docWyzwania funkcjonowania organizacji w warunkach ekonomii wiedzy
download 
Reklamacja Transkrypt
Wyzwania funkcjonowania organizacji w warunkach ekonomii wiedzy
Zeszyty Naukowe nr 715 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2006 Anna Pietruszka-Ortyl Katedra Zachowań Organizacyjnych Wyzwania funkcjonowania organizacji w warunkach ekonomii wiedzy 1. Ewolucja determinant wartości organizacji XXI w. Wartość rynkowa współczesnego przedsiębiorstwa jest uzależniona co najmniej od kilkunastu czynników przyporządkowanych do dwóch kategorii. Jedna związana jest z aktywami materialnymi w postaci chociażby zasobów finansowych czy rzeczowych. Inna dotyczy wiedzy, informacji, własności intelektualnej, czyli aktywów niematerialnych, mieszczących się w wirtualnej płaszczyźnie zarządzania organizacją. W świetle wyników prowadzonych badań ta grupa zaczyna przejmować nadrzędną rolę w budowaniu wartości firmy, determinuje bowiem jej konkurencyjność, elastyczność i kreatywność. Ten wyraźnie zarysowujący się trend stanowi pochodną procesu ewolucji zarządzania, w którym dokonała się zmiana zarówno kluczowych zasobów, jak i dominujących struktur organizacyjnych, a w konsekwencji nastąpił rozwój nowych koncepcji zarządzania (rys. 1). Początkowo przedsiębiorstwa działały w erze ekonomii produkcji, gdzie sukces determinowały ich zasoby fizyczne w postaci, przykładowo, zasobów finansowych, dostępu do surowców, posiadanych maszyn czy siły roboczej. Odpowiednia kombinacja tych zasobów decydowała o wartości firmy. Stąd XX w., w zależności od dominujących zasobów decydujących o przewadze konkurencyjnej firm oraz funkcjonujących form organizacyjnych, można podzielić na 3 etapy ewolucji zarządzania – erę standaryzacji, czas dostosowywania się do potrzeb klientów oraz erę innowacji. Era standaryzacji to początek ubiegłego stulecia, kiedy największe znaczenie posiadały zasoby materialne i wiedza dotycząca podstawowych procesów zachodzących w przedsiębiorstwie (zaopatrzenie, wytwarzanie, sprzedaż), ZN_715.indb 83 1/30/08 1:08:49 PM 84 Anna Pietruszka-Ortyl a dominującą strukturą organizacyjną była struktura funkcjonalna. Koniec ery dostosowywania się do wymogów klienta datuje się na lata 90. XX w. Wówczas największą wartość miały informacje i know-how w zakresie adaptacji do różnych rynków i ciągle zmieniających się wymogów klienta, dlatego typowymi formami organizacyjnymi były struktury dywizjonalne lub macierzowe. Era innowacji rozpoczęła się pod koniec lat 90. i przewiduje się, że będzie trwać co najmniej do połowy XXI w. Dla tej fazy ewolucji zarządzania charakterystyczne jest postrzeganie innowacji jako głównego czynnika sukcesu przedsiębiorstwa, więc nadrzędnym walorem w tym wypadku staje się wiedza i zarządzanie nią, a najbardziej stosowaną formą organizacja sieciowa i w perspektywie pajęczynowa [Heber 2000, s. 22]; cyt. [Hopfenbeck, Müller, Peisl 2001, s. 408]. Stąd w XXI w. organizacjom przyszło funkcjonować według odmiennych zasad i w warunkach nowej ekonomii – ekonomii wiedzy. Obecnie wiedza i kapitał intelektualny, stanowią o wartości i pozycji współczesnej firmy, a zarządzanie w coraz większym zakresie związane jest z podejmowaniem inwestycji w rozwój technologii informacyjnej, informatycznej, oprogramowania, sieci, baz danych. Dotyczy także działalności w obszarze badań i rozwoju, dostosowania do procesu globalizacji czy tworzenia patentów lub znaków handlowych. Te wszystkie elementy stanowią zaś pochodną wiedzy, kapitału intelektualnego i innych aktywów niematerialnych, a nie zasobów materialnych firmy i warunkują pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa na rynku – decydują więc także o wartości organizacji. Przedsiębiorstwa, które decydują się przeorientować na wirtualną płaszczyznę zasobów, definiują i oceniają zasoby niematerialne, jakimi dysponują oraz zyskują przewagę konkurencyjną poprzez identyfikację i rozwój najbardziej perspektywicznych [Bontis 1996, s. 47]. Ponadto B. Lev twierdzi, że transformacja ekonomii produkcji w ekonomię wiedzy nie stanowi wyłącznie domeny firm z branży high-tech, gdyż inne organizacje zaczęły również wykorzystywać strony internetowe, handel elektroniczny, czy rozbudowywać i chronić swoją własność intelektualną – rozpoczęły zatem działalność zgodną z zasadami ekonomii wiedzy [Seetharaman, Sooria, Saravanan 2002, s. 128–129]. Taki sposób interpretacji zachodzących procesów zmian potwierdza T.A. Stewart. Podkreśla on, że wiedza jest nadrzędnym czynnikiem sprawnego funkcjonowania każdej współczesnej firmy i w konkluzji formułuje trzy następujące zasady ekonomii wiedzy: – wiedza jest przedmiotem kupna, sprzedaży i zarządzania, stanowi najważniejszy czynnik sukcesu przedsiębiorstwa, – aktywa wiedzy, tzn. kapitał intelektualny, są dla współczesnych organizacji najważniejsze, ważniejsze od ich aktywów finansowych i fizycznych, ZN_715.indb 84 1/30/08 1:08:49 PM ZN_715.indb 85 lata 60. XX w. Centralizacja i decentralizacja T-grupy Konglomeracja – Szkoła systemowa – Holding lata 70. XX w. Automatyzacja i robotyzacja i elastyczne systemy produkcji Portfolio Management Krzywa uczenia się – Krzywa życia produktów lata 80. XX w. Downsizing Teoria Z Kultura Organizacyjna Management by Walking Around (TBO) Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Grudzewski, Hejduk 2002, s. 17]. Rys. 1. Kształtowanie się współczesnych koncepcji zarządzania lata 50. XX w. Elektroniczne przetwarzanie danych, bazy danych Szkoła ilościowa w zarządzaniu Strategia dywersyfikacji zarządzanie mini-max Technika oceny i kontroli przebiegu programu (grafy, sieci) Zarządzanie przez cele, odchylenia i wyjątki Teoria XY Planowanie strategiczne – Mintzberg&Porter&Ansoff Total Quality Management (TQM) lata 90. XX w. Tworzenie wartości dodanej – Zarządzanie wartością firmy Informacyjne Systemy Zarządzania XXI w. Kultura sprzyjająca transferowi wiedzy Zintegrowanie Przedsiębiorstwa (MRP i ERP) CIM Organizacja ucząca się – Organizacja inteligentna Reengineering Kapitał intelektualny Zarządzanie wiedzą Kluczowe kompetencje Wyzwania funkcjonowania organizacji… 85 1/30/08 1:08:50 PM 86 Anna Pietruszka-Ortyl – celem funkcjonowania w warunkach nowej ekonomii należy wykorzystywać nowe kluczowe aktywa i dlatego trzeba opracować nowe słownictwo, nowe metody zarządzania, nowe technologie i nowe strategie [Stewart 2001, s. 5]. Powyższe rozważania dowodzą, że w konsekwencji ewolucja uwarunkowań działalności przedsiębiorstw przyczyniła się do transformacji struktur organizacyjnych. Pojawiły się nowe modele organizacji, jak przedsiębiorstwo uczące się, inteligentne, wirtualne i fraktalne, a także nowe formy współpracy. Wszystkie łączą pewne typowe cechy: – nadrzędne znaczenie struktury organizacyjnej opartej na powiązaniach sieciowych, – czasowy charakter przedsięwzięcia, – szerokie zastosowanie technologii informatycznych i informacyjnych. W związku z tym modyfikacji uległy kluczowe kompetencje firmy, gdyż decydujące znaczenie uzyskały: umiejętności sprawnego wykorzystania mediów, zdolności komunikacyjne i efektywnej kooperacji, umiejętności uczenia się oraz dzielenia się wiedzą, spójność wartości i celów [Hopfenbeck, Müller, Peisl 2001, s. 410]. Nieustające zmiany społeczne, polityczne i gospodarcze przyczyniły się do tego, że dotychczas sprawdzające się i powszechnie wykorzystywane zasady i czerpiące z nich systemy zarządzania nie znajdują pełnego zastosowania w przedsiębiorstwach przyszłości – dokonała się więc rewolucja paradygmatów zarządzania. Każda firma musi obowiązkowo zakładać orientację rynkową, stałe uczenie się i ciągłe wprowadzanie zmian. Takie perspektywy dynamiki organizacji zasadzają się na paradygmacie „7S” zarządzania strategicznego [Penc 2002, s. 46]. Dodatkowo panujące uwarunkowania określane są poprzez cztery atrybuty epoki, a to: – nowe technologie umożliwiają przedsiębiorstwom większą produktywność – oferowanie nowych produktów i usług, które mają znacznie wyższą wartość dodaną, – globalne i otwarte rynki finansowe umożliwiają przepływ kapitałów do tych rynków, przedsiębiorstw i produktów, które najbardziej rokują dla kreowania wartości i innowacji, – globalny rynek umożliwia oferowanie większej ilości produktów i usług, rozbudowywanie zdolności, penetrację coraz szerszych rynków i uzyskiwanie korzyści ekonomii skali, – nowe, bardziej efektywne, sieciowe struktury umożliwiają organizacjom koncentrację na kluczowych kompetencjach, outsourcing, co redukuje koszty, zacieśla integrację i prowadzi do kompozycji rozbudowanej bazy zasobów niematerialnych [Daum 2003, s. 104–105]. ZN_715.indb 86 1/30/08 1:08:50 PM Wyzwania funkcjonowania organizacji… 87 2. Specyfika zasobów niematerialnych organizacji Postrzeganie zasobów jako podstawy efektywności i konkurencyjności przedsiębiorstwa jest najsilniej eksponowane w nurcie badawczym i teoretycznym znanym pod nazwą „szkoły zasobów”. W propozycji teoretyków tej koncepcji zasoby należy traktować jako bazę potencjału konkurencyjności umożliwiającego budowanie i utrzymywanie przewagi konkurencyjnej, czyli kreowanie skutecznych instrumentów konkurowania i w efekcie uzyskiwanie pożądanej pozycji konkurencyjnej jako głównego filaru sukcesu przedsiębiorstwa. Stąd propozycja M.J. Stankiewicz [Stankiewicz 2002, s. 103–104] – w konkretnych wypadkach relacje między zasobami przedsiębiorstwa, a jego potencjałem konkurencyjności dotyczą zasobów faktycznie będących w dyspozycji danego przedsiębiorstwa i mogą przybrać jedną z następujących postaci: – zasoby > potencjał konkurencyjności, oznacza, że części swych zasobów przedsiębiorstwo nie jest w stanie efektywnie wykorzystać kreowania konkurencyjności, – zasoby = potencjał konkurencyjności świadczy o tym, że przedsiębiorstwo dysponuje takimi zasobami i w takiej ilości, jaka jest potrzebna do konkurowania, – zasoby < potencjał konkurencyjności wskazuje na dysponowanie mniejszymi zasobami (w sensie ilości i jakości), niż jest to konieczne do skutecznego konkurowania. Zarówno teoria zarządzania, jak i rachunkowości nie zaprezentowały dotychczas jednoznacznej definicji, charakterystyki i klasyfikacji zasobów niematerialnych organizacji. Sam termin zasobów niematerialnych również nie jest precyzyjnie stosowany, często jest zamiennie używany z takimi określeniami, jak: wartości niematerialne czy aktywa niematerialne. Ponadto wielu autorów, rozważając tę problematykę, nie podaje formalnej czy własnej definicji zasobów niematerialnych lub ujmuje je w sposób bardzo ogólnikowy. Pierwsze próby prezentacji klarownej ich definicji podejmowane są przez instytucje zajmujące się opracowywaniem standardów rachunkowości (tabela 1). Amerykański Financial Accounting Standards Board (FASB) w § 17 „Accounting for Business Combinations and Purchased Intangibles” postuluje, że „wartości niematerialne są zasobem ekonomicznym nie mającym postaci fizycznej, których wartość jest określona przez prawa i inne przyszłe korzyści z ich posiadania; przy czym środki pieniężne (tzn. gotówka, należności, inwestycje) nie są traktowane jako wartości niematerialne”. Na przykład australijskie Exposure Draft 49 za wartości niematerialne przyjmują „aktywa niepieniężne nie posiadające postaci fizycznej, w skład których wchodzą m.in. nazwa marki, franchising, wartości intelektualne, licencje, patenty i znaki handlowe” [Kamela-Sowińska 1996, s. 15]. Podobne stanowisko reprezentuje sporządzony w 1995 r. raport Australijskiego ZN_715.indb 87 1/30/08 1:08:50 PM Anna Pietruszka-Ortyl 88 Stowarzyszenia Biegłych Rewidentów Księgowych (Australian Society of Certified Public Accountants) zatytułowany Rachunkowość identyfikowalnych zasobów niematerialnych i goodwill. Tabela 1. Zasoby niematerialne w ujęciu różnych standardów rachunkowości Wybrany aspekt IAS 38 ED 49 Identyfikowalne aktywa niepieniężne nie posiadające substancji fizycznej Identyfikowalne aktywa niepieniężne nie posiadające substancji fizycznej Nie należy stosować terminu „niematerialne” Identyfikują zarówno Identyfikacja zasobów pochodzące z zewnątrz niematerialnych zasoby niematerialne, jak i mające wewnętrzne źródła w organizacji, jeżeli tylko można je oszacować za pomocą konkretnych wskaźników Identyfikują zarówno pochodzące z zewnątrz zasoby niematerialne, jak i mające wewnętrzne źródła w organizacji, jeżeli tylko można je oszacować za pomocą konkretnych wskaźników Identyfikują zarówno pochodzące z zewnątrz zasoby niematerialne, jak i mające wewnętrzne źródła w organizacji, jeżeli tylko spełniają kryteria opisane przez SAC 4 Definicja Zewnętrzne zasoby niematerialne Identyfikowane jako aktywa, jeżeli spełniają kryteria i są zgodne z definicją Raport ASCPA Aktywa i pasywa powinny być klasyfikowane jako identyfikowalne i nieidentyfikowalne w zależności od tego, czy można je ocenić, stosując odpowiednie wskaźniki pomiaru Identyfikowane jako aktywa, jeżeli spełniają kryteria i są zgodne Żadnych ograniczeń w przyporządkowywaniu z definicją Zakaz identyfikacji jako zasobów niematerialnych Żadnych ograniczeń zasobów niematerialnych do kategorii aktywów w przyporządkowywaniu goodwill, marek i innych zasobów niematerialnych rodzajów własności do kategorii aktywów. intelektualnej dotychczas uwzględnianych jako aktywa Identyfikowane jako aktywa Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Parker, Soukseun 1998 s. 33]. Jednak powszechnie obowiązujące są Międzynarodowe Standardy Rachunkowości IAS 38 poświęcone aktywom niematerialnym i opracowane przez Międzynarodowy Komitet Standardów Rachunkowości. IAS 38 aktywa niematerialne określają jako „identyfikowalne aktywa niepieniężne nie posiadające substancji fizycznej, które są w posiadaniu organizacji i przeznaczone są do produkcji lub ZN_715.indb 88 1/30/08 1:08:51 PM Wyzwania funkcjonowania organizacji… 89 zaopatrzenia czy świadczenia usług, a także do wydzierżawienia albo na potrzeby administracyjne”. Przy czym IAS 38 wśród tak zdefiniowanych aktywów niematerialnych wymieniają przykładowo wydatki na badania i rozwój czy wydatki na oprogramowanie stworzone dla uwarunkowań konkretnej organizacji [Parker, Soukseun 1998, s. 32]. W Polsce zaś do zagadnienia zasobów niematerialnych odnosi się ustawa o rachunkowości, regulując kwestie dotyczące wartości niematerialnych i prawnych (tabela 2). Drugą definicję (tabela 3) podaje rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie amortyzacji środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych (Dz.U. nr 6, poz. 35 z późn. zm.). Niemniej jednak obie definicje są dość ubogie, gdyż nie uwzględniają złożoności działalności gospodarczej. Zgodnie z ich założeniami interpretacyjnymi należy postrzegać jawne oraz ukryte wartości niematerialne i prawne [Podszywałow, Pelc 1999, s. 29]. Tabela 2. Wyjątki z ustawy o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r. dotyczące wartości niematerialnych i prawnych (Dz.U. nr 121, poz. 591 z późn. zm.) Art. 3. 1. Ilekroć w ustawie jest mowa o: 13) wartościach niematerialnych i prawnych – rozumie się przez to nabyte przez jednostkę prawa majątkowe nadające się do gospodarczego wykorzystania, a w szczególności prawo użytkowania wieczystego gruntu (w tym również nadwyżkę pierwszej opłaty nad roczną opłatą) spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, prawo autorskie, prawo do projektów wynalazków, patentów, znaków towarowych, wzorów zdobniczych, licencji oraz programy komputerowe o przewidywanym okresie użytkowania dłuższym niż rok, przeznaczone na włsne potrzeby jednostki lub do oddania do użytkowania na podstawie umowy najmu. Do wartości niematerialnych i prawnych zalicza się również koszty organizacji poniesione przy założeniu lub późniejszym rozszerzeniu spółki akcyjnej, w tym opłatę ewidencyjną oraz wynagrodzenia dla subemitentów inwestycyjnych i usługowych w przypadku spółek publicznych, wartość firmy oraz koszty zakończonych prac rozwojowych, przez które rozumie się badania lub w inny sposób uzyskiwaną wiedzę, których wynik może być wykorzystany do produkcji nowych lub ulepszonych, określonych produktów lub technologii, Źródło: [Podszywałow, Pelc 1999, s. 27–28]. Przeprowadzona analiza prowadzi do wniosku, że zasoby niematerialne należy postrzegać jako identyfikowalne za pomocą konkretnych wskaźników aktywa niepieniężne firmy nie posiadające substancji fizycznej i nie stanowiące inwestycji, a przedstawiające konkretną wartość dla przedsiębiorstwa. Dodatkowo o specyficzności zasobów niematerialnych stanowią ich wyróżniające cechy – zazwyczaj mają charakter długoterminowych aktywów przedsiębiorstwa i są trudno mierzalne – ich wartość najszybciej można wyznaczyć ceną przedsiębiorstwa w momencie sprzedaży (w postaci różnicy między ceną sprzedaży a wartością księgową) [Daum 2003, s. 16–17]. ZN_715.indb 89 1/30/08 1:08:51 PM 90 Anna Pietruszka-Ortyl Tabela 3. Wyjątki z rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 17 stycznia 1997 r. w sprawie amortyzacji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych dotyczące wartości niematerialnych i prawnych (Dz.U. nr 6, poz. 35 z późn. zm.) § 3. 1. Za wartości niematerialne i prawne uznaje się stanowiące własność lub współwłasność podatnika, nabyte, nadające się do gospodarczego wykorzystania w dniu przyjęcia do użytkowania: l) prawa majątkowe, a w szczególności prawo użytkowania wieczystego gruntu, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, autorskie prawa majątkowe, licencje prawa do: projektów, wynalazków, patentów, znaków towarowych, wzorów zdobniczych, 2) programy komputerowe – o przewidywanym okresie użytkowania dłuższym niż rok, wykorzystywane przez podatnika na potrzeby związane z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą albo oddanie przez niego do używania na podstawie umowy dzierżawy, umowy licencyjnej lub innej umowy o podobnym charakterze. 2. Do wartości niematerialnych i prawnych podatnika zalicza się również: l) w spółce akcyjnej koszty organizacji poniesione przy założeniu lub późniejszym jej rozszerzeniu, przez które rozumie się koszty poniesione na: a) utworzenie spółki, które nie służą nabyciu rzeczy, a w szczególności na doradztwo oraz na opłaty notarialne, skarbowe i sądowe, b) wyposażenie spółki w kapitał akcyjny lub późniejsze jego podwyższenie; w szczególności do kosztów tych zalicza się opłaty notarialne, skarbowe, sądowe, giełdowe opłaty ponoszone w regulowanym pozagiełdowym wtórnym obrocie publicznym papierami wartościowymi, koszty druku dokumentów akcyjnych, koszty sporządzania, drukowania oraz dystrybucji prospektu emisyjnego lub jego skróconej wersji, koszty oferowania papierów wartościowych; 2) wartość firmy; 3) koszty prac rozwojowych zakończonych wynikiem pozytywnym, który może być wykorzystany na potrzeby działalności gospodarczej podatnika, jeżeli: a) produkt lub technologia wytwarzania są ściśle ustalone, a dotyczące ich koszty prac rozwojowych wiarygodnie określone, oraz b) techniczna przydatność produktu lub technologii została przez podatnika odpowiednio udokumentowana i na tej podstawie podatnik podjął decyzję o wytwarzaniu tych produktów lub stosowaniu technologii, oraz c) z dokumentacji dotyczącej prac rozwojowych wynika, że koszty prac rozwojowych zostaną pokryte spodziewanymi przychodami ze sprzedaży tych produktów lub zastosowania technologii; 4) prawa majątkowe i programy wymienione w ust. l nie stanowiące własności lub współwłasności podatnika, używane przez niego na podstawie umowy dzierżawy, licencyjnej lub innej umowy o podobnym charakterze, zawartej z właścicielem lub uprawnionymi do korzystania z tych praw i programów, jeżeli zgodnie z odrębnymi przepisami są zaliczane do składników majątku podatnika. Źródło: [Podszywałow, Pelc 1999, s. 28–29]. Niemniej jednak dlatego że problematyka zasobów niematerialnych organizacji jest stosunkowo nową koncepcją, w literaturze z zakresu zarządzania podjęto próbę klasyfikacji zasobów niematerialnych, wyznaczenia wyraźnych granic pomiędzy nimi, a także dogłębnej ich charakterystyki. Ponadto zaproponowano wiele kryteriów różnicujących zasoby niematerialne i materialne (tabela 4). ZN_715.indb 90 1/30/08 1:08:51 PM Wyzwania funkcjonowania organizacji… 91 Tabela 4. Porównanie zasobów materialnych i niematerialnych Kryterium Zasoby materialne Zasoby niematerialne Miejsce w konwencjonalnych systemach rachunkowości Widoczne Składnik bilansu Skrupulatnie kwantyfikowane Znany zwrot z inwestycji Niewidoczne Niewykazywane przez księgowość Niewymierne Ocena oparta na założeniach Stopień deprecjacji Wyczerpują się; mogą tracić na wartości szybko lub wolno Amortyzują się z czasem Możliwość pomnażania i gromadzenia Łatwo pomnażane Mogą być gromadzone i magazynowane Nie wyczerpują się, lecz zwykle gwałtownie tracą na wartości Zyskują na wartości, jeśli są właściwie wykorzystywane Koszty transferu Łatwiejsze do kalibracji (koszty zależne od kosztów transportu i związanych z transferem) Dostępność Ochrona poprzez prawa własności oraz możliwość egzekwowania tych praw Wykorzystywanie ich przez jedną grupę uniemożliwia jednoczesne korzystanie z nich przez innych Ograniczone zastosowanie Kojarzone z „obfitością” Generalnie pełna i ścisła ochrona poprzez prawa własności Stosunkowa łatwość w egzekwowaniu praw własności Wykorzystywanie ich przez jedną grupę nie uniemożliwia korzystania z nich innym Różnorodne zastosowania, które nie zmniejszają ich wartości Kojarzone z „rzadkością” Nie można ich w całości kupić ani skopiować Dynamiczne – zanikają, jeśli się ich nie używa Trudne do kalibracji (koszty wzrastają wraz ze wzrostem udziału wiedzy cichej) Ograniczone i nieścisłe uregulowania prawne Stosunkowo duże trudności w egzekwowaniu praw własności Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Becker, Huselid, Ulrich 2002, s. 21], [Teece 2000, s. 15–16]. K. Obłój, wskazując wśród najważniejszych zasobów niematerialnych kulturę organizacyjną, wiedzę i kompetencje pracowników oraz image firmy, wymienia trzy główne cechy, które w zasadniczy sposób odróżniają zasoby niematerialne od materialnych, a mianowicie: − zasoby niematerialne (w przeciwieństwie do materialnych, które są związane z realizacją konkretnego zadania w konkretnym miejscu) mogą być wykorzystywane jednocześnie w wielu miejscach przez różnych pracowników i w różnych celach, − zasoby niematerialne w trakcie wykorzystywania nie deprecjonują się, lecz najczęściej zyskują na wartości i dlatego nie stosuje się w ich przypadku koncepcji amortyzacji; dodatkowo, zasoby niematerialne wzajemnie się wzmacniają, ZN_715.indb 91 1/30/08 1:08:52 PM Anna Pietruszka-Ortyl 92 − o ile zasoby materialne można zawsze i wszędzie kupić, leasingować, wydzierżawić lub sprzedawać, to zasoby niematerialne trzeba w firmie i jej otoczeniu bardzo długo wypracowywać i trudno jest nimi handlować; najczęściej aby zdobyć zasób niematerialny, który posiada inna firma trzeba ją kupić [Obłój 1995, s. 125–126]. Tabela 5. Zestawienie wybranych klasyfikacji zasobów niematerialnych organizacji Podział zasobów niematerialnych R. Hall Aktywa niematerialne (assets) Umiejętności (skills) – niezależne od ludzi i mogą być prawnie – zależne od ludzi i trudno jest je prawnie chronić: chronione: kontrakty, licencje, tajemnice handlo- know-how pracowników, kultura organizacyjna, we, prawa autorskie, patenty, znaki firmowe zdolności uczenia się, reputacja firmy Klasyfikacja zasobów niematerialnych w koncepcji T.A. Stewarta Twarde aktywa niematerialne: patenty, prawa własności, aktywa pochodne ery informatyzacji (oprogramowanie, bazy danych) Miękkie aktywa niematerialne – aktywa wiedzy: zdolności i umiejętności, doświadczenie, lojalność, kultura organizacyjna Kapitał intelektualny wiedza o produktach, procesach, klientach wiedza i zdolności g kompetencje innowacyjność Prawa intelektualne Elementy składowe zasobów niematerialnych według W. Hopfenbecka, M. Müllera, T. Peisla Aktywa intelektualne Własność intelektualna licencje, wykorzystywa- wynalazki, patenty, prane know-how wa autorskie, know-how Klasyfikacja zasobów niematerialnych przedsiębiorstwa M. Bratnickiego Zasoby rynkowe Zasoby Zasoby relacyjne m.in. relacje organizacyjne m.in. marka, z instytucjami reputacja, m.in. systemy kanały dystrybucji zarządzania, strukfinansowymi, tura organizacyjna, związki z dostawcami kultura organizacji Własność intelektualna m.in. patenty, prawa autorskie, sekrety handlowe Ludzie m.in. doświadczenie, umiejętności twórczego myślenia i rozwiązywania problemów Ogólna systematyzacja zasobów przedsiębiorstwa według M.J. Stankiewicza zasoby materialne rzeczowy majątek trwały finanse zapasy kompetencje zasoby niematerialne relacje systemy funkcjonalne postawy możliwości Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Hall 1992, s. 136–139], [Hall 1993, s. 608–610], [Kozłowski 2002, s. 32], [Stankiewicz 2002, s. 105], [Stewart 2001, s. X], [Hopfenbeck, Müller, Peisl 2001, s. 347], [Bratnicki 2000, s. 50–52]. Dodaje, że ponieważ trudno je nabyć i sprzedać na rynku, imitować lub zastąpić najczęściej w teorii nazywa się je strategicznymi [Obłój 2002, s. 123]. ZN_715.indb 92 1/30/08 1:08:52 PM Wyzwania funkcjonowania organizacji… 93 W aspekcie klasyfikacji zasobów niematerialnych organizacji także nie istnieje jedno, powszechnie akceptowane stanowisko – zaproponowano wiele ich typologii, z których co najmniej kilka zasługuje na szczególną uwagę (tabela 5). Wieloaspektową klasyfikację zasobów organizacji prezentuje R. Maier [2002, s. 92–95]. Czerpie z klasycznego podziału na zasoby materialne i niematerialne (rys. 2), a wśród niematerialnych wyróżnia zależne od czynnika ludzkiego oraz te niezależne. Do grupy zasobów niezależnych od ludzi zalicza: – aktywa niematerialne w postaci wewnętrznych uwarunkowań firmy chronionych prawnie (np. patenty, własność intelektualna), zmiennych odnoszących się do związków zewnętrznych organizacji (np. sieci, związki z klientami) czy wskaźników opisujących sposób postrzegania przedsiębiorstwa przez otoczenie (np. reputacja), – aktywa organizacyjne charakteryzujące kulturę organizacyjną (np. chęć do dzielenia się wiedzą, sposób postrzegania jakości i kształtowania relacji z klientami) oraz odzwierciedlające zasady funkcjonowania przedsiębiorstwa (np. cykle uczenia się, systemy zarządzania). W uzupełnieniu R. Maier wskazuje, jaki wpływ mają konkretne grupy zasobów na pozycję konkurencyjną organizacji. W tym celu identyfikuje 5 rodzajów przewagi konkurencyjnej: – funkcjonalną wynikającą z wiedzy, umiejętności i doświadczenia pracowników oraz innych osób mających swój wkład w tworzenie łańcucha wartości (np. dostawców, dystrybutorów, prawników itp.), – kulturową odnoszącą się do kultury organizacyjnej przedsiębiorstwa i stanowiącą odzwierciedlenie zasad panujących w firmie, – jakości zarządzania jako rezultatu zdolności innowacyjnych organizacji i umiejętności szybkiej i efektywnej adaptacji do uwarunkowań otoczenia, – pozycyjną stanowiącą konsekwencję przeszłych zachowań rynkowych budujących reputację i kontakty z interesariuszami, – prawną odzwierciedlającą posiadane zasoby własności intelektualnej chronione prawnie. 3. Zasoby niematerialne jako źródło „przewagi konkurencyjnej jutra” Sukces firm XXI w. uzależniony jest zatem od dysponowania przez nie zdolnościami w zakresie trafnej identyfikacji i sprawnego wykorzystania uwarunkowań otoczenia. Organizacje powinny być „efektywnymi nawigatorami w konkurencyjnej przestrzeni” i posiadać umiejętności budowania strategicznej elastyczności [Hitt, Keats, DeMarie 1998, s. 22]. Przedsiębiorstwa powinny stwo- ZN_715.indb 93 1/30/08 1:08:52 PM ZN_715.indb 94 posiadające umocowanie prawne – kontrakty – patenty – licencje – własność intelektualna – tajemnice handlowe – znaki towarowe przewaga pozycyjna przewaga Źródło: [Maier 2002, s. 93]. zasady zarządzania organizacją – procesy produkcji – systemy workflow – procesy ciągłego doskonalenia – cykle uczenia się – systemy zarządzania kultura organizacyjna – chęć dzielenia się wiedzą – percepcja jakości – umiejętność zarządzania zmianą – percepcja usług aktywa organizacyjne kulturowa źródła przewagi konkurencyjnej na rynku nie posiadające umocowania prawnego – reputacja – sieci relacji – związki z dostawcami – związki z klientami aktywa niematerialne zasoby niezależne od ludzi wiedza jawna – wytłumaczalna wiedza jednostek – zdolności zasoby zależne od ludzi wiedza ukryta – wiedza ekspertów – kreatywność – niewytłumaczalne know-how Zasoby niematerialne jakości zarządzania Rys. 2. Struktura zasobów organizacji zasoby fizyczne zasoby finansowe Zasoby materialne Zasoby organizacji 94 Anna Pietruszka-Ortyl funkcjonalna przewaga przewaga przewaga prawna 1/30/08 1:08:53 PM Wyzwania funkcjonowania organizacji… 95 rzyć takie podstawy trwałej przewagi konkurencyjnej, które umożliwią im efektywne działanie poprzez inteligentne odpowiedzi strategiczne, czyli cechować się pożądanymi atrybutami „inteligentnego nawigatora” w postaci: – kluczowych kompetencji określających wyróżniające zdolności, procesy i zasoby oraz wspomagających ich rozwój, a równocześnie osłabiających rangę działań nie tworzących wartości dodanej, – kompresji czasu, przyspieszenia cyklu rozwoju produktów czy też odpowiedzi na tendencje rynkowe, skrócenia czasu wykonywanych operacji, – nieustannego doskonalenia opartego na procesie uczenia się, – więzi, współpracy z innymi przedsiębiorstwami, a w szczególności partnerstwa z dostawcami i odbiorcami oraz dopełnienia własnych kompetencji kompetencjami partnera [Kanter 1996, s. 29 i nast.] za: [Bratnicki 2000, s. 15–16]. Stąd w 1929 r. stosunek aktywów materialnych kształtujących wartość firm do ich aktywów niematerialnych kształtował się na poziomie 30:70, by do 1990 r. osiągnąć wartość 63:37, czyli ich rola rośnie wraz z upływem czasu, a od końca lat 90. pozostaje dominująca (rys. 3). 38% Wartość rynkowa firm 16% 62% 62% 84% 38% 1982 zasoby materialne 1992 1999 zasoby niematerialne Rys. 3. Wzrost udziału zasobów niematerialnych w tworzeniu wartości rynkowej przedsiębiorstw Źródło: [Daum 2003, s. 4]. Zasadne jest zatem rozpatrywanie funkcjonowania każdej organizacji XXI w. poprzez pryzmat uwarunkowań tworzonych przez ekonomię wiedzy, gdzie znaczącym wyzwaniem będzie wskazanie zasobów niematerialnych, jakimi dysponują poszczególne firmy, odpowiedni ich podział, a także tworzenie trafnych modeli ich pomiaru. Wówczas może to prowadzić do budowania przedsiębiorstw, których źródłem wartości i przewagi konkurencyjnej zarazem będą trudno imitowalne zasoby niematerialne. ZN_715.indb 95 1/30/08 1:08:53 PM 96 Anna Pietruszka-Ortyl Literatura Becker B., Huselid M., Ulrich D. [2002], Karta wyników zarządzania zasobami ludzkimi, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. StrategiBontis N. [1996], There’s a Price On Your Head: Managing Intellectual Capital ��������� cally, „Business Quarterly”, Summer. Bratnicki M. [2000], Kompetencje przedsiębiorstwa. Od określenia kompetencji do zbudowania strategii, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa. Daum J.H. [2003], Intangible Assets and Value Creation, John Wiley & Sons, Chichester. Grudzewski W.M., Hejduk I.K. [2002], Kreowanie systemów zarządzania wiedzą podstawą dla osiągania przewagi konkurencyjnej współczesnych przedsiębiorstw [w:] Przedsiębiorstwo przyszłości – wizja strategiczna, red. W.M. Grudzewski i I.K. Hejduk, Difin, Warszawa. Hall R. [1993], A Framework Linking Intangible Resources And Capabilities To Sustainable Competitive Advantage, „Strategic Management Journal”, vol. 14. Hall R. [1992], The Strategic Analysis Of Intangible Resources, „Strategic Management Journal”, vol. 13. Heber H. [2000], Mehr Unternehmer in unsere Unternehmen – Wozu eigentlich? [w:] Erfolgsprinzip Mitunternehmer. Wie Mitarbeiter unternehmerisch handeln, red. H. Heber, Frankfurt/Main. Hitt M.A., Keats B.W., DeMarie S.M. [1998], Navigating in the New Competitive Landscape: Building Strategic Flexibility and Competitive Advantage in the 21st century, „Academy of Management Executive”, nr 12/4. Hopfenbeck W., Müller M., Peisl T. [2001], Wissensbasiertes Management. Ansätze und Strategien Unternehmensführung in der Internet–Ökonomie, Verlag Moderne Industrie, Landsberg/Lech. Kamela-Sowińska A. [1996], Wartość firmy, PWE, Warszawa. Kanter R.M. [1996], On the Frontiers and Creativity in Organizations, Berret-Koehler Publishers, San Francisco. Kozłowski J. [2002], Intellectual Capital Knowledge Management and Intelligent Products in the Light of Catalogue and Abstract Data Basis [w:] Knowledge Cafe for Intellectual Products and Intellectual Capital, red. S. Kwiatkowski i C. Stowe, Leon Koźmiński Academy of Entrepreneurship and Management, Warszawa. Maier R. [2002], Knowledge Management Systems. Informatio and Communication Technologies for Knowledge Management, Springer-Verlag, Berlin – Heidelberg. Obłój K. [1995], Strategie sukcesu firmy, PWE, Warszawa. Obłój K. [2002], Tworzywo skutecznych strategii, PWE, Warszawa. Parker C., Soukseun D. [1998], IAS 38: How Tangible is the Intangible Standard, Australian CPA, Melbourne, Dec. Penc J. [2002], Myślenie strategiczne w organizacji XXI wieku [w:] Przedsiębiorstwo przyszłości – wizja strategiczna, red. W.M. Grudzewski i I.K. Hejduk, Difin, Warszawa. Podszywałow A., Pelc D. [1999], Wycena wartości niematerialnych i prawnych w praktyce, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk. Seetharaman A., Sooria H., Saravanan A.S. [2002], Intellectual Capital Accounting and Reporting in the Knowledge Economy, „Journal of Intellectual Capital”, nr 3/2. Stewart T.A. [2001], The Wealth of Knowledge. Intellectual Capital and the Twenty-First Century Organization, Nicholas Brealey Publishing, London. ZN_715.indb 96 1/30/08 1:08:54 PM Wyzwania funkcjonowania organizacji… 97 Stankiewicz M.J. [2002], Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń. Teece D.J. [2000], Managing Intellectual Capital. Organizational, Strategic, and Policy Dimensions, Oxford University Press, New York. Challenges for the Functioning of Organisations in the Knowledge Economy In this article, the author presents the general principles behind the functioning of contemporary organisations in the knowledge economy. The article emphasises the role of intangible resources in a twenty-first century company gaining a competitive advantage. Since the literature on the subject does not contain a generally accepted definition or typology of intangible resources, the author puts together several definitions and various classifications of such resources. She illustrates the main tasks of a twenty-first century enterprise by presenting the characteristic features and criteria for distinguishing intangible resources. ZN_715.indb 97 1/30/08 1:08:54 PM
