A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S RZECZOWNIKI Z

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S RZECZOWNIKI Z

A C T A
U N I V E R S I T A T I S
____ _______ ________ FOLIA LINGUISTICA
L O D Z I E N S I S
1, 1981
Elżbieta Heba
RZECZOWNIKI Z FORMANTEM - M A
Niniejsza praca
oparta jest na
mocą Słownika języka polskiego
Nie uwzględnia się w niej:
- formacji z rozszerzonymi
-alnia,
z po­
wariantami formantu -nia
(-ownia,
-arnla);
- tych konstrukcji
wiedniki na
-art
zakończonych na
- rzeczowników,
wane, tj.
-(ar)nia,
można wprawdzie znaleźć
skiego, ale ich związek z formacją
terackim, np. księgarnia, mleczarnia,
zbrodnia,
w
których
słowniku
odpo­
Doroszew­
został zatarty w języku
smolarnia itp.1;
które w planie synchronicznym
uległy całkowitej leksykalizacji
żytkowników języka
nia,
materiale zgromadzonym
pod redakcją Witolda Doroszewskiego.
są
li­
niemotywo-
(z punktu widzenia u-
o przeciętnej świadomości językowej), np,
kuźnia itp.
ba­
tycznia,
Nie zostały
wzięte pod uwagę
te rzeczowniki,
które
wpraw­
dzie są zakończone na
-nia,
ale przez to, że utworzone są od cbcych wyrazów, -nia
nie pełni w nich roli formantu, ale
zakoń­
czenia, np. kuchnia.
Wiele rzeczowników,
które dziś
uznaje się za formacje z -nia
Autorka przychyla się tym samym do zdania R. G r z e g o r c z y k ow e j,
która sądzi, iż mimo, że nazwy zakończone na -(ar)nia
mają zwyk­
le odniesienie do rzeczownika na -arz, oznaczającego osobę ■wykonujący dany
zawód, to chyba w strukturze semantycznej nazwy ważniejsza jest dziś relacja
do wytworu czynności, aniżeli wykonawcy zawodu. Zarys słowotwórstwa polskie^ go. Stowotwórstwo opisowe. Skrypt dla studentów Filologii Polskiej, Warsza­
wa 1974, s. 97.
miały za podstawę
np.
czeladnia,
odpowiednie przymiotniki
pochodnia,
Bogusław Kreja 3
formacji
owczarnia,
miotniki
owczarńy,
występują,
piekarnia,
piekarny.
a może nawet
Połączenia,
pozwalają sądzić, że
ciemnia,
-nia
sposób jak
jaśnia,
t j . takie,
leżą
przy­
podstawą substanproblem czy naz­
których
jest wyraźne,
(przemawiałoby za tym to,
odniesienie
traktować jako
for­
że powstały w identyczny
czy też uznać
je
za
-'a.
się być w zgodzie
na tę drugą ewentualność,
co
wydaje
z synchronicznym traktowaniem przez nią
całego
Zweryfikowany w ten sposób
290 rzeczowników.
materiał wyrazęwy obejmuje
Spora grupa spośród nich opatrzona jest w
Doroszewskiego
niku
mogły one być
próżnia,
Autorka zdecydowała się
óiateriału.
spiżarnia
u podstawy
w jakich te przymiotniki
przytoczone wyżej rzeczowniki),
konstrukcje z
że także
Istnieje w związku z tyra
do odpowiednich przymiotników
macje z
-on (nia &ьп + ja),
włócznia .
uważa za prawdopodobne,
tywizacji sufiksalnej.
wy typu
na
2
łaźnia,
kwalifikatorami
Podstawowym celem pracy
dawny,
słow­
(38).
przestarzały
jest ustalenie, jakie funkcje
pełni
4
sufiks
jak i
-nia.
W gramatykach historycznych
Z. Klemensiewicza,
mówi się o dwóch zaledwie
tworzy on
jące
T. Lehra-Spławiriskiego,
funkcjach formantu
nazwy przestrzenne,
jącej punkt widzenia
tj. według
semantyczny,
<łd przedmiotów,
S. Rosponda ,
S. Urbańczyka5
-nia.
Po
definicji
.pierwsze
reprezentu­
rzeczowniki pospolite, nazywa­
otwartą lub zamkniętą przestrzeń
tam dokonuje,
zarówno
od czynności,
które się tam znajdują,
która
są
się
prze-
Por. P. Z w o l i ń s k i ,
Funkcja strukturalna sufiksów -jb,
-ja,
-je, “Biuletyn PTJ" 1966, z. 24, e. 201. "Wiele niejasnych i
sprzecznych
sformułowali występuje w slawistycznej literaturze na temat żeńskich rzeczow­
ników zakończonych na -6nja, które są derywatami od przymiotników na -bn
substantywizowanych przy pomocy sufiksu -ja [...]. Najczęściej traktując -ńa
jako jednolite, określa się wyrazy z tym sufiksem typu ses. povarbnja, pol.
slodownia, ros. kovarnja jako nomina loci. Niewątpliwie takie znaczenie upowszechniło się, ale u podstawv takich derywatów leżały odpowiednie przymio­
tniki na -bn".
3 Por. B. K r e j a ,
Nazwy pomieszczeń
•Język Polski' 1966, XLVII, s.. 273.
4 S. R o a p o n d ,
J9 7 b
na -amia
Gramatyka historyczna
w języku
polskim,
języka polskiego.
Warszawa
5 Z. K l e m e n s i e w i c z ,
T. Ł e h r-S p ł a w i ń s k i ,
S. U r ­
bańczyk,
Gramatyka historyczna języka-polskiego, Warszawa 1965.
chowywane, wytwarzane6
szyn)7.
kie formacje,
kowego
(tę jedyną funkcję
Po wtóre tworzy
w których funkcja
podstawowego rzeczownika,
treść myślowa
przymiotnika,
zostaje ukształtowana
rzeczownikową
dostrzega
zawarta
czasownika,
i wcielona w klasę rzeczowników,
stwierdzając, że
formant
-nia . J. Puzynina 10
tzn.
typy nazw czynności,
cjach z sufiksem
uiusając je za typy
lnie i znaczeniowo11.
dnej grupie nazw
W pracy
ma
Rospond
mówi także
współ­
o forma­
niekategorialne forma­
H. Satkiewicz
ogólnopolskiego12
tworzonych przy pomocy
cie o nazwach narzędzi.
formant
s.
występujące we
czesnym języku polskim
wotwórcze współczesnego języka
wyrażenia
o nazwach czynności zakończonych na
omawiając wszystkie
-nia,
pniu
występuje w dwóch wyżej wymienio­
-nia
napomyka też
w
najogólniej pojętą formację
funkcję substantywizującą - ogólnie strukturalną8 .
nych funkcjach,
Uła-
słowotwórcza formantu rzeczowni­
wyczerpuje się w tym, że
przyimkowego
-nie
rzeczowniki ogólnikowo pochodne, tj. ta­
Produktywne typy sło­
mówi się o jeszcze je­
formantu
-nia,
mianowi­
Pisząc - "Niektóre spośród formacji będą­
cych nazwami miejsc mają jeszcze irme znaczenie; są jedńócześnie nazwami urządzeń"*3, autorka nie uwzględnia formacji
będą­
cych wyłącznie nazwami urządzeń.
W niniejszej pracy formacje z sufiksem
tały na pięć grup realnoznaczeniowych:
1) nazwy przestrzenne
2)
"
(noaina instrumentu,
(nomina actionis),
3)
"
czynności
"
rezultatu czynności
5)
"
Zbiorowości
8 Ibid.,
(nomina acti),
(nomina collectiva).
a. 213,
H. 0 Ł a s z y n,
Krakow 1923, s. 224.
9
zos­
(noaina loci),
narzędzi
4)
6 Ibid.,
-nia podzielone
Slowotwórstwo,
[wi]
Gramatyka
języka
polskiego,
s. 222.
R o a p о n d,
op. cit.,
s. 194.
IO.
J. P u z y n i n a ,
Slowotwórstwo, semantyka,
11 Ibid.,
nazwy czynności we współczesnym
języku
składnia. Rozprawy UW, Warszawa 1969.
polskim.
s. 58.
12
H. S a t k i e w i c z ,
Produktywne typy słowotwórcze
współczesnego
języka ogólnopolskiego. Skrypt dla studentów Filologii Polskiej,
Warszawa
1969.
13 Ibid.,
a. 65.
Należy już na
rialnych typów
wstąpię zaznaczyć, że
słowotwórczych.
menta można by uznać
larne.
py słowotwórcze.
Wszystkie formacje z
fiks jest w nich
-nia
leksykalne
reprezentują typ
zawsze członem określanym.
o funkcji czysto
zostałe rzeczowniki
z formantem
strukturalny, su-
Tylko nomina
-nia
spośród rzeczowników z
fabryk
w temacie przedmioty,'
wskazaną
(ich oddziałów)
np.
tworzą
to pochodw
produ­
d.
drzeworytniat
papiernia;
c) nazwy pomieszczeń
znajduje się to,
po­
-nia
tej grupy semantycznej
temacie np. rzutnia, ubojhia;
b) nazwy zakładów, pracowni,
p . 16
actlonis
pełnią funkcję syntaktycz-
niki odrzeczownikowe. Są wśród nich:
a) nazwy miejsca, w którym wykonuje się czynność
stereotypnia, forniernia,
niż ty­
syntaktycznej (transpozycja),
Większość formacji
kujących wskazane
katego-
i nomina instru­
tj. połowicznie regu­
to raczej-grupy
no-semantyczną (mutacja)14.
1.
Najliczniejszą grupę
nomina loci.
nie tworzy
-nia
nomina loci
za kategorie otwarte,
Pozostałe grupy nazw
to formacje
Tylko
(fragmentów przestrzeni),
na co wskazuje temat,
np.
w
warzywnia,
których
powietrznia,
kanarnia;
d) nazwy pomieszczeń,
je temat, np. korektornia,
e) nazwy pomieszczeń,
w których pracuje ten,
reżysernia,
na kogo wskazu­
stolarniai
gdzie znajdują się
urządzenia, na któ­
re wskazuje temat, np.
akumulatornia, transformatornia.
Namina loci
będące pochodnikami deverbalnymi to
jącej części
derywaty
z nich pochodzi
grupy to
nia17,
przeważa­
od czasowników bezprefiksalnych, Większość
od podstaw na
nazwy miejsca,
w temacie, np.
w
katownia,
-ować.
Wszystkie rzeczowniki
w którym wykonuje się
ładownia,
płucznia,
. tej
czynność wskazaną
jezdnia,
stajnia,
żyj-
zlewnia.
^ R. Grzegorczykowa Nominą collectiva uznaje za typ modyfikacyjny, jed­
nak autorka podobnie jak M.**B r o d o w s к a-H o n o w s к a
(zob.
Zarys
klasyfikacji polskich derywatów, Wrocław 1966), traktuje je jako typ mutacji.
15 Dawny.
Przestarzały,
17
-j~ w stajnia,
łączący, tzw. konektvw
żyjnia
nie reprezentuje żadnej
funkcji, jest to morfen
Deadiektyvme
nomina loci
nich:
a).nazwy pomieszczeń,
wskazuje temat, np.
stanowią nieliczną
grupę.
Są wśród
części przestrzeni o cesze,
płaśnia, pochylnia,
b) nazwy pomieszczeń
na
którą
strumniaj
wskazujące na cechę (nazwę)
przetwarza­
nych (znajdujących się) w nich przedmiotów.
2 . Nomina instrument!
rzeczowników
tej grupie nazw
wiania
-nia.
wiertnia
grupę
Większość z nich to
mieszczą się np.
z odległości pewnych
dzenie służące
sa),
stanowią stosunkowo liczną
z formantera
nastawnia
mechanizmów),
(urządzenie to nasta­
przepompownia
do przepompowywania płynów i gazów),
(szyb naftowy),
myjnia
wśród
deverbalia. W
(urzą­
tłocznia (pra­
(urządzenie do
mycia bute­
lek, samochodów).
Derywaty inne niż
szyna do rżnięcia
deverbalia
fornierów),
sowany przy struganiu drewna),
reprezentują np.
forniernia
lotnia, przystrugnia
samobitnia
(ma­
(przyrząd sto­
(urządzenie zabezpiecza­
jące barć przed niedźwiedziem wyjadającym miód).
Osobno należy
że ich
ści,
potraktować te nazwy,
desygnaty są niezbędne
zostały umieszczone
są to narzędzia
które ze względu ’na' to,
przy wykonywaniu
pewnych
także wśród nazw narzędzi,
stricte sensu,
np. d.
przewodnia
czynno­
mimo że nie
(zasada,
którą
się ktoś kieruje w życiu),
wyobraźnia (zdolność tworzenia w myśli
pewnych obrazów). W niektórych wypadkach zastosowanie dla narzę­
dzi nazw z wykładnikiem charakterystycznym dla nazw miejsca tłu­
maczy się tym, że są to nazwy urządzeń dużych, zajmujących dużą
powierzchnię,
osobnego pomieszczenia, np.am-
(urządzenie do wzmacniania prądu,
napięcia
SÜ Q
plifikatornia
często wymagających
nastawnia, kręgielnia
(urządzenie to ustawiania słupów
kuli przy grze w kręgle). Jednakże tylko w nielicznych
mocy),
i toczenia
formacjach
mamy do czynienia z przeniesieniem znaczenia nazwy miejsca
na
znajdujące się w nim urządzenia. Większość spośród, nomina instrunenti
to rzeczowniki
będące nazwami tylko urządzeń,
charakterystyczne jest,
modzielne,
przy
że są to przeważnie urządzenia
czym
duże, sa­
często całe ich zespoły.
3. Kolejna, już mniej liczna grupa nazw to nomina actionis. Za­
równo wśród pochodników deverbalnych, jak i denarainalnych
mamy
tutaj do czynienia z przeniesieniem znaczenia nazwy
czynność, która się w nim odbywa. Podstawowym bowiem
miejsca na
znaczeniem
sześciu spośród
loci,
czternastu nazw tej grupy
np. katownia, mordownia,
stereotypnia
d.
jest znaczenie
rozbójnla
-nia
w funkcji wykładnika 'nazw czynności
dziś produktywny
i to zarówno
w sensie ilościowym
słowotwórczy, • a właściwie ta grupa leksykalna
o nowe wyrazy),
formacjami z
jak i jakościowym,
-nia
Jako nazwy
rezultatu czynności
Doroszewskiego
To, iż
J. Puzyniny18
terminy te są
sów ich powstawania,
osób),
rodnia
stajnia
(wróżba) , wykładnia
potraktowano nazwy
przestawnia,
wyrzutnia,
je do grupy
d.
s*uurnia
(stado koni należących do
przez J. Tuwima
(grupa swarzących się
(wyraz utworzony
Jest chyba prawdopodobne,
-ariiia,
tworzy nazwy typu
jest formantem
właściciela),
mający oznaczać
że to, iż formant
wy zbiorowości - jest spowodowane
-arnia
a nie proce­
nomina acęi.
jednego
o swoistym, sugestywnym brzmieniu).
formantu
któ­
czynności.
liczy dziesięć formacji. Są tu mię­
(pokolenie),
spół słów
cym częścią
zamiennia,
znaczeniu
słoplewnia
mniej jednak
opatrzone
przókładnla, prze­
nazwami figur stylistycznych,
każe zaliczyć
nazw
(wyrok
(pował, wykrot).
bliskie są raczej
5. Grupa nazw zbiorowości
dzy innymi
grupa
wyrocznia
kwalifikatorem “lit."
nośnia, przerzutnia, przesadnia,
re według
przepowiednia
się
posługiwać
-nia jest też
zapowiedniat wywrótnia
ten typ
trzeba wiedzieć o
Są to, z wyjątkiem jednej:
formacje deverbalne, np.
(interpretacja),
(tj.
jest
nie powiększa
w znaczeniu nazw czynności,
rezultatu czynności.
nie
tzn. że, aby się
ich istnieniu na podstawie słownika.
4. Wśród rzeczowników z formantes»
w- Słowniku
d.
(robienie steroetypów).
Formant
bogów) ,
narae.n
(napad bandycki) ,
-nia tworzy naz­
jego tożsamością
który wprawdzie
z
-nia będą­
sporadycznie, nie­
dzieciarnia, psiarnia.
powstałym później niż
ze­
-nia
Fakt,
że
(jest produkty­
wny dopiero od XVIII w.), może stanowić o odwrotnym
kierunku
tego wpływu. Tożsamość funkcji
-nia i -arnia
(oba formanty two­
rzą nazwy przestrzenne)
oraz względy fonetyczne
mogły
doprowa­
dzić do powstania nazw zbiorowości na
Niezależnie od powyższych rozważań
-arnia.
należy stwierdzić,
nazwach zbiorowości
z przeniesieniem znaczenia
mamy do .czynienia
z miejsca na przedmioty,
18
Puzynina,
które się w nim znajdują.
op. cit.,
s. 58.
Niemal
iż
w
wszy­
stkie bowiem spośród formacji
czenie nazw przestrzennych.
tej grupy mają jednocześnie
Wśród pozostałych rzeczowników
nia czasu, np.
nazwy abstrakcyjnego wykonawcy
(to, co łączy) ,
•pójnla
poglądy),
powabnia
nazwy roślin,
łącznia,
wykładnia
(bot. barwa i zapach
warstw komórek, np.
nazwy, których nie da się
np. głownia, pochodnia.
Jak widać, sufiks
kcyjność
-nia
-nia
(to, co
komunikatywnością
powstaje wiele nowych,
go względu.
290 formacji z
-nia
zamieszcza
se­
są w zasadzie tylko
doprowadziło do
likwidacji
rezultatu czynności, nazw zbio­
jest najwięcej пая#
prawdopodobnie,
znanych dzisiaj
Słownik
spośród wszystkich nazw żywych
Stosunki procentowe
Ta wielofùn-
wychodzą z użycia ze względu na małą wy­
jednocześnie jednak, wbrew prawu komuni­
katywności,
krotnie więcej niż
inne
małą wyrazistością
rowości przez -nia. W tych grupach wyrazowych
Z kwalifikatorami dawny, przestarzały.
Rzeczowniki z -nia
razistość semantyczną,
i
semantycznej,
pełni rozliczne funkcje.
nazw czynności,
np.
wykłada czyjeś
śródskórnia
mantyczną formantu. Przejrzyste semantycznie
nomina actionis i nomina instrument i.
Prawo rządzące
rodnia
kwiatu zwabiająca owady);
naowocnla,
niewątpliwie
d.
czynności,
zaliczyć do żadnej grupy
jest spowodowana
funkcji tworzenia
są określe­
(okres bez śniegu podczas zimy),
kopnia
(okres rozwoju),
z formantem
zna­
Lindego
to blisko trzy­
(102).
na początku XIX w.
między poszczególnymi
z tego same­
Tylko
33
używane są dziś.
typami semantycznymi w
dziewiętnastowiecznym i dzisiejszym zasobie wyrazów na
-nia
układają się podobnie, tylko nazw narzędzi jest stosunkowo wię­
cej w
Słowniku
Doroszewskiego
niż w Lindem.
instrumenti
stanowią 20%
wotwórczy
można uznać za produktywny,
rzec tworzenia nowych
derywatów, np.
Obecnie mamy, być może,
zacją
-nia
w funkcji wykładnika
duże,
kategorii
samodzielne.
nia - myjce,
wiertnia - wiertarce
Nomina loci
na -nia
wzo­
z postępującą specjali­
nazw narzędzi.
Ma on szanse
ponieważ nie dubluje
lotnia
nomina
Ten typ sło­
lotnia, skocznia, myjnia.
nomina instrumenti,
I tak np.
-nia.
służy on bowiem jako
do czynienia
ustalenie się w tej funkcji,
wykładników
Współcześnie
wszystkich formacji z
ale nazywa
na
funkcji innych
urządzenia
przeciwstawia się lotce, myj­
itd.
to wprawdzie wciąż jeszcze produktywny ja-
ilościowo typ słowotwórczy,
tywności ilościowej.
tym,
że
-nia
nie można jednak m ówić
Taki stan rzeczy
w funkcji wykładnika
o jego p ro du k­
wydaje się
świadczyć
nazw przestrzennych
o
jest
w
odwrocie.
Wyrazistość formacji
rzystość nazw -typu
typu
kawiarnia.
tylko nazwy od rzeczowników
-owdć.
jest on tym samym
stosowanym tam,
płucznia
Sufiks
na
jest mniejsza niż
-nia
-tor,
-or,
tworzy dziś
-ar,
od czasowników na
tylko wa ri an te m formantów
gdzie względy fonetyczne
p r ze j­
w zasadzie
-ownia, -arnia,
nie po zw alają
na
ich
użycie.
Instytut Filologii Polskiej
Zakład Współczesnego Języka Pol
Elżbieta Heba
NOUNS WITH THE FORMATIVE -NTA
Thé author has
formative
acti,
-nia
described a number of semantic types
(nomina loci,
nomina collectivi
and non-productive.
formative
etc.).
The types have been divided into
The aim of the analysis was to define
-nia in contemporary language
Hie author statès in conclusion
only two are semantically clear
has also noticed the
with their
i.e.
retrogression
and its special function
common
noańna instrument!, nomina actionia, '
nomina
productive
the function of the
and what words it forms.
that of all types
nomina loci
with the formative -nia
and nomina instrument!. She
of the formative function
in forming new names
in
space nouns
of large separate units.
\