NIEMIEC NA LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO

Marta SKURA, Centrum Języka Polskiego i Kultury Polskiej dla Cudzoziemców
„Polonicum”, Uniwersytet Warszawski, Warszawa
NIEMIEC NA LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO –
POSZUKIWANIE DROGI „NA SKRÓTY”
Streszczenie. Referat dotyczy nauczania języka polskiego jako obcego słuchacza
niemieckojęzycznego na podstawie doświadczeń z pracy w Centrum Języka
Polskiego i Kultury Polskiej dla Cudzoziemców „Polonicum”. Autorka
przedstawi podstawowe trudności, z którymi styka się student niemiecki uczący
się polskiego wynikające z róŜnic językowych i kulturowych między Polską a
Niemcami oraz jako polonistka i germanistka postara się poszukać strategii
ułatwiających opanowanie polszczyzny i odnalezienie się w polskiej
rzeczywistości.
Od chwili wstąpienia Polski do Unii Europejskiej obserwuje się w świecie wzrost
zainteresowania nauką języka polskiego jako obcego. W samym Centrum Języka Polskiego i
Kultury Polskiej dla Cudzoziemców „Polonicum” Uniwersytetu Warszawskiego rocznie
pobiera naukę ponad 1000 cudzoziemców. Polszczyzna stała się bowiem jednym z
oficjalnych języków europejskich i zajmuje szóste miejsce pod względem liczby
uŜytkowników poszczególnych języków w Unii1. Od 2004 r. cudzoziemcy mają moŜliwość
zdawania egzaminu państwowego z JPJO. W czasie dwu pierwszych lat certyfikacji
przystąpiło do niego aŜ 330 cudzoziemców z 34 państw świata, w tym większość zdających
stanowili obcokrajowcy niepolskiego pochodzenia2·.
Wśród uczących się w Polonicum obcokrajowców największą grupę stanowią studenci
niemieccy, przyjeŜdŜający m. in. w ramach programu Socrates-Erasmus. Niemcy przewaŜają
teŜ znacznie w grupie osób przystępujących do egzaminu certyfikatowego. Ten fakt
sprowokował mnie do szukania odpowiedzi na następujące pytania: Skąd tak duŜe
zainteresowanie studenta niemieckiego nauką języka polskiego? Na czym polega specyfika
nauczania polskiego osoby niemieckojęzycznej? Jakie główne trudności napotyka Niemiec
uczący się języka swego wschodniego sąsiada? I wreszcie: Jakich strategii moŜe uŜyć
nauczyciel znający język niemiecki, by ułatwić słuchaczowi niemieckiemu opanowanie
polszczyzny?
Dawniej w lektoratach uczestniczyli głównie slawiści i poloniści oraz potomkowie
polskich emigrantów, dziś w Polonicum duŜą grupę osób uczących się języka polskiego i
kultury polskiej stanowią studenci kierunków niefilologicznych: nauk politycznych,
stosunków międzynarodowych prawa i ekonomii, którzy poprzez znajomość kolejnego języka
obcego chcą podnieść swoje kwalifikacje zawodowe, a certyfikat jest dokumentacją ich
umiejętności. To wszystko sprawia, Ŝe Niemiec na lektoracie języka polskiego jest najczęściej
1
Zob. W. Miodunka, Język polski w Unii Europejskiej,[ w:] Na chwałę i poŜytek nasz wzajemny, Warszawa
2006.
2
Zob. W. Miodunka, Certyfikacja znajomości języka polskiego jako obcego w latach 2004-2005. Oczekiwania i
rezultaty [w:] Języki obce w szkole. O polskim i Polsce 6/2006
194
M. Skura
studentem silnie zmotywowanym do nauki, pragnącym w jak najszybszym czasie opanować
język, co nie znaczy, Ŝe nauka polskiego przychodzi mu łatwo. Mimo bliskości terytorialnej i
znajomości innych języków obcych, język polski jest dla Niemców (szczególnie dla tych,
którzy nie znają Ŝadnego innego języka słowiańskiego) językiem „egzotycznym”, wielkim
wyzwaniem i nieodgadnioną zagadką. Słuchacz niemiecki zauwaŜy kaŜdą
„nieprawidłowość”, kaŜde odejście od reguły i podzieli się spostrzeŜeniem typu: Znalazłem
błąd na polskich monetach …Dlaczego jest dwa złote ale pięć złotych? Na zajęciach lektor
języka polskiego przede wszystkim z jego strony zasypywany jest prośbami typu: Proszę
podać mi pełną listę rzeczowników w dopełniaczu liczby pojedynczej, które mają końcówkę –u
i tych, które kończą się na –a albo pytaniami w rodzaju: Dlaczego w języku polskim mówimy
<jeść chleb> ale <jeść banana>? śaden wyjątek nie ujdzie niemieckiej uwadze, nie zadowoli
ich zdawkowa odpowiedź, dlatego niemiecki student jest wymagającym słuchaczem,
stanowiącym wyzwanie dla lektora.
Interesujące i oryginalne są teŜ usterki językowe robione przez Niemców związane z
interferencją polskiego i niemieckiego. Student niemiecki buduje czasem słowa będące
pewnego rodzaju hybrydami językowymi, np.: *egalnie (niem. egal - pol. obojętnie),
*pałszalnie (niem. pauschal- pol. ryczałtem),* typiczny (niem. typisch – pol. typowy), albo
tworzy neologizmy będęce kalką składniową lub frazeologiczną z języka niemieckiego, np.:
*przyjaciel ode mnie (niem. ein Freund von mir) zamiast: mój przyjaciel, *w tekście stoi
(niem. im Text steht) zamiast: w tekście jest napisane,*namiotowaliśmy (niem. wir haben
gezeltet) zamiast: nocowaliśmy w namiocie, *jadę z samochodem (niem. ich fahre mit dem
Auto) zamiast: jadę samochodem, *Zamelduj się u mnie! (niem. Melde dich bei mir) w
znaczeniu: Odezwij się do mnie.
Osoba niemieckojęzyczna ucząca się języka polskiego jako obcego ma teŜ
charakterystyczne trudności fonetyczne i fonologiczne. Niemiecki system wokaliczny jest
prawie dwukrotnie bogatszy od polskiego, mimo tego zauwaŜa się się pewne usterki w
procesie przyswajania polskiego systemu wokalicznego, które wprawdzie nie zakłócają
komunikacji, ale z całą pewnością demaskują mówcę, tj.: napinanie i wydłuŜanie samogłosek
w otwartych sylabach akcentowanych, mocniejsze zaokrąglanie polskich okrągłych
samogłosek, napinanie średnich polskich samogłosek w sylabach otwartych, pojawienie się
centralnego [e] w wygłosie w sylabie otwartej lub zamkniętej w miejsce polskiej samogłoski
[ε] 3. Znacznie więcej trudności przysparza osobom niemieckojęzycznym przyswojenie
polskiego systemu konsonantycznego, który jest bogatszy o wiele obcych fonemów
zajmujących istotne miejsce w strukturze dźwiękowej języka niemieckiego. PowaŜniejsze
problemy sprawiają uczącym się polskie afrykaty. Pośród polskich spółgłosek
zdentalizowanych niemieckojęzyczna osoba zna jedynie głoskę „sz” oraz występującą w
wyrazach obcego pochodzenia „Ŝ”. Poza tym student nierzadko miesza szeregi syczące i
szumiące, mówi np. *tapcan zamiast: tapczan, *noczna zamiast: nocna, *radzem zamiast
razem. Inną trudnością jest artykulacja polskiego welarnego glajdu „w” w opozycji do „ł” lub
„f”, np. *kowo zamiast koło, *jaskófka zamiast jaskółka.4
PowyŜsze problemy fonetyczne i językowe doskonale rozumie (a przynajmniej jest ich
świadom) lektor znający dobrze język niemiecki lub jeszcze lepiej – strukturę tego języka. W
wielu przypadkach bowiem Polak uczący się niemieckiego styka się z tymi samymi
problemami co Niemiec uczący się polskiego. Taki nauczyciel moŜe więc w róŜnych
momentach lekcji odwoływać się do swojej wiedzy. Nie chodzi tu o zbyt częste uŜywanie
niemieckiego na lekcji JPJO, ale o umiejętność kontrastywnego pokazania pewnych
3
A. Majewska-Tworek, Trudności fonetyczne i fonologiczne niemieckojęzycznych studentów uczących się języka
polskiego jako obcego, [w:] Nauczanie języka polskiego jako obcego i polskiej kultury w nowej rzeczywistości
europejskiej, red. P. Garncarek, Warszawa 2005, s. 161.
4
Zob. A. Majewska-Tworek, Trudności …, op. cit., s. 162-163.
Niemiec na lekcji języka polskiego jako obcego – poszukiwanie drogi „na skróty”
195
problemów językowych oraz o stosowanie pewnych strategii ułatwiających i
przyspieszających opanowanie języka obcego. PoniŜej zostały przedstawione pewne techniki,
pomysły, które moŜna wykorzystać w procesie nauczania języka polskiego jako obcego osób
niemieckojęzycznych.
W początkowym etapie nauki dobrze jest zaczynać od tego, co znane, wskazywać na
podobieństwa gramatyczne i leksykalne między językiem polskim i niemieckim. Odkrycie
wspólnych dla obu języków elementów językowych ułatwia naukę i motywuje studenta.
Polski przestaje być językiem trudnym, egzotycznym, którego nie sposób opanować.
Nauczyciel moŜe odwołać się do swojej znajomości języka niemieckiego i mówiąc np. o
polskiej deklinacji nadmienić, Ŝe sam fakt istnienia przypadków w języku polskim nie
powinien sprawiać Niemcom największych problemów, poniewaŜ w języku niemieckim
mamy Nominativ, Genetiv, Dativ i Akkusativ5.
Centralny problem nauki gramatyki języka polskiego jako obcego stanowi aspekt
czasownika. Niemiecki co prawda nie zna aspektu, ale róŜnicę verbum niedokonane dokonane moŜna przybliŜyć studentowi niemieckojęzycznemu odwołując się do dwóch
rodzajów strony biernej: Vorgangspassivu i Zustanspassivu, np. Die Übung wird geschrieben.
Ćwiczenie jest pisane (czynność niedokonana, powtarzająca się) Die Übung ist schon
geschrieben. Ćwiczenie jest juŜ napisane (czynność skończona).6
Między niemieckim i polskim istnieją teŜ liczne podobieństwa leksykalne. Mam tu na
myśli nie tylko zapoŜyczenia z języka niemieckiego takie jak: plac, dach, ratusz, handel,
szyld, szuflada czy komin7, lecz takŜe uŜywane internacjonalizmy. PoniŜej podaję listę
kilkunastu spośród wielu czasowników, będących wyrazami międzynarodowymi, które w
języku polskim naleŜą do tzw. „pierwszej koniugacji”: -ę, -esz8:
studiować (niem. studieren)
interesować się (sich interessieren)
kreować (niem. kreieren)
interpretować (niem. interpretieren)
kontrolować (niem. kontrollieren)
stresować (niem. stressen)
protestować (niem. protestieren)
specjalizować się (niem. sich spezialisieren)
telefonować (niem. telefonieren)
analizować (niem. analysieren)
argumentować (niem. argumentieren) reagować (niem. reagieren)
serwować (niem. servieren)
angaŜować (niem. engagieren)
dyskutować (niem. diskutieren)
krytykować (niem. kritisieren)
komunikować (niem. kommunizieren) produkować (niem. produzieren)
organizować (niem. organisieren)
informować (niem. informieren)
surfować (niem. surfen)
mailować (niem. mailen)
Nauczyciel wykorzystujący wiedzę kontrastywną z gramatyki polskiego i niemieckiego
zdaje sobie sprawę takŜe z podstawowych róŜnic między tymi językami. W wielu
przypadkach jest więc w stanie przewidzieć błędy studenta i zwrócić szczególną uwagę na
kłopotliwe zagadnienia. Przykładem są tu czasowniki, które w polskim wymagają celownika,
a w niemieckim biernika:
towarzyszyć + celownik begleiten + biernik
przeszkadzać + celownik strören + biernik
zapobiegać + celownik verhindern + biernik
lassen + biernik
pozwalać + celownik
5
W tym miejscu naleŜy zaznaczyć, Ŝe student, który nie ma wykształcenia filologicznego nie zna najczęściej
gramatyki własnego języka, dlatego na lektoracie poznaje nie tylko gramatykę języka polskiego, ale często po
raz pierwszy uświadamia sobie strukturę języka ojczystego.
6
Zob. S. Bęza, Nowe repetytorium z gramatyki języka niemieckiego, Warszawa 1993, s. 154.
7
Por. M. Foland-Kugler, W gaju słów, Warszawa 2006, s. 31-40.
8
Zob. Z. Kaleta, Gramatyka języka polskiego dla cudzoziemców, Kraków 1995, s. 277.
196
M. Skura
Mówiąc o nauczaniu JPJO osób niemieckojęzycznych warto teŜ wspomnieć o
powstających od wielu lat podręcznikach do nauki języka polskiego jako obcego
przeznaczonych dla Niemców. Do nowszych pozycji naleŜą: podręcznik wydany przez Max
Hueber Verlag Witam! Der Polnischkurs autorstwa Danuty Maloty (2005)9, śadnych granic.
Polnisch von A bis Z Jolanty Rudolph (Schmetterling Verlag 2006)10 oraz samouczek wydany
przez Langenscheidt pt. Praktisches Lehrbuch Polnisch autorstwa Małgorzaty MajewskiejMeyers11. KsiąŜki te prezentują treści gramatyczne z uwzględnieniem róŜnic systemowych w
językach polskim i niemieckim, koncentrując się na zagadnieniach sprawiających największe
trudności uczącym się naszego języka Niemcom. Autorzy znający doskonale polski i
niemiecki porównują te dwa systemy, aby zaprezentować dane zagadnienie gramatyczne w
sposób zrozumiały dla odbiorcy tzn. odwołując się stale do ich własnego języka. W Witam
student w części Grammatik czyta: Im Polnischen gibt es keine Artikel (...) Da es im
Polnischen nur eine Vergangenheit gibt, entspricht z. B. die Vergangenheitsform zwiedziłem
den drei deutschen Vergangenheitsformen: ich besichtige, ich habe besichtigt und ich hatte
besichtigt12. W podręczniku śadnych granic juŜ w początkowym rozdziale poświęconym
fonetyce polskiej znajduje się informacja: Im Gegensatz zum Deutschen kennt das Polnische
keine Unterscheidung von langen und kurzen Vokalen13. W podobny sposób gramatyka
polska jest wyjaśniana w ksiąŜce przeznaczonej do samodzielnej nauki Praktisches Lehrbuch
Polnisch. Niemiec czyta tu na temat polskiego i niemieckiego rodzaju gramatycznego: Im
Polnischen unterscheidet man, genauso wie im Deutschen, drei verschiedene Geschlechter:
maskulinum (männlich), feminin (weiblich), neutral (sächlich). Anders als im Deutschen kann
man bei jedem polnischen Substantiv am Wortauslaut erkennen, ob es maskulin, feminin oder
neutral is14t. Na lekcji rolę autora takiego podręcznika moŜe pełnić lektor.
Zainteresowanie nauką języka polskiego jako obcego wśród Niemców jest coraz większe,
co powoduje wzrost liczby ukazujących się na rynku podręczników i materiałów do nauki
polskiego dla osób niemieckojęzycznych oraz pojawianie się nauczycieli i wykładowców
specjalizujących się w nauczaniu Niemców. Język polski stanowi często dla Niemca (i nie
tylko dla niego) wyzwanie. Wielu nie poddaje się. Krok po kroku opanowują reguły
gramatyczne, nowe słownictwo i z dnia na dzień mówią coraz lepiej po polsku, co sprawia, Ŝe
praca z nimi daje lektorowi satysfakcję.
LITERATURA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Stanisław Bęza, Nowe repetytorium z gramatyki języka niemieckiego, Warszawa 1993.
Magdalena Foland-Kugler, W gaju słów, Warszawa 2006.
Zofia Kaleta, Gramatyka języka polskiego dla cudzoziemców, Kraków 1995.
Małgorzata Majewska-Meyers, Praktisches Lehrbuch Polnisch, Langenscheidt 2006
Danuta Malota, Witam! Der Polnischkur,s Max Hueber Verlag 2005.
Jolanta Rudolph, śadnych granic. Polnisch von A bis Z, Schmetterling Verlag 2006.
Języki obce w szkole. O polskim i Polsce 6/2006
Na chwałę i poŜytek nasz wzajemny, Warszawa 2006
9. Nauczanie języka polskiego jako obcego i polskiej kultury w nowej rzeczywistości
europejskiej, red. P. Garncarek, Warszawa 2005
9
D. Malota, Witam! Der Polnischkur,s Max Hueber Verlag 2005.
J. Rudolph, śadnych granic. Polnisch von A bis Z, Schmetterling Verlag 2006.
11
M. Majewska-Meyers, Praktisches Lehrbuch Polnisch, Langenscheidt 2006.
12
D. Malota, Witam, op. cit., s. 119.
13
J. Rudolph, śadnych granic, op. cit., s. 14.
14
M. Majewska-Meyers, Praktisches Lehrbuch Polnisch, op. cit., s. 18.
10