Pobierz plik

Czeskie powstanie narodowe w maju 1945r.
Mgr Tomáš Jakl
Idea ogólnonarodowego powstania jako najbardziej efektywnej pomocy aliantom
podczas wyzwalania Republiki Czechosłowackiej (ČSR) pojawiła się praktycznie
natychmiast po rozpoczęciu okupacji niemieckiej w marcu 1939r. W celu przeprowadzenia
powstania generałowie Bílý, Ingr i Vojcechovský stworzyli nielegalną armię, którą nazwali
ON – Obrona Narodu (Obrana národa). Oddziały ON organizowane były na zasadach
terytorialnych. Gminy i mniejsze miasta wystawiały kompanie, większe miasta – bataliony.
Powiaty z kolei tworzyły pułki itd. Powstanie miało wybuchnąć po zbliŜeniu się wojsk
alianckich do terytorium czeskiego. Celem jego było utrudnienie, a nawet uniemoŜliwienie
obrony niemieckiej na tych terenach.
DuŜy zasięg organizacji nie sprzyjał jej nielegalnej działalności przez dłuŜszy czas.
W trakcie okupacji gestapo kilkakrotnie rozbijało struktury dowodzenia oraz niŜsze ogniwa
ON. Na Morawach pozostałe jeszcze struktury ON połączyły się z cywilnymi organizacjami
ruchu oporu tworząc organizację ruchu oporu R3 – Rada Trzech (Rada tří). Porzuciła ona ideę
powstania i zdecydowała się na walkę partyzancką, m.in. pod wpływem radzieckiego desantu
wywiadowczego. W Czechach po aresztowaniu generała Bláhy w październiku 1944r.
ostatnim dowódcą Obrony Narodu został generał František Slunečko (pseudonim Alex),
ukrywający się w podziemiu w okolicach miasta Mladá Boleslav. 30 kwietnia 1945r. udał się
on do Pragi.
W wyniku niemieckiego terroru pod koniec wojny w czeskim ruchu oporu nie istniał
cywilny odpowiednik rządu na emigracji, centrum krajowego ruchu oporu. Komuniści,
zmierzający do przejęcia po wojnie władzy absolutnej w kraju, przy pomocy swoich
organizacji satelitarnych stworzyli Czeską Radę Narodową (Česká národní rada), która uznała
się za takie właśnie centrum. Udało jej się przyłączyć do jednej z rzeczywistych grup ruchu
oporu, Rady Trzech, od której otrzymała połączenie radiowe z czechosłowacką emigracją.
Komuniści, zapewne we współpracy z Armią Czerwoną, przygotowywali swoje powstanie na
7 maja 1945r.
Niemcy do ostaniej chwili starali się stwarzać w protektoracie iluzję spokoju
„gwarantowanego“ przez ich okupację. W rzeczywistości wojna coraz bardziej przenikała do
codziennego Ŝycia mieszkańców ziem czeskich. Od lata 1944r., kiedy zachodni alianci
rozpoczęli ofensywę lotniczą przeciwko niemieckiej produkcji materiałów napędowych,
protektorat oraz oderwane tereny stały się celem zmasowanych ataków strategicznych. Wraz
z przybliŜaniem
bombardujących,
się
tzw.
zachodniego
„hloubkařy“
frontu,
i
przybywało
„kotlářy“1,
teŜ
nalotów
atakujących
myśliwców
transport
lądowy.
W protektoracie operowały przysyłane z Londynu czechosłowackie desanty wywiadowcze,
a od jesieni 1944r. równieŜ desanty radzieckich słuŜb wywiadowczych i głębokiego wywiadu
wojskowego wysłane w kilku potęŜnych falach. Z członków czeskiego podziemia i zbiegłych
jeńców wojennych tworzyły się obok nich grupy partyzanckie. Czeski opór przeciwko
Niemcom radykalizowały takŜe marsze i transporty więźniów obozów jenieckich
i koncentracyjnych ewakuowanych przed nadchodzącym frontem. Te marsze śmierci wiosną
1944r. mobilizowały czeskich patriotów do organizowania pomocy Ŝywnościowej
i medycznej dla niedoŜywionych więźniów i jeńców. Wiosną 1945r. Niemcy umacniali teŜ
centralne części czeskiego terytorium. Skierowani tam w duŜych grupach cywile kopali
okopy i rowy przeciwczołgowe oraz ustawiali przeciwczołgowe przeszkody.
Front lądowy wkroczył najpierw na terytorium Sudetów. W marcu 1945r. radziecki
1. Front Ukraiński przedostał się do regionu Osoblahy i Opavy, tu jednak front pozostał
statyczny. Na początku kwietnia zmienił go na jego pozycjach 4. Front Ukraiński. Na tereny
protektoratu front wszedł 7 kwietnia. Oddziały 2. Frontu Ukraińskiego przekroczyły rzekę
Morawę i stworzyły przyczółek mostowy między miastami Lanžhot i Hodonín. 15 kwietnia,
na dzień przed rozpoczęciem operacji berlińskiej, 2. Front Ukraiński uderzył w kierunku
Brna, a 4. Front Ukraiński między Opavę a Ostravę. Na zachodzie 18 kwietnia 3. Armia
Amerykańska zdobyła miasto Hranice, a dwa dni później Aš. 17 kwietnia obrona niemiecka
zatrzymała ofensywę radziecką między Opavą a Ostravą, a 20 kwietnia pod Brnem. 2. Front
Ukraiński ponowił atak 23 kwietnia, 26 kwietnia zajął Brno i kontynuował ofensywę
w kierunku Ołomuńca (Olomouc). Atak w kierunku Ołomuńca ponowił równieŜ 26 kwietnia
4. Front Ukraiński na Śląsku. Tego samego dnia Amerykanie zdobyli Františkovy Lázně oraz
Cheb.
1
Hloubkaři – w okresie II wojny światowej lotnicy alianccy, którzy za pomocą ataków prowadzonych z małych
wysokości mieli za zadanie likwidować cele naziemne, przede wszystkim niszczyć infrastrukturę transportową.
NajwaŜniejsze były ich ataki na pociągi. Tych, którym udało się uderzyć w kocioł lokomotywy parowej,
określano nazwą – kotláři.
3. Armia Amerykańska zabezpieczała potem lewe skrzydło alianckiego natarcia na Górny
Palatynat i Bawarię. Podczas zajmowania przełęczy w czeskich górach granicznych natrafiła
na silny opór na Przełęczy Všerubskiej. Walki trwały tam od 26 kwietnia do1 maja.
21 marca w okolicach góry Děčinský Sněžník wkroczyła do Czech 1. Dywizja
Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej, tzw. własowcy. Była to wystawiona przez Niemców,
a złoŜona z rosyjskich jeńców i ochotników, dywizja piesza. Wkraczając na czeskie
terytorium, była ona juŜ w stanie buntu. 26 kwietnia ruszyła dalej na południe a 4 maja
zatrzymała się w rejonie Berouna. Tu nawiązał z nią kontakt czeski ruch oporu.
Na przełomie kwietnia i maja 1945r. front otaczał ziemie czeskie od Dunaju
w kierunku północnym, przez Szumawy, północne przedgórze Krušnych Hor, śląskie
Podgórze Karkonoskie, podgórze Orlickich Hor i Jeseników, rejon Opavy, Hanę, Brno
i z powrotem w kierunku Dunaju. Większość oddziałów niemieckich na tym froncie
podlegała Grupie Armii Mitte, a tylko niewielka część od Brna na południe - Grupie Armii
Ostmark. Niemcy planowali połączony z walką odwrót przez terytorium czeskie na zachód.
Miał on trwać co najmniej do 20 maja. JednakŜe sytuację zaczęli Niemcom komplikować
czescy powstańcy.
Powstanie, które wybuchło 1 maja w Přerovie, Niemcy szybko stłumili. 2 maja
wybuchły zamieszki w Nymburku. Nie przerodziły się one jednak w powaŜniejsze walki.
Tego samego dnia zaczęły się równieŜ strzelaniny między Niemcami a własowcami w rejonie
miast Rakovník i Beroun. 3 maja rozpoczęło się powstanie w Podkarkonoszach. 4 maja
poczty, posterunki Ŝandarmerii i stacje kolejowe na terenach protektoratu otrzymały telegram
ministra rządu protektorat, Kamenickiego, nakazujący wprowadzenie języka czeskiego jako
jedynego języka urzędowego na obszarze protektoratu Czech i Moraw. Niemcy, co prawda,
szybko zdementowali telegram, ale wiadomość błyskawicznie rozeszła się wśród
mieszkańców i wywołała masowe usuwanie niemieckich napisów, wywieszanie zakazanych
dotychczas flag czechosłowackich oraz utarczki z próbującymi w tym przeszkodzić
niemieckimi urzędnikami. 5 maja przed południem generał Slunečko, oceniwszy sytuację,
zdecydował się rozpocząć walkę. Powołał dowództwo wojskowe wielkiej Pragi „Bartoš”
mające działać na terenie stolicy oraz swoje dowództwo „Alex” działające na terenie Czech.
Czescy policjanci, Ŝandarmi i Ŝołnierze rządu protektoratu zaczęli zajmować punkty
strategiczne w Pradze. Podczas zajmowania czeskiej rozgłośni radiowej oddział policji
natrafił na nieoczekiwane silny opór. O godzinie 12.33 spikerzy radiowi wysłali w eter
wołanie o pomoc. Po podaniu tej wiadomości powstanie wybuchło na całym nie wyzwolonym
jeszcze terytorium czeskim. Administrację w gminach przejmowały rewolucyjne komitety
narodowe. Oddziały miejscowych powstańczych sztabów wojskowych otoczyły, a w wielu
przypadkach zlikwidowały miejscowe garnizony niemieckie. Powstańcy sparaliŜowali
protektorat i zakłócili pozafrontowe działania Grupy Armii Mitte.
Po informacji z Pragi, Ŝe protektoratu nie moŜna juŜ utrzymać ani politycznie, ani
wojskowo, negocjatorzy ostatniego niemieckiego dowódcy, admirała Dönitza, rozpoczęli
pertraktacje. Zakończono je wczesnym rankiem 7 maja podpisaniem w Reims, w obecności
wszystkich aliantów, bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Wojna w Europie miała się
skończyć o północy z 8 na 9 maja 1945r.
W Czechach jednakŜe walki toczyły się nadal. Przeciwko praskim powstańcom
wystąpiła grupa bojowa SS Wallenstein z beneszowskiego poligonu SS, grupa bojowa
Milowitz z milovickiego terenu wojskowego, grupa bojowa generała Reimanna z Czeskiego
Brodu, a z frontu pod Dražd’anami grupa bojowa 4. Pułku SS Der Führer. Oprócz tego
oddziały z terenów wojskowych i z miast, w których Niemcy zachowali inicjatywę
(np. dowództwo Grupy Armii Mitte w Velichovkach), wysyłały w najbliŜsze okolice
wyprawy karne połączone z egzekucjami. W Pradze znajdowało się około 30 000
uzbrojonych
czeskich
powstańców,
którzy
do
swej
dyspozycji
mieli
dziesięć
zaimprowizowanych pociągów pancernych i około dziesięciu lądowych pojazdów bojowych.
W nocy z 5 na 6 maja praŜanie ustawili ponad 1600 barykad do obrony miasta. Jedynym
zewnętrznym sprzymierzeńcem, który zdąŜył przyjść Pradze na pomoc, była 1. Dywizja ROA
z czterema pułkami pieszymi, czołgami i artylerią. Obecność 1. Dywizji ROA w Pradze 6 i 7
maja stanowiła kluczowy moment, dzięki któremu powstanie wytrzymało najsilniejsze ataki
niemieckie 7 maja 1945r. Tymczasem dowódca Alianckich Sił Ekspedycyjnych w Europie,
generał Eisenhower, zwrócił się do szefa radzieckiego sztabu generalnego, generała
Antonowa, z tym, aby 3. Armia Amerykańska mogła przesunąć się na linii Wełtawa-Łaba.
4 maja Antonow odmówił, twierdząc, Ŝe trwa juŜ praska operacja Armii Czerwonej. Dlatego
teŜ 5 maja 3. Armia Pattona natarła na centralną część terytorium czeskiego jedynie w celu
dotarcia do wyznaczonych wcześniej linii Karlovy Vary, Pilzno (Plzeň), Czeskie
Budziejowice (České Budějovice). 6 maja Amerykanie wyzwolili Pilzno, a swój pochód
zatrzymali za Rokycanami.
Kiedy wyszło na jaw, Ŝe 3. Armię Amerykańską politycy zatrzymali pod Pilznem, Ŝe
Pragę mają wyzwolić oddziały radzieckie oraz Ŝe Czeska Rada Narodowa, kontrolowana
przez komunistów, która ogłosiła się politycznym przedstawicielem powstania, jest
przeraŜona obecnością w Pradze antystalinowskich własowców, oddziały 1. Dywizji ROA
wieczorem 7 maja zaczęły ustępować w kierunku zachodnim. Pomimo odejścia własowców
oraz brutalnego natarcia, niemieckim oddziałom nie udało się do 8 maja zająć praskiego
węzła komunikacyjnego.
7
maja dowództwo
Grupy Armii
Mitte
otrzymało
z
Flensburga
rozkaz
przeprowadzenia jak największej liczby oddziałów z frontu wschodniego na zachód. Dla
oddziałów powstańczych, zdolnych do paraliŜowania niemieckich tyłów aŜ do przyjścia armii
alianckich, oznaczało to katastrofę. Co prawda w zachodnich Czechach powstanie zakończyło
się zwycięsko wraz z nadejściem armii amerykańskiej, ale na wschód od alianckiej linii
demarkacyjnej wypadki potoczyły się tragicznie. Ze wschodu zamiast aliantów zaczęły
przybywać frontowe dywizje Grupy Armii Mitte, których jedynym celem było za wszelką
cenę przedostać się na zachód, gdzie ich Ŝołnierze spodziewali się w niewoli lepszego
traktowania niŜ u sowietów.
Praska operacja Armii Czerwonej miała się rozpocząć 7 maja ofensywą 1. Frontu
Ukraińskiego od Berlina, a 8 maja atakiem 2. Frontu Ukraińskiego od Brna. Zakończenie
operacji planowano najwcześniej około 20 maja. Zamiast tego juŜ 6 maja 1. Front Ukraiński
rozpoczął w okolicach Miśni prześladowania Niemców, w wyniku czego zaczęli oni
ustępować w kierunku południowym. Podobnie, szybka grupa 2. Frontu Ukraińskiego
wyruszyła 7 maja za ustępującym lewym skrzydłem Grupy Armii Ostmark. JednakŜe
dowódca Grupy Armii Mitte rozkaz odwrotu swoim dywizjom na prawym skrzydle wydał
dopiero 8 maja przed południem. W tak powstałą lukę między obiema grupami wojsk
wjechały czołgi szybkiej grupy 2. Frontu Ukraińskiego i kontynuowały swój marsz na Pragę.
Niemiecki pochód nie przeszkodził zbytnio przejazdowi szybkich grup radzieckich. Kiedy
radzieckie czołgi natrafiały na ustępującą kolumnę, która najczęściej prawie prostopadle
przecinała ich trasę, niszczyły pojazdy będące najbliŜej, wraki odsuwały na skraj drogi
i jechały dalej. Po ich przejeździe kolumna niemieckich pojazdów znów toczyła się
w kierunku południowo-wschodnim. Radzieckie lotnictwo 8 i 9 maja starało się powstrzymać
Niemców bombardując węzły komunikacyjne. W trakcie nalotów zginęły setki czeskich
cywili. Ofiarą nalotów stała się teŜ fabryka samochodów w Mladej Boleslavi. Po nalotach
Niemcy kontynuowali swój pochód. Jeszcze 10 maja radzieckie i rumuńskie samoloty
bombardowały okolice miasta Havličkův Brod.
8 maja walki w Pradze straciły sens. Niemcom nie udało się ponowić przemarszu
przez Pragę i oddział frontowe musiały Pragę omijać. Z tego teŜ powodu praski garnizon oraz
większość grup bojowych, które miały stłumić powstanie, wieczorem 8 maja skapitulowały,
złoŜyły broń na ręce powstańców i wyjechały, aby poddać się Amerykanom.
Ostatnia kolumna niemiecka, złoŜona w większości z praskiej załogi SS, opuściła
centrum Pragi 9 maja przed południem, juŜ podczas strzelaniny z pierwszymi radzieckimi
czołgami. Na południowo-wschodnim krańcu Pragi dotarła do terytorium opanowanego przez
grupę bojową Wallenstein. Ta grupa bojowa opuściła swoje pozycje na południowym krańcu
Pragi dopiero 9 maja po południu, po interwencji francuskich oficerów wywiadowczych
z amerykańskiej 5. Dywizji Piechoty.
9 maja Amerykanie przestali brać kolejnych jeńców i zamknęli linię demarkacyjną. Na
szlakach komunikacyjnych wiodących do linii amerykańskich zaczęły się tworzyć
wielokilometrowe kolejki dziesiątek tysięcy niemieckich Ŝołnierzy i cywili. Około 10 maja
zbliŜyły się do nich ze wschodu oddziały radzieckie i rozpoczęły ich rozbrajanie. 9 maja
1945r. po południu 1. Dywizja ROA dotarła do linii amerykańskich w okolicach
miejscowości Lnáře, gdzie 12 maja została wzięta do niewoli przez Armię Czerwoną.
Niemcy stojący przed amerykańskimi liniami bezskutecznie starali się dostać tam do
niewoli. Tylne straŜe oddziałów niemieckich, stojących na północ od Čimelic, okopali się pod
Milínem.
11
maja
wieczorem,
po
nadejściu
pierwszych
oddziałów
radzieckich,
wyposaŜonych takŜe w artylerię i małe wyrzutnie rakietowe, Niemcy wycofali się na
południe. Dowódca oddziałów niemieckich na tym terenie skapitulował w Čimelicach
o północy z 11 na 12 maja. Jeszcze 12 maja rano załoga radzieckiego działa
przeciwczołgowego zniszczyła w Březnicy niemiecki transporter opancerzony starający się
przebić do Amerykanów. Na tym zakończyły się cięŜkie walki na terytorium czeskim. Do
radzieckiej niewoli trafiło w Czechach łącznie około 800 000 Ŝołnierzy niemieckich.
Powstały w marcu 1939r. plan ogólnonarodowego powstania, mającego przyspieszyć
wyzwolenie ziem czeskich po nadejściu wojsk alianckich, armii czechosłowackiej udało się
w końcu uskutecznić w maju 1945r. Powstanie skróciło wojnę co najmniej o dziesięć dni, i to
w czasie, kiedy, wraz ze zbliŜającym się końcem walk, straty były szczególnie bolesne.