
what extent.
In the context of an institutional and staff-related continuity
(the majority of its members have previously been working in
d. defence and security
the Soviet services), and also unlimited possibilities to obtain information the Belarussian security sector is in fact an
The will to maintain its influence on the military situation in
34
instrument of political control of Russia over Belarus. The se-
the westernmost area of the Union State means that Russia
curity structures of both countries are compatible. The structural
attaches great importance to military integration. For Bela-
changes introduced by Belarus after the break-up of the Soviet
rus the ever closer co-operation with the Russian army, the
Union served to adapt to the new Russian standards. An example
aid and guarantees given by Russia are the only way to ma-
of this kind of action was the establishing of the President Secu-
intain amilitary potential of its own, although at the same ti-
rity Service last year, which was modelled exactly on the Russian
me they deepen the already strong dependence of the Bela-
solution. The Belarussian secret services do not in fact have
russian defence system on Moscow. In the field of defence the
any possibility to operate without Russia knowing it, let alo-
Russian involvement in Belarus manifests itself first of all in in-
ne to act against Russia. Russia, on the other hand, may con-
vestments in the military infrastructure. One of the first invest-
duct its operations in both Belarus itself and from its territo-
ments of such kind has been the supply of equipment to the ba-
ry without any limitations.
ses in Baranovichi, Vileyka and Vitebsk. The only unit of the Rus-
This is possible owing to a number of Russian-Belarussian legal
sian armed forces present in Belarus is stationed in the base of
regulations37 and multilateral agreements, concluded within the
CES
studies
CIS framework, and also to a far-reaching informal influence on
he will have to yield to the pressure. This will probably be due to
the Belarussian secret services. The boss of the Belarussian KGB
the fact that his pre-election agreements oblige him to make con-
is Leonid Yerin, a Russian, until 1995 the head of the FSB dele-
cessions, but first of all because the unreformed Belarussian
gacy in the Moscow district. The Belarussian services regularly
economy needs investment and many factors do indicate that the
conduct common operations and have exercises with the Russian
country’s internal financial means, also those budget-indepen-
FSB. Due to very limited possibilities of its own foreign intelligen-
dent resources like – what is called – presidential funds, are run-
ce, Belarus makes use of the help offered by the Russian intelli-
ning low. Some kind of solution could emerge if Belarus opened
gence; similarly to other forces the Belarussian KGB uses the
itself up to the Western investors and capital, particularly from
Russian technological equipment. The heads of ministries hold
Germany, where for afew years now the investors have been put-
regular meetings, in the recent years even at the level of the Be-
ting considerable hopes with the Belarussian market. It seems,
larussian oblasti. One cannot underestimate the fact that officers
however, that due to the strong links of the Belarussian economy
in both countries have very often developed close personal ties
to politics it would be exactly the Russian capital, which would
among one another, the majority of them had graduated from the
enjoy an advantageous position in relation to a possible privati-
same KGB school in Minsk during the Soviet Union era. Such
sation process. The takeover of the most important Belarussian
bonds are enhanced by frequently organised KGB and FSB per-
enterprises by foreign investors would infringe upon one of the
sonnel meetings, which have a social character. This is conduci-
pillars of Lukashenka’s power exercising system – a direct con-
ve to blurring the differences between them and it also preserves
trol over the economy, which allows to implement a specific so-
the current system of full dependence on the Russian partner. In
cial policy. This would lead in the first place to adramatic growth
every region, not only in the capitol, as it is the case in the rest of
of unemployment, which so far has been maintained at an artifi-
the CIS countries, there are permanent representatives of the
cially low level, and this would also make the regulation of wages
Russian services. In practise this means that Russia and Belarus
from on-high impossible. In this context one may assume that all
constitute in fact acommon security area, characterised by ado-
this would result in adefinite intensification of an anti-presiden-
minating Russian influence, presently reaching as far as the re-
tial atmosphere. The position of Lukashenka would be additional-
gional level.
ly weakened by the fact that according to the Belarussian constitution the second term of office he has just started is his last one.
The prospects for the Belarussian-Russian relations
When deprived of social support the president would seek it in
Russia. One could suppose that the possible support lent by Russia to help Lukashenka remain in power would cost Belarus mo-
For the next few years one should not expect the integration
re political and economic concessions.
of Belarus and Russia into one political organism, either wi-
There is some likelihood that Lukashenka will try to consolidate
thin the framework of the Union State, or along other principles
his position38 by, among others, a certain hardening of his attitu-
specified by Russia. Such process would be too expensive to Rus-
de in the contacts with Russia. It does not mean, however, that
sia, in both political and economic aspect. This does not mean,
he will change his policy for a pro-Western one. The possible at-
however, that certain elements of the integration policy, the pur-
tempts to improve the relationship with the West would serve to
pose of which is to consolidate the Russian control over Belarus,
legitimise his rule and to obtain financial aid.
shall not be implemented. In the near future the Belarussian pre-
There is currently no significant political force in Belarus, which
sident will be subject to a pressure from Russia, which wants to
would declare the will to loosen the bonds with Russia, even ve-
lead to some convenient changes in the Belarussian economic
ry slightly. The opposition has been dominated by the pro-Russian
system, first of all to privatisation of the national property with
nomenclature, characterised by a rebellious attitude towards Lu-
the dominating share of the Russian capital. One can expect that
kashenka. All the candidates to run for the presidential election,
Alaxandr Lukashenka will try to defer these decisions in time,
apart from Zianon Pazniak, who is already on the margin of the
aware as he is of the fact that depriving the country of its proper-
Belarussian politics, have declared their intention to deepen the
ty will mean the loss of his most important trump cards in the re-
preferential relations with Russia. Many of them have visited Mo-
lations with Russia. It seems, however, that at the end of the day
scow in the campaign time, seeking support. It is difficult to ima-
CES
studies
gine that for the next few years the opposition circles should undergo such a transformation which could give the forces striving
to make Belarus independent on Russia an advantageous position, even more so that the pro-Russian option enjoys a strong
social support.
The shape of the Belarussian political scene and many other
strong political, economic and military dependencies joining Belarus with Russia allow to presume that regardless of the possible changes in the internal policy the Russian influence in Belarus will consolidate and expand.
for Interfax agency, Interfax, 05.04.2001.
15
up in warehouses; after „Zhdat’ ostalos’ niedolgo”, Expiert, no. 42, 06.11.2000.
Ministry of Statistics and Analysis of the Republic of Belarus.
17
18
Statistical Review of World Energy, British Petroleum report, June 2001,
www.bp.com
19
20
ib.
21
Nacionalna bezpeka ioborona, 2, 2001, Ukrainskyj Centr Ekonomichnykh
22
23
ib.
24
ib.
25
Calculations made by the authors on the basis of data on sending gas through
Country Analysis Brief – An overview of the energy in Belarus, EIA report,
The Belarus’ balance of trade with Russia remains negative even when you
the Yamal gas pipeline; PAP dispatch 26.10.2000
26
subtract the value of oil and gas imports, which have been exempted from the
Independent Institute of Social, Economic and Political Research – Belarussian
PAP, 26.10.2000.
27
opinion poll centre.
4
After „Poll suggest second round in presidential election”, RFE/RL Poland,
for gas is covered by the cost of its transit via the Belarussian territory to the
28
5
A Belarussian opinion poll centre.
6
At the same time in the same opinion poll 45.7% of Belarussians asked about
a unification model declared, that they expected that Russian and Belarus would
generated by hydro-electric power station; Country Analysis Brief, op.cit.
remain sovereign states, closely cooperating in the fields of economy and
defence. This is due to a conviction created by the official propaganda that the
integration with Russia is not at variance with keeping the national sovereignty.
Around 71% of the electric energy generated by Belarus comes from gas
combustion, around 29% from the combustion of oil, 0.01% of energy is
29
Calculations made by the authors on the basis of data on export from the
Russian Customs Committee and on the basis of data on import from the
30
31
Due to the lack of statistical data we can describe this process only on the
The Minsk exarch, Filaret, is subordinate to the patriarch of Moscow and All
Russia Alexiy II and he is amember of the Holy Synod of the Russian Orthodox
basis of individual cases.
Church.
8
According to Piotr Pietuch, the CEO of Bieltransgas, 13% of the amount due
West, Country Analysis Brief, op.cit.
Belarus and the Ukraine Report, 04.09.2001, www.rferl.org
7
In 2000 the first string of the Yamal gas pipeline transmitted 12 billion m3 of
gas, while its capacity is estimated for about 33 billion m3 of gas annually,
Code’sprovisions.
3
According to data from 2000 more than 60% of the Belarussian output ends
16
December 2000, www.eia.doe.gov
2
A statement made by the Belarussian Deputy Prime Minister, Leanid Kozik,
i Politychnykh doslidzen imeni Olexandra Razumkwa.
co-operation: Iwona WiÊniewska
1
14
32
After „Lukashenko oddast’ MAZ”, Viedomosti, 28.08.2001.
33
Just before the election several visits were paid in Belarus, for example
Such an appeal was included, for example, in aCongress resolution
from May 2000. In ajoint analysis carried out by the planning departments
of the Foreign Ministries of France and Germany Belarus was also placed
by the bosses of Itera, Russkiy Aluminiy (Russian Aluminium company), LUKoil,
in the zone of direct Russian influence.
who declared their support for Lukashenka and the will to invest in Belarus.
9
„Bielarus’ postavlayet oruzhe extremistam?”, Narodnaya Wolya, no. 134,
26.07.2001, see also „Jomkiy pokupatiel”, Bielorusskaya Delovaya Gazieta,
The representatives of the Russian business were also present at the ceremony
of re-taking the presidential oath by the Belarussian president.
34
no. 56, 10.10.2001.
separation from the compact territory of the Union State.
10
11
According to the statistics of the State Customs Committee of the Russian
35
13
do.
The station in Baranovitchi is one of the elements of the Russian system of
early warning against missile attack, the only one on the northatlantic direction
Federation.
12
Apart from the Kaliningrad district, the significance of which is limited by its
after the Russian station in Skrunda in Latvia was closed down in 1998.
CES
studies
36
The fact that the inspection of the units of the Russian Federation and
the Republik of Belarus, which were conducting their exercise, was carried out
by the Commander-in-Chief of the Russian air forces is also meaningful.
The Belarussian Defence Minister took part in the inspection as aguest.
37
Including the agreements concluded within the framework of the Union State.
38
The first symptoms of Lukashenko’sstrive to consolidate his position are
changes in the structure of government. The establishing of the ministries
of power engineering and information is to increase the possibility of direct
control over these two important areas.
CES
studies
Geographical structure of the Belarussian trade exchange (data in billions USD)
1998
1999
2000
Total value of trade exchange
15.6
12.6
15.8
Export
7.0
5.9
7.3
Import
8.5
6.7
8,5
Balance
-1.5
-0.7
-1.1
Trade exchange with Russia
9.3
7.0
9.3
Export
4.6
3.2
3.8
Import
4.7
3.8
5.5
Balance
-0.06
-0.5
-1.8
1.4
0.9
1.1
Export
0.6
0.4
0.6
Import
0.8
0.5
0.5
Balance
-0.2
-0.1
0.1
Trade exchange with the countries
4.9
4.7
5.4
Export
1.9
2.3
2.9
Import
3.0
2.4
2.5
Balance
-1.1
-0.1
0.4
Trade exchange with the CIS countries
(without Russia)
which do not belong to CIS
Source: Ministry of Statistics and Analysis of the Republic of Belarus
Geographical structure of the Belarussian trade exchange (data in percentage to total)
1998
1999
2000
Trade exchange with Russia
59
55
59
Export
65
54
51
Import
55
56
65
Trade exchange with the CIS countries
10
8
7
Export
8
7
9
Import
10
8
6
Trade exchange with the countries
31
37
34
Export
27
39
40
Import
10
8
6
(without Russia)
which do not belong to CIS
Calculations made by the authors on the basis of data from the Ministry of Statistics and Analysis of the Republic of Belarus
CES
studies

CES Studies No 3 - The Web site cannot be found

Transkrypt

Podobne dokumenty

ŻAKIETY : Żakiet medyczny T2090/K biały

Ds300 RS Marka: SKODA Model: OCTAVIA I Rok: 01 >

tutaj. - Korporacja Inicjatyw Gospodarczych Sp. z oo

tytan Ds300 (R) PEUGEOT 407