Slownik historii doktryn politycznych IV.indd

NOVALIS
zwłaszcza mesjaniści, którzy „kochają Polskę jak Pana Boga i dlatego zbawić
jej nie mogą, bo cóż ty Panu Bogu pomożesz?”
We współczesnych sobie czasach N. dostrzegał głównie symptomy pogłębiającego się kryzysu związanego z nadmiernym materializmem XIX-wiecznej kultury (widocznym np. w uznaniu dla przyrodniczego obrazu świata)
i jej oderwaniem od sfery duchowej. Postęp technologiczny zamiast sprzyjać
integracji kultury światowej i zwiększeniu sfery osobistej wolności jednostek,
doprowadził do dehumanizacji stosunków społecznych. I w tym wypadku
dawało o sobie znać, właściwe całej twórczości N., napięcie między rzetelnym opisem obserwowanej rzeczywistości a normatywną wizją tej rzeczywistości, tyle że realizującej wartości religijno-moralne. Rozstrzygnięcie powstałego dylematu na korzyść „ducha” sprawiło, że w ostatecznym rozrachunku
społeczno-polityczna koncepcja N. w swym programie pozytywnym pozostała →utopią, taką samą jak krytykowane przez niego (za utopijność właśnie) programy innych twórców emigracyjnych.
WYBRANA LITERATURA
A. Dunajski Naród – ojczyzna – społeczeństwo w myśli C. N., Lublin 2002; E. Feliksiak
Norwidowski świat myśli, w: Polska myśl filozoficzna i społeczna, t. I. 1831–1863, red.
A. Walicki, Warszawa 1973; W. Feliksiak Poezja i myśl: studia o N., Lublin 2001;
T. Korpysz Wolność i niewola w pismach C. N., Warszawa 1998; N. z perspektywy początku XXI w., red. J. Rohoziński, Pułtusk 2003; J. Nowak N. nasz współczesny, Warszawa
2001; Z. Sudolski N. Opowieść biograficzna, Warszawa 2003.
I. B.-T.
NOVALIS, właśc. (Georg) Friedrich (Philipp) baron von Hardenberg, niemiecki poeta, prozaik, filozof. Ur. 2 V 1772 r., w Oberwiederstedt (Saksonia),
zm. 25 III 1801 r. w Weiβenfels. Był drugim dzieckiem i najstarszym synem
Heinricha Ulricha Erasmusa von Hardenberga i jego żony Auguste
Bernhardine. Hardenbergowie byli starym rodem szlacheckim, pochodzącym
z Dolnej Saksonii. Z jego linii wywodził się m.in. znany pruski polityk
z okresu wojen napoleońskich, autor reform Karl August von Hardenberg.
Dzieciństwo i młodość spędził w dobrach rodzinnych na zamku w Oberwiederstedt. Jego ojciec był dyrektorem salin, z patriarchalną surowością pielęgnował w swoim potomstwie ascetyczną religijność i sumienne wykonywanie obowiązków życia zawodowego. Matka była uosobieniem delikatności
i wrażliwości.
Do 1790 r. N. nauczany był przez domowych nauczycieli. W 1790 r. został
immatrykulowany na uniwersytet w Jenie, na wydział prawa. Studia w Jenie
wywarły istotny wpływ na rozwój filozoficznych zainteresowań N. Oprócz
uczęszczania na wykłady Schillera oraz inspirującej do samodzielnych poszukiwań przyjaźni z nim, N. słuchał wykładów Karla Leonharda Reinholda
380
NOVALIS
z zakresu historii filozofii i elementów filozofii krytycznej. W 1791 r. N.
przeniósł się na studia prawnicze do Lipska. W Lipsku, nazywanym „małym Paryżem”, spotkał F. Schlegla, z którym związała go przyjaźń na niemal
całe życie. Po skończeniu studiów ojciec zaproponował N. zdobycie zawodowego doświadczenia w państwowym urzędzie. Podczas jednego ze służbowych wyjazdów do okolicznych majątków ziemskich w 1794 r. N. poznał
dwunastoletnią Sophie von Kühn. Oczarowany „tą piękną niewinną dziewczyną” zakochał się w niej bez pamięci, rok później potajemnie się zaręczyli.
Przełomem w życiu N. była przedwczesna śmierć Sophie w 1797 r. Ten ważny zarówno pod względem duchowym, jak i intelektualnym moment w życiu pisarza określa się „godziną narodzin romantyka”.
W 1797 r. F. Schlegel zainicjował wydawanie periodyku „Athenäum.
Jahrbuch für Romantik” – ideowy organ pierwszego pokolenia romantyków.
W tym okresie poeta zdecydował się używać pseudonimu „Novalis”. Na
przełomie lat 1798 i 1799 N. rozpoczął studia przyrodnicze. Pozostawione po
nich notatki to tzw. Das Allgemeine Brouillon. N. zgłębiał w tym czasie ówczesną wiedzę z zakresu chemii, geologii, fizyki i matematyki, próbując zaadaptować ją do romantycznej filozofii natury. Dzieło to uznawane jest za projekt
wczesnoromantycznej encyklopedii (nigdy nie ukończonej).
Kolejne dzieło Novalisa – Uczniowie z Sais – uchodzi za kontynuację projektu encyklopedii. Ta nieukończona powieść stanowi połączenie poezji, filozofii, przyrodoznawstwa i retoryki. W 1799 r. N. poznał Ludwiga Tiecka.
Dzięki niemu zetknął się z pismami Jakuba Böhme. Ślady lektury dzieł
Böhmego pojawiają się w następnym utworze: Chrześcijaństwo albo Europa.
N. podczas pracy nad nim natknął się na postać legendarnego Heinricha
von Ofterdingena, minezingera, którego uczynił bohaterem powieści Heinrich von Ofterdingen, będącą apoteozą romantycznego uniwersalizmu (nie
dokończył jej).
Rok 1800 przyniósł kolejne utwory N. znane jako Pieśni duchowne (Geistliche Lieder). Sam poeta określił te pieśni jako próbę nowego duchowego
śpiewnika i nazwał je religijnymi fantazjami. Również w 1800 r. otrzymał
długo oczekiwany awans na stanowisko Supernumerar-Amtshauptmanna.
Jednak bardzo zły stan zdrowia (zaawansowana gruźlica) uniemożliwił mu
podjęcie pracy, zmarł w 1801 r. Śmierć N. jest symbolicznym końcem wczesnego romantyzmu w Niemczech.
WAŻNIEJSZE PRACE
Blüthenstaub (1798); Glauben und Liebe oder der König und die Königin (1798); Hymnen
an die Nacht (1800); Die Christenheit oder Europa (1799–1800); Die Lehringe zu Sais
(1800). Po polsku wydano m.in.: Hymny do nocy, Warszawa 1923; Pieśni duchowne, Lwów 1933; Uczniowie z Sais, Warszawa 1984; Chrześcijaństwo albo Europa, [w:]
Manifesty romantyzmu 1790–1830, Warszawa 1995; Henryk von Ofterdingen, Wrocław
2003.
381
NOVALIS
W początkowej fazie twórczości zarysowują się wpływy zarówno →oświecenia, jak i wczesnego romantyzmu. N. nie od razu angażował się w tematy polityczne. We wczesnych utworach dominującym motywem była pochwała skupienia człowieka wyłącznie na prywatnej sferze życia. To owoc
panującej wówczas absolutystycznej teorii państwa, która polityczne decyzje
pozostawiała w gestii książąt i ich ministrów. Młody poeta napisał kilka panegiryczno-politycznych wierszy, w których wyznaczył sobie rolę książęcego
doradcy. Pierwsze filozoficzne próby N. były inspirowane ideami Fichtego.
Po lekturze pism Fichtego pozostawił pięćset stron zapisków i komentarzy,
tzw. Fichte-Studien. Kolejne obszary badawcze objęły twórczość holenderskiego filozofa F. Hemsterhuisa oraz I. Kanta; pozostawione notatki zebrano jako
Hemsterhuis- oraz Kant-Studien.
N. przyczynił się do sformułowania istotnych dla doktryny romantyzmu
założeń (stworzył definicję romantyzowania oraz oryginalną koncepcję „progresywnej poezji uniwersalnej”). Jest współautorem romantycznej formy fragmentu, która miała służyć jak najlepszemu ujęciu idei. N. i F. Schlegel stworzyli termin „symfilozofia”, której istotą było filozofowanie z osobami pokrewnymi duchowo.
Najważniejszy wątek myśli politycznej N. koncentruje się wokół zagadnienia →państwa, przedstawionego w Wierze i miłości. Podstawą jest nieskończona idea miłości, którą w państwie reprezentuje król i królowa (Fryderyk
Wilhelm III i jego żona Luiza): „Prawdziwa para królewska jest dla całego
człowieka tym, czym konstytucja jest dla samego rozumu”. Koncepcja miłości Hardenberga powstała na kanwie filozofii Hemsterhuisa i Fichtego.
Dzięki królewskiej parze (symbolom państwa) przeciętny obywatel może
dostrzec absolut w doczesnej rzeczywistości. Król pośredniczy między sferą
ziemską a transcendentalną: „W osobie króla reprezentowana jest nie tylko
idea państwa, lecz idea w ogóle”. Królem zostaje się przez wysokie urodzenie; N. opowiada się za →monarchią dziedziną, zabezpieczającą przed sytuacją, że ktoś nie przywykły do władzy i bogactwa zapomni o właściwym
celu panowania. Król ma się odznaczać wybitnym umysłem, wytrwałością,
odwagą, brakiem przesądów, ma być reformatorem i odnowicielem →narodu. W rządzeniu wspierają go urzędnicy, naukowcy, wojskowi oraz dwór.
Otoczenie króla odpowiedzialne jest za kształcenie obywateli, ono także,
choć w mniejszym stopniu, jest reprezentantem państwa i przykładem postępowania. Oprócz dworu istotną rolę w państwie odgrywa królowa, której
wzór musi oddziaływać na wszystkich obywateli, zwłaszcza zaś na model
rodziny: „Mężczyzna zaopatruje dom, kobieta nim zarządza”. W gestii królowej leży kształtowanie moralności. Dzięki obecności idei miłości, w państwie
gości idea wiecznego pokoju. N. opisuje wizję poetyckiego państwa w duchu organicystycznym; „krew państwa” stanowi jego kapitał – złoto i srebro.
W Wierze i miłości N. krytykuje absolutyzm za alienację władzy oraz sposób
382
NOVALIS
zarządzania państwem „niby fabryką”; N. chce, by lud ponosił polityczną
i moralną odpowiedzialność za państwo.
Zwieńczeniem rozmyślań N. było wypracowanie własnej koncepcji ustrojowej. Państwo opiera się zatem na fundamencie miłującego się małżeństwa,
na rodzinie oraz na ekonomicznej polityce →merkantylizmu (kameralizmu).
Jedynie w takich warunkach może zaistnieć „prawdziwa monarchia”, będąca syntezą monarchii i →demokracji. Poprzez to połączenie następuje totalizacja ustroju: „Musi nadejść czas, w którym polityczny enteizm i panteizm,
jako konieczne elementy wymienne, najściślej połączą się ze sobą”. Enteizm
oznacza w tym wypadku monarchię, analogicznie do Boga samego w sobie,
panteizm zaś demokrację, czyli Boga w przyrodzie. Państwo przejawia się
panteistycznie w każdym obywatelu i monoteistycznie we władcy. W innym
fragmencie Wiary i miłości pisał: „Prawdziwy król będzie republiką, prawdziwa republika – królem”. Tę pozorną zawiłość ustrojową rozwiązał Kant,
wskazując, iż monarchia bliska jest republice, jeśli chodzi o sposób rządzenia. N. chciał dokonać połączenia monarchii z demokracją przedstawicielską,
gdyż każda z nich wprowadzała do ustroju najlepszy swój element – republika „wzorowych obywateli” (poeta zrównywał republikanizm z miłością ojczyzny), monarchia „ideę władcy”.
Poglądy N. na państwo były konsekwencją jego filozoficznych zapatrywań. N. za cel wyznaczył sobie odnalezienie zarysów transcendentalnego
świata w państwie, dlatego poszukiwał reprezentantów jego idei. Meritum
Novalisowej wizji państwa stanowi reprezentacja nieskończonej samodzielności absolutu, przejawiająca się w samodzielności człowieka we wspólnocie.
Według N. państwo wynaleźli ludzie, by już we wczesnym stadium rozwoju
mieć wzajemne zabezpieczenie i by móc wytworzyć kulturę. Jednak gdy człowiek dochodzi do własnej samoświadomości, państwo zatraca dotychczasowe uzasadnienie. Staje się wówczas jedynie piękną podobizną uniwersalnej
idei Boga i traci zdolność bycia tą najdoskonalszą formą idei. Jako odwzorowanie idei Boga prawdziwe państwo jest sensem w sobie samym. Dzieje
się tak dlatego, że staje się ono doczesną idealną rzeczywistością, która ucieleśnia indywidualne „ja” i jego transcendentalną cząstkę. Istnienie państwa
oznacza urzeczywistnienie moralności człowieka i jednocześnie obecności
Boga w świecie. Nie tyle cel państwa jest istotny, ile jego rola „pośrednika”
w dochodzeniu człowieka do sfery transcendentalnej, poza samego siebie.
Inaczej mówiąc, państwo jest pomocne w przejściu od „ja” zwyczajnego do
absolutnego. Wspólnota państwowa umożliwia człowiekowi dostrzeżenie
absolutu. To państwo umożliwia człowiekowi (głównie przez wiarę i miłość)
urzeczywistnienie Boga i zarazem wykształcenie moralności. Wytworzenie
zasad moralnych, obyczajowości powinno być w prawdziwym państwie
priorytetem na równi z materialnym dobrobytem poddanych.
Zastosowanie politycznych koncepcji N. było niemożliwe do zrealizowania. Przesądza o tym fakt, że jego myśl to teoria, która w momencie przeno383
NOVALIS
szenia na grunt praktyczny przeradza się w integralną utopię. O oderwaniu
od politycznej rzeczywistości świadczy dodatkowo postawa myśliciela, który
nie aprobował częściowego wykonania swojego projektu – interesowała go
wyłącznie realizacja całościowa. W przekonaniu N. dla prawdziwego państwa nie było żadnej politycznej alternatywy. Zmiana w jego poetyckie państwo miała być całkowita.
Chrześcijaństwo albo Europa to dzieło, w którym N. prezentuje koncepcję
dziejów. Stoi on na stanowisku, iż historia jest dyscypliną „autonomiczną,
samodzielną, niemalże nieskończenie wartą miłości i proroczą”. Jej proroctwo przejawia się w „czarodziejskiej różdżce analogii”, za której pomocą
można antycypować pewne fakty. N. twierdzi, że teraźniejszość wchodzi
w rodzaj niepisanej umowy z przeszłością i przyszłością (element konserwatywnego tradycjonalizmu). Kolejnym wątkiem Chrześcijaństwa albo Europy
jest wizja nowej roli Niemiec. N. jest przekonany o wyjątkowości Niemiec
w porównaniu z innymi krajami Europy, ponieważ w kraju tym widać „potężne wrzenie”, zwłaszcza w sferze nauk i sztuk, m.in. w osiągnięciach Kanta
i narodzinach romantyzmu w Niemczech. Według N. bieg dziejów w sposób
naturalny zmierza ku „nowemu złotemu wiekowi”. N. roztacza wizję profetyczną, nie pozbawioną elementów chiliastycznych. Nadchodząca „złota”
epoka będzie okresem szczęśliwości, zapanuje „wielkie pogodzenie” – wieczny pokój w zjednoczonej pod berłem chrześcijaństwa Europie. N. stawia tezę,
iż w świecie politycznym pokój może zaprowadzić jedynie element, który
jest z jednej strony ziemski, z drugiej zaś nadziemski. Ma na myśli religię,
bez której „walczące potęgi nie zawrą pokoju; wszelki pokój jest tylko iluzją, tylko zawieszeniem broni. Nie jest do pomyślenia żadne zjednoczenie ze
stanowiska gabinetów i powszechnej świadomości”. Chronologicznie rzecz
ujmując, najpierw mieliśmy do czynienia z czasem świetności, czyli jednego
chrześcijaństwa, następnie nastała epoka rozłamów, okres religijnej anarchii
i wojen, po czym ma nadjeść „nowy złoty wiek”. Historiozofia N. opiera się
na zasadzie cykliczności dziejów. Wskazuje na to owa triada, ujawniająca
cykl: najpierw panowanie jedności (przeszłość), następnie jej rozbicie (teraźniejszość), lecz wkrótce (w przyszłości) ponowne zapanowanie jedności.
Oddziaływanie myśli N. rozpoczęło się wraz ze spotkaniami kręgu wczesnych romantyków. Stosunkowy sukces wydawniczy odniosły dwa pierwsze tomy dzieł zebranych N. z 1802 r., pod redakcją F. Schlegla i L. Tiecka.
Wynikający z nich oraz z kolejnych edycji wizerunek N. był zniekształcony
i w takiej formie odcisnął piętno na dziewiętnastowiecznej recepcji jego myśli. Stylizowano go na mistyka i marzyciela. Z historycznoliterackiego punktu
widzenia N. odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu się epoki romantyzmu;
wpływy jego koncepcji na romantyczną literaturę są trudne do przecenienia.
Szczególne zainteresowanie myślą N. zrodziło się w kręgu konserwatywnych
rewolucjonistów w l. 1914–1940. Konserwatywne podejście do Novalisowych
idei zapoczątkował Moeller van den Bruck (Novalis, 1906). F. Meinecke uznał
384
NOWA LEWICA
N. za typowego reprezentanta epoki przejściowej, którego twórczość zawiera „zarodek nowego, pełniejszego podejścia do życia w państwie oraz silniejszego zwrotu ku rzeczywistości”. W ujęciu T. Manna w twórczości N.
znajdują się elementy racjonalne, kosmopolityczne i praktyczne; podejście
Manna do myśli N. uznaje się za najistotniejsze świadectwo jej liberalnej
recepcji w okresie Republiki Weimarskiej. Myśl N. próbowano łączyć z narodowosocjalistyczną ideologią, wskazywano na motywy teutońskie czy na
ideę Rzeszy, pojawiające się w jego twórczości. Na przeszkodzie tym praktykom stał jednak romantyczny indywidualizm oraz irracjonalna i historyczna wizja jednostki. W literaturze angielskiej N. jest często wspominany jako
jeden z prekursorów omnipotentnego państwa; w podejściu tym ujawnia się
wpływ faszystowskiej wizji romantyzmu.
WYBRANA LITERATURA
J. Baxa Einführung in die romantische Staatswissenschaft, Jena 1923; E. Behler Studien
zur Romantik und zur idealistischen Philosophie, Padeborn 1988, t. 1–2; H. Dietrich
Novalis’ Geschichtsphilosophie, Leipzig 1921; R. Faber Novalis. Die Phantasie an die
Macht, Stuttgart 1970; T. Haering Novalis als Philosoph, Stuttgart 1954; H. Jakuszko
Novalis. Kształtowanie się romantycznej filozofii historii, Lublin 1993; D.F. Mahoney
Friedrich von Hardenberg (Novalis), Stuttgart 2001; W. Malsch „Europa“. Poetische Rede
des Novalis. Deutung der französischen Revolution und Reflexion auf die Poesie in der
Geschichte, Stuttgart 1965; H. Uerlings Friedrich von Hardenberg, genannt Novalis. Werk
und Forschung, Stuttgart 1991.
A. C.-K.
NOWA LEWICA (ang. New Left, franc. La nouvelle Gauche, niem. Neue Linke)
– ruch społeczno-polityczny i ideologiczny powstały w latach 60. XX w.
w środowiskach studencko-intelektualnych w USA i krajach Europy Zachodniej. Nazwą tą oznacza się również radykalne ruchy i →ideologie →lewicowe, nie zgadzające się z doktryną tzw. Starej Lewicy (opowiadającej się
za →komunizmem →marksistowskim), a także rozwój i działalność grup
tzw. lewicowego ekstremizmu.
NL stworzyła zróżnicowaną mozaikę nurtów, ugrupowań, celów i pragnień w wielu punktach niezgodnych ze sobą lub wręcz sprzecznych. Nigdy
nie istniała jako ruch monolityczny, powołujący się na jednolitą doktrynę
i charakteryzujący się wspólną ideologią. Jedynym punktem stycznym dla
wielu ugrupowań nowolewicowych jest w zasadzie tylko hasło rebelii przeciw kapitalizmowi i skrajnemu autorytaryzmowi oraz negacja represywnego
systemu.
Według głównego teoretyka i jednocześnie czołowego przedstawiciela ruchu →Herberta Marcusego, NL to ugrupowanie o charakterze amorficznym,
które: 1) jest ruchem intelektualnym, 2) przejawia głęboką nieufność wobec
385