Pobierz - mikroekonomia.net

CZĘŚĆ II
INWESTYCJE W KAPITAŁ LUDZKI
Teresa Bal-Woźniak
ROZDZIAŁ 7
KAPITAŁ INTELEKTUALNY W GOSPODARCE OPARTEJ NA
WIEDZY
Kapitał intelektualny jest jedyną trwałą podstawą sukcesu ekonomicznego organizacji.
Dla właściwego zrozumienia tej, wydawałoby się powszechnie antycypowanej tezy,
niezbędne jest zdiagnozowanie wewnętrznej struktury i zróżnicowanego charakteru
składników kapitału intelektualnego, czemu poświęcony jest niniejszy artykuł.
1. Wprowadzenie
Początek wieku związany jest z radykalnym przyspieszeniem zmian technologicznocywilizacyjnych, które w powiązaniu ze wzmożonymi procesami globalizacji tworzą zupełnie
nowe jakościowo warunki funkcjonowania rynków, państwa i podmiotów gospodarujących,
jednostek i całych społeczeństw. Zakres i burzliwość zmian zdecydowały o upowszechnieniu
się określenia turbulentność otoczenia1, a wymowne są takie określenia jak uogólniona
niepewność2 lub mikrokosmos rynku3. Nowe technologie prowadzące do zupełnie
odmiennych metod działania stają się możliwe dzięki szybkiemu pomnażaniu wiedzy,
umiejętnościom docierania do niej i wykorzystywania jej dla osiągania oczekiwanych
rezultatów. Bardzo prawdopodobnym jest, że tempo zmian w kolejnych latach XXI w. ulegać
będzie dalszemu przyspieszeniu4. Głównym czynnikiem tych przemian jest i będzie wiedza.
W warunkach wszechobecnych technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT)
oraz zaawansowanej techniki wytwarzania (AMT) i tzw. wysokiej techniki (HT) tradycyjne
czynniki rozwoju tracą na znaczeniu, gdyż nie spełniają warunku wystarczającego do
powodzenia przedsiębiorstwa. Powodzenie przedsiębiorstwa powszechnie określane jako
sukces różnie jest rozumiane przez teoretyków i praktyków, badaczy i menedżerów,
a najważniejszym kryterium zróżnicowania jest horyzont czasowy uwzględniany w ocenie.
Jedni gotowi są uważać za sukces fakt przetrwania przedsiębiorstwa w trudnym okresie,
inni utożsamiają sukces z rozwojem przedsiębiorstwa warunkującym osiągnięcie i utrzymanie
przewagi konkurencyjnej, co oznacza że biorą pod uwagę dłuższy horyzont czasowy.
1
Określenie wprowadzone do teorii i praktyki przez amerykańskiego prekursora zarządzania strategicznego Igora
Ansoffa, zob. I.H.Ansoff, Zarządzanie strategiczne, PWE, Warszawa 1985.
2
A.Koźmiński, Zarządzanie w warunkach niepewności, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 13-34.
3
Zob. T.Gruszecki, Współczesne teorie przedsiębiorstwa, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 117-118.
4
K.Kelly, Nowe reguły nowej gospodarki. Dziesięć przełomowych strategii dla świata połączonego siecią, WIGPress, Warszawa 2001.
72
Teresa Bal-Woźniak
W sytuacji trudności interpretacyjnych słusznym wydaje się pytanie o miary.
Wiązanie sukcesu przedsiębiorstwa z posiadaniem dobrego produktu i umiejętnościami jego
sprzedania przestaje być aktualne. Oznacza to, że preferowanie roli udziału w rynku w
ramach myślenia strategicznego nie ma jednoznacznego uzasadnienia. Potwierdzają to wyniki
badań nad identyfikacją miar sukcesu polskiego przedsiębiorstwa5. Wynika z nich, że miarą
powodzenia coraz częściej pojawiającą się w świadomości menedżerów jest wzrost wartości
firmy.
Dążenie do podniesienia wartości firmy wymaga przyjęcia ofensywnej strategii
rozwoju nastawionej na preferowanie udziału w przyszłych szansach. Rosnące znaczenie
walki o udział w pojawiających się szansach zamiast walki o udział w istniejącym rynku to
jeden z głównych trendów zmian istotnych dla sukcesu przedsiębiorstwa w długim okresie.6
Sprostanie tym zmianom oznacza nakierowanie uwagi na kapitał intelektualny, którego
tworzywem jest wiedza.
2. Nowa rola wiedzy w życiu jednostki i społeczeństwa, przedsiębiorstw i gospodarki
O nowej roli wiedzy, która zmieniła charakter z wspierającej na wiodącą, świadczy
wielość przypisywanych jej funkcji7 (tab. 1).
Tabela 1
Specyfikacja funkcji pełnionych przez wiedzę
Funkcja wiedzy
Czynnik produkcji
Opis/oparcie w literaturze
Najważniejszy endogeniczny czynnik produkcji, uchylający granice
wzrostu zrównoważonego (P.Romer 1986)
Stymulator rozwoju Natura daru intelektualnego sprawia jednocześnie, że jego efekty są
trwalsze i cenniejsze dla rozwoju (E.F.Schumacher 1981)
Rozwój z wykorzystaniem idei twórczej destrukcji Schumpetera
(J.E.Stiglitz 2002)
Wiedza dla krajów biednych jest bezcenna (J.Sachs 2005)
Narzędzie
Rdzenne kompetencje (G.Hamel, C.K.Prahalad 1990)
konkurowania
Mamy do czynienia z erą gałęzi przemysłu opartych na ludzkim
potencjale intelektualnym (L.C.Thurow 1999)
Zasobowa koncepcja przewagi konkurencyjnej (A.Koźmiński 2004)
Składnik produktów Wzrost udziału wiedzy w produktach (wyrobach i usługach), wzrost
uzależnienia do wiedzy (T.Stewart 1997)
Generator dobrobytu Jedynym, a przynajmniej głównym, producentem bogactwa są
informacje i wiedza (P.F.Drucker 1993)
Towar
Od społeczności wiedzy do rynków wiedzy (D.J. Skyrme 1999)
Inwestycja
Inwestycja w inteligencję (Ch.Handy 1996)
Inwestycja generująca kapitał (D. Dobija 2003)
Kreator wiedzy
Wiedza jest stosowana do wiedzy ... jest to zasadniczy krok
w transformacji wiedzy (P.F.Drucker 1993)
Organizacyjne tworzenie wiedzy (I.Nonaka, H.Takeuchi 1995)
Budulec kapitału
Wszystkie elementy składowe kapitału intelektualnego istnieją
5
Sukces i porażka w biznesie. Polskie doświadczenia lat dziewięćdziesiątych, IZiR, Gdańsk 1995 za:
M.Bratnicki, Tworzenie przyszłego powodzenia przedsiębiorstwa, Organizacja i Kierowanie 1996, nr 3, s. 65.
6
Por. G.Hamel, C.K.Prahalad, Competing for the Future, Harvard Business School Press, Boston 1994, s.33.
7
Funkcje wiedzy są kategorią odmienną od jej form (wiedza procesowa - jak?, katalogowa - co to?, historyczna jak było?)
Kapitał intelektualny w gospodarce opartej na wiedzy
intelektualnego
73
dzięki jakiejś postaci wiedzy
Źródło: opracowanie na podstawie: T.Bal-Woźniak, Mechanizmy kreacji kapitału
intelektualnego odpowiadające potrzebom gospodarki opartej na wiedzy w: Nierówności
społeczne a wzrost gospodarczy, (red.) M.G.Woźniak, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów
2004, s. 119-129.
Funkcje przypisywane współcześnie wiedzy można mnożyć, udzielenie jednak
jednoznacznej odpowiedzi na pytanie czym jest wiedza napotka na liczne trudności.
Najogólniejsza definicja stanowi, iż „wiedzą jest informacja zorganizowana jako myślowy
model rzeczywistości”8. Informacja zorganizowana w taki sposób, że odpowiada on
zamierzeniom swoich twórców i użytkowników9. Takie podejście pozwala na ujęcie
wszystkich niematerialnych zasobów odnoszących się do wytworów intelektu człowieka
(wiedzy niejawnej i wiedzy jawnej)10, jednak utrudnia identyfikacje owych zasobów.
T.Davenport i L.Prusek zaproponowali definicję, zgodnie z którą wiedza to płynne połączenie
doświadczenia, wartości, informacji o kontekście oraz eksperckiego wglądu w jakieś
zagadnienie, które zapewnia ramy dla oceny i włączenia nowych doświadczeń i informacji11.
W ujęciu encyklopedycznym pojęcie wiedza występuje w dwóch znaczeniach: w szerokim
oznacza wszelki zbiór informacji, poglądów, wierzeń, którym przypisuje się wartość
poznawczą lub/i praktyczną; a według wąskiego (naukowego) znaczenia - jest ogółem
wiarygodnych informacji o rzeczywistości wraz z umiejętnością ich wykorzystania.
Wydaje się, że zrozumieniu natury wiedzy dobrze służy rozeznanie tzw. hierarchii
wiedzy, tj. zależności między danymi, informacją, wiedzą i mądrością.
Dominujące znaczenie wiedzy i zastępowanie przez nią kapitału w tradycyjnym tego
słowa znaczeniu prowadzi do rozpowszechniania się sądów co do pojawienia się nowego ładu
gospodarczego określanego jako gospodarka oparta na wiedzy (GOW). Ten rodzaj
gospodarki w ostatnich kilkunastu latach wyłonił się jako ważna dziedzina myśli teoretycznej
oraz działań politycznych w skali globalnej, kontynentalnej, narodowej i regionalnej12.
Zdaniem B.Liberskiej to „globalizacja wiedzy i technologii stworzyły podstawę dla nowego
typu gospodarki – opierającej się na wiedzy”13. W definicjach zawartych w programach
eEurope i ePolska określana jest jako nowy model gospodarki, której funkcjonowanie opiera
się na jak najpełniejszym wykorzystaniu zasobów wiedzy i innowacyjności oraz na
powszechnym dostępie do informacji. Z perspektywy rozwoju gospodarczego, a szczególnie
modeli wzrostu endogenicznego, gospodarka oparta na wiedzy postrzegana jest jako
gospodarka, w której „wiedza jako taka (nakłady i stan wiedzy) staje się ważniejszym
8
K.R.Śliwa, O organizacjach inteligentnych i rozwiązywaniu złożonych problemów zarządzania nimi, Wyd.
WSM SIG, Warszawa 2001, s. 5.
9
Zob. A.K.Koźmiński, Zarządzanie wiedzą warunkiem konkurencyjności firmy, VII Kongres Ekonomistów, z.1,
PTE, Warszawa 2001, s. 4.
10
Za prekursora wymienionych wymiarów wiedzy, uznawany jest M.Polanyi, węgierski badacz (początkowo
chemik a następnie filozof). Rozróżnienie na wiedzę niejawną i jawną oraz przemiany między nimi posłużyły
do określenia tzw. spirali wiedzy czyli konwersji wiedzy w ramach cyklu obejmującego: przystosowanie
(niejawna – niejawna), uzewnętrznienie (niejawna - jawna), łączenie (jawna – jawna), uwewnętrznienie (jawna niejawna). Poszczególne fazy cyklu określane są także jako: socjalizacja, eksternalizacja, kombinacja,
internalizacja. Zob. Teoria organizacyjnego tworzenia wiedzy, w: I.Nonaka, H.Takeuchi, Kreowanie wiedzy w
organizacji, PFPK, Warszawa 2000, rozdział 3, s. 79-120.
11
T.Davenport, L.Prusak, Working Knowledge. How Organizations Manage What They Know, Harvard
Business School Press, Boston 1998, s.38.
12
A.Kukliński, Gospodarka oparta na wiedzy jako laboratorium polskiej szkoły myślenia strategicznego
w: Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku, (red.) A.Kukliński, Wyd. KBN,
Warszawa 2001, s. 239.
13
B.Liberska, Współczesne procesy globalizacji gospodarki światowej w: Globalizacja. Mechanizmy
i wyzwania, (red.) B.Liberska, PWE, Warszawa 2002, s. 31.
74
Teresa Bal-Woźniak
czynnikiem determinującym tempo rozwoju i poziom rozwoju gospodarczego od nakładów i
stanu oraz (wolumenu) środków trwałych”14.
Z punktu widzenia przedsiębiorstw i ich wkładu w pomnażanie dobrobytu
narodowego, gospodarka oparta na wiedzy to taka – jak podkreśla A.Koźmiński - w której dla
większości przedsiębiorstw czynnikiem przewagi konkurencyjnej jest wiedza. Podkreślenie to
nawiązuje wprost do wysuwanych tez, że to sektor gospodarczy kształtuje tempo i zakres
przemian w społeczeństwie, że gospodarka oparta na wiedzy stanowi podstawę społeczeństwa
informacyjnego i że społeczeństwo informacyjne będzie na tyle konkurencyjne na ile jego
gospodarka zostanie oparta na wiedzy15.
W dokumencie OECD zapisano, że teoria GOW zakłada, iż podstawą sukcesu
ekonomicznego, a nawet jedyną trwałą podstawą jest dziś kapitał ludzki16. Praktyka
potwierdza, że w warunkach tworzonej gospodarki opartej na wiedzy atrakcyjność
inwestycyjna przedsiębiorstw wiązana jest nie z tradycyjnie rozumianym kapitałem
rzeczowym i finansowym, ale z tak zwanym kapitałem intelektualnym, zdolnym do
przysparzania korzyści jego posiadaczowi nawet w turbulentnym otoczeniu.
3. Istota i struktura kapitału intelektualnego
Kapitał intelektualny to „nowe bogactwo organizacji”17. Utożsamiany jest z wiedzą
posiadaną przez przedsiębiorstwo jako całość i poszczególnych pracowników oraz
z umiejętnościami tworzenia z tej wiedzy rzadkich konfiguracji niematerialnych zasobów,
trudnych do imitacji przez konkurentów. Istotę dobrze charakteryzuje zadanie: „Kapitał
intelektualny jest być może nową teorią, ale w praktyce funkcjonuje już od wielu lat –
zdroworozsądkowo. Zawsze był ukryty w owej różnicy między rynkową i księgową wartością
przedsiębiorstwa”.18
Wobec braku pełnej identyfikacji niematerialnych zasobów przedsiębiorstwa,
podejmowane są kolejne próby dokonania w miarę spójnej inwentaryzacji tych elementów,
które winny zostać włączone w zakres kapitału intelektualnego19 (rys. 1).
Kapitał intelektualny obejmuje zespół niematerialnych zasobów, które mogą być
odnoszone:
• do jednostki (osoby – właściciela) i jest to tzw. indywidualny kapitał intelektualny,
• do przedsiębiorstwa (organizacji) jako całości20. Nazywany jest wówczas kapitałem
strukturalnym, obejmującym wartości wynikające z relacji z obiektami otoczenia,
(tzw. kapitał relacyjny) oraz wartości w postaci wiedzy zakorzenionej w produktach
wiedzy, w obszarze procedur, procesów i innowacji (tzw. kapitał organizacyjny).
Dla pełności obrazu na rys. 1 ujęto również kapitał społeczny, z zaznaczeniem, że
przenika wszystkie pozostałe elementy kapitału. Obejmuje wartości ujawniające się między
14
L.Zienkowski, Gospodarka „oparta na wiedzy” – mit czy rzeczywistość? w: Wiedza a wzrost gospodarczy,
(red.) L.Zienkowski, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2003, s. 15.
15
W.Abramowicz, Obywatele globalnego społeczeństwa informacyjnego w: Polska w drodze do globalnego
społeczeństwa informacyjnego, Raport o rozwoju społecznym, UNDP, Warszawa 2002, s. 121.
16
Knowledge Management in the Learning Socjety. Educations and Skills, Centre for Educational Research and
Innovation, OECD 2000.
17
T.A.Steward, Intellectual Capital. The New Wealth of Organisations, Doubleday&Currency, New York 1997.
18
Wypowiedź sformułował Leif Edvinsson, pierwszy w historii dyrektor ds. kapitału intelektualnego szwedzkiej
firmy ubezpieczeniowej Skania AFS, zob. L.Edvinsson, M.S.Malone, Kapitał intelektualny, PWN, Warszawa
2001, s. 17.
19
W każdym przypadku próby sporządzania takiej specyfikacji pojawia się ryzyko pominięcia niektórych
zasobów i umiejętności bądź przypisania im innej wagi niż w istocie na to zasługują.
20
Ale w tym przypadku kwestia własności nie jest taka oczywista. Są elementy będące własnością organizacji
(te, które mogą być przedmiotem ochrony prawnej, jak patenty, licencje, znaki towarowe), ale inne mogą być
tylko udostępnione organizacji (kompetencje, lojalność pracowników, itp.).
75
Kapitał intelektualny w gospodarce opartej na wiedzy
ludźmi w różnych sytuacjach21. Najbardziej ewidentnym przykładem kapitału społecznego
jest zaufanie i zasada wzajemności, umożliwiające spontaniczną współpracę i skoordynowane
działania w rozwiązywaniu problemów.22
C A Ł K O W I T Y
K A P I T A Ł
TRADYCYJNY
KAPITAŁ
RZECZOWY
I FINANSOWY
O R G A N I Z A C J I
KAPITAŁ INTELEKTUALNY
INDYWIDUALNY
KAPITAŁ
INTELEKTUALNY
STRUKTURALNY
KAPITAŁ
INTELEKTUALNY
PERSONEL
KAPITAŁ LUDZKI
KAPITAŁ
ORGANIZACYJNY
KAPITAŁ
RELACYJNY
Ogół elementów tworzących kapitał organizacji można więc podzielić na cztery kategorie:
TRADYCYJNY
KAPITAŁ
KAPITAŁ
KAPITAŁ
KAPITAŁ
RZECZOWY
LUDZKI
ORGANIZACYJNY
RELACYJNY
I FINANSOWY
Wszystkie wyróżnione kategorie kapitału przenika:
K A P I T A Ł
S
P
O Ł E C Z N Y
Rysunek 1. Model zależności między składowymi kapitału organizacji
Źródło: T.Bal-Woźniak, Kapitał intelektualny fundamentalnym warunkiem powodzenia
regionalnych strategii innowacji w: Kapitał ludzki i intelektualny jako czynnik wzrostu
gospodarczego i ograniczania nierówności społecznych, (red.) M.G.Woźniak, Uniwersytet
Rzeszowski, Rzeszów 2005, s.156.
W analizie wpływu człowieka na procesy wzrostu gospodarczego czy rozwoju
organizacji zwykło się stosować określenie „kapitał ludzki i intelektualny”, co mogłoby
sugerować rozłączność tych kategorii. Tymczasem logicznym wydaje się uznawanie kapitału
ludzkiego za składową kapitału intelektualnego co przestawiono graficznie. Zaprezentowane
podejście jest jednym z wielu i mieści się w nurcie koncepcji struktury kapitału całkowitego
firmy Skandia, koncepcji rozpropagowanej przez L.Edvinssona.
Zanim pojęcie kapitału intelektualnego zostało wprowadzone do ekonomii oraz teorii
organizacji i zarządzania powszechnie posługiwano się pojęciem kapitał ludzki. Według
K.Bradley’a wskazanie na kapitał intelektualny było wynikiem rozszerzającej się luki
pomiędzy wartością przedsiębiorstw wykazywaną w bilansach a wartością ocenianą przez
inwestorów giełdowych23, natomiast według G.S.Beckera geneza teorii kapitału ludzkiego
wyprowadzona była „z odkrycia, że znaczna część wzrostu dochodu Stanów Zjednoczonych
nie daje się wytłumaczyć wzrostem kapitału rzeczowego”24. Stanowisko takie potwierdza
21
Kapitał społeczny można zdefiniować jako zespół nieformalnych wartości i norm, które uznają członkowie
danej grupy i które umożliwiają im współpracę, F.Fukuyama, Wielki wstrząs, Politeja, Warszawa 2000. s. 24.
22
Na temat różnorodnych aspektów zaufania, zob. „Prakseologia” 2003, nr 143.
23
Zob. K.Bradley, Intellectual Capital and the New Wealth and of Nations, London 1996 za: L.Edvinsson,
M.S.Melone, Kapitał intelektualny, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001, s.12.
24
B.S.Becker, Human Capital, NBER, New York 1975 za: S.R.Domański, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy,
Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1993, s. 14.
76
Teresa Bal-Woźniak
również T.W.Schultz konstatując, że „dokonywane były intensywne poszukiwania
opuszczonych czynników produkcji, którym można by przypisać nie wyjaśnioną resztę
w nowoczesnym wzroście gospodarczym”25.
Kapitał ludzki według przykładowej definicji to ogół predyspozycji (w tym również
zdrowotnych), wiedzy, zdolności i umiejętności oraz możliwości ich spożytkowania w postaci
kompetencji w trakcie realizowania określonych zadań. Obejmuje dwie odmienne grupy
elementów (rys. 1): kapitał indywidualny poszczególnych osób26 oraz zasoby będące efektem
organizowania i występowania pracy zespołowej, czyli związane z istnieniem i
funkcjonowaniem tzw. personelu, tj. kapitał, o którym R.Galar pisze, że w GOW jest
„produktem ubocznym intensywnych i nieformalnych interakcji wiążących niewielkie grupy
współpracowników, które odnoszą sukcesy, skutecznie rozwiązując nietypowe problemy”27.
Wyjaśnienie istoty indywidualnego (tj. przypisywanego jednostce) kapitału
intelektualnego sprowadza się do wyliczania określonych zasobów niematerialnych danych
jednostce bez jej aktywnego udziału (przynależność do określonej rodziny, dziedziczność
zawodu, pozycja społecznej, sytuacja materialna rodziny, ale także talent, inteligencja i
zdrowie do pewnego stopnia) oraz nabywanych w sposób ustawiczny przez kształcenie,
dokształcanie i doświadczenie, a ponadto umiejętności w zakresie wykorzystywania tych
zasobów dla dobra indywidualnego, osobistego i społecznego, takie jak: zaradność, biegłość,
dojrzałość28, innowacyjność pracowników itd.
Kapitał relacyjny przybiera formę wzajemnych powiązań z „obiektami” otoczenia i
oznacza utrzymywanie kontaktów w ramach różnorodnej współpracy, pozyskiwanie
doświadczenia, kształtowanie więzi biznesowych, przynależność do sieci, podpisywanie
kontraktów i porozumień, przyznawanie upoważnień, przywilejów, ale również zwiększanie
stopienia uzależnienia. Oznacza również lojalność klientów, potencjał rynku, ważność
produktu w strukturze potrzeb klienta, wiedzę typu know-haw dostawców, odbiorców i
partnerów itd.
Kapitał organizacyjny będąc kategorią o największym stopniu zróżnicowania, stanowi
podstawę uzewnętrzniania i spożytkowania kapitału ludzkiego na zasadzie ujawniających się
interakcji i rozpowszechniania się wiedzy wewnątrz układu. Nie ma zgody co do jego
klasyfikacji.
• A.Brooking wymienia aktywa własności intelektualnej i aktywa infrastrukturalne
(dające siłę wewnętrzną, takie jak filozofia zarządzania, kultura prawna i
organizacyjna, procesy zarządzania, systemy sieciowe, systemy technologii
informacyjnej itd.).29
25
T.W. Schultz, Investment in Human Capital, The Free Press, New York 1976 za: S.R.Domański, Kapitał
ludzki…, op. cit., s. 14. Theodor Schultz i Gary Becker uważani są za prekursorów teorii kapitału ludzkiego,
zob. M.Blaug, Metodologia ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 303.
26
W analizach indywidualnego kapitału intelektualnego najczęściej wskazuje się na tzw. pracowników
kluczowych. Określenie pracownicy kluczowi obecnie odnoszone jest do osób, od efektów pracy których zależy
rozwój przedsiębiorstwa (pełnią w rozwoju przedsiębiorstwa rolę siły napędowej, „lokomotywy”, np. główny
projektant, główny konstruktor itp.). W GOW będą nimi „pracownicy wiedzy”- osoby wykształcone
(P.Drucker). Pracownicy, którym nie można przypisać roli pracowników kluczowych traktowani są jako
personel (w domyśle personel wykonawczy). Rozróżnienie to jest istotne z punktu widzenia zarządzania
przedsiębiorstwem, szczególnie doboru narzędzi polityki personalnej w kontekście tworzenia i wykorzystywania
kapitału intelektualnego.
27
R.Galar, Gospodarka oparta na wiedzy – sześć wątpliwości w: Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy
Banku Światowego, (red.) A.Kukliński, Wyd. KBN, Warszawa 2003, s. 307.
28
Powszechnie kojarzona jest z dojrzałością fizyczną, ale również chodzi o dojrzałość intelektualną,
emocjonalną, ekonomiczną, ekologiczną. Zob. I.Bielski, Przedsiębiorstwo jako element systemu edukacyjnego
współczesnego społeczeństwa, VII Kongres Ekonomistów, z.8, PTE, Warszawa 2001.
29
A.Brooking, The Management of Intellectual Capital, “Long Range Planning” 1997, Vol. 30, No. 3, s. 364.
Kapitał intelektualny w gospodarce opartej na wiedzy
77
•
Według stanowiska L.Edvinssona kapitał organizacyjny obejmuje kapitał
procesowy oraz kapitał innowacyjny nazywany także rozwojowym, dla
podkreślenia strategicznego charakteru innowacji i innowacyjności.
Łącząc wymienione stanowiska i wprowadzając własną interpretację można przyjąć,
że kapitał organizacyjny obejmuje: kapitał własności intelektualnej, kapitał infrastruktury,
kapitał procesów i kapitał innowacyjny.
Kapitał własności intelektualnej stanowi bezdyskusyjną część zasobów
niematerialnych w postaci patentów, licencji czy znaków towarowych. 30 Podlegają one
ochronie prawnej i ujmowane są w aktywach bilansu przedsiębiorstwa w pozycji „Wartości
niematerialne i prawne”.
Kapitał infrastrukturalny organizacji obejmuje: systemy informatyczne, bazy danych,
wewnętrzne powiązania sieciowe i dostęp do informacji, systemy dzielenia się wiedzą,
kulturę prawną, strukturę organizacyjną, renomę firmy itd. Wydzielenie tej grupy – głównie
ze względu na systemy informatyczne i bazy danych - w jest szczególnie ważne dla procesu
tworzenia gospodarki opartej na wiedzy. Koresponduje bowiem z rządowymi programami
budowy infrastruktury informatycznej w kraju.
Kapitał procesów dotyczy posiadanych i opanowanych technologii, procedur (np.
procedur reagowania na sygnały z rynku, procedur uczestniczenia w targach i wystawach,
procedur załatwiania reklamacji), procesów obiegu informacji, procesów „organizacyjnego
uczenia się”, „sekretów” technologicznych i handlowych itp.
Kapitał innowacyjny wskazuje na potencjał rozwojowy i obejmuje zamierzenia
strategiczne, sposoby finansowania prac badawczo-rozwojowych, innowacyjność
przedsiębiorstwa, filozofię zarządzania, preferowane źródła innowacji, transfer wiedzy i
technologii, zaplecze badawczo-rozwojowe, klimat innowacyjny itd.
Jest kilka elementów bardzo bogatych w treści, o rozległym oddziaływaniu na różne
obszary przedsiębiorstwa i jego otoczenia. Muszą być więc włączone do wszystkich grup
struktury kapitału intelektualnego, stosownie do wyodrębnionych kwestii. Do kategorii takich
należy kultura organizacyjna obejmująca zespół norm i wartości oraz założeń31. Wpływa ona
na proces „selektywnej ekspozycji wiedzy” pracowników kluczowych, zaangażowanie
personelu wykonawczego, sposoby utrzymywania kontaktów z interesariuszami, zwyczaje
dzielenia się wiedzą, sposoby przyjmowania interesantów czy „nagradzanie” postaw
innowacyjnych. Podobnie innowacyjność może dotyczyć poszczególnych osób albo
przedsiębiorstwa jako całości i wówczas ujmowana jest jako element kapitału strukturalnego,
w kapitale innowacyjnym. Ponadto o innowacyjność może być traktowana z jednej strony
jako element kapitału intelektualnego, a z drugiej jako instrument jego wykorzystywania.
Sposobem umożliwiającym permanentne korzystanie z wiedzy i stosowanie wiedzy
w szeroko rozumianej praktyce są innowacje traktowane przez J.Schumpetera32 jako
użyteczne narzędzie tworzenia podstaw rozwoju gospodarczego (1912). Wyjaśniając istotę
innowacji wskazał konkretne przypadki i nazwał innowacjami33. Dzisiejsi badacze wydają się
wzorować na prekursorze teorii innowacji. Tymczasem konkretna definicja i konsekwentne
jej stosowanie może pomóc w identyfikacji zmian, które są innowacjami. Potrzeba taka
wynika również z faktu, że innowacje Schumpetera ze sfery produkcji - podlegając procesowi
ewolucji, przeszły w ciągu wieku do wszystkich (bez wyjątku) obszarów aktywności
30
Bezdyskusyjne z punktu widzenia Ustawy o rachunkowości.
E.Schein, Organizational Cultur and Leadership, Jessey Bass Publ., San Francisco 1985 za: E.Masłyk –Musiał,
Społeczeństwo i organizacje. Socjologia organizacji i zarządzania, Wyd. UMCS. Lublin 1996, s.123.
32
J.A.Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960.
33
Ibidem, s.104.
31
78
Teresa Bal-Woźniak
człowieka. Wymogi takie wydaje się spełniać definicja mówiąca, że „innowacja to wdrożona
zmiana przynosząca określone korzyści (ekonomiczne, społeczne, ekologiczne i inne)”.
Zmiana określa naturę innowacji i możliwości wykorzystania do jej zrozumienia wiedzy na
temat zmian i zarządzania nimi). Wdrożonie wskazuje na konieczność urzeczywistnienia
pomysłów nowych rozwiązań. Warunkiem koniecznym i dostatecznym równocześnie są
korzyści. Obowiązek zapewnienia tzw. dodatniej sumy korzyści, nie pozwala ograniczać się
tylko do korzyści ekonomicznych, gdyż one nie zapewniają pełnej użyteczności w rozumieniu
teorii dobrobytu (jednostkowego34 i społecznego35). Niedocenianie szeroko rozumianych
korzyści (jako elementu strukturalnego innowacji) prowadzi do sytuacji, w której wdrożona
zmiana wywołuje negatywne skutki ekologiczne czy zdrowotne, a mimo to nazywana jest
innowacją. Podkreślanie różnorodnych korzyści, również kulturowych i duchowych jest
niezmiernie istotne, gdyż innowacje nadal wielu kojarzą się wyłącznie z technicznymi
aspektami i ekonomicznymi korzyściami.
W gospodarce opartej na wiedzy rola innowacji zwielokrotnia się z racji funkcji
przypisywanych wiedzy. By jednak liczba i dynamika urzeczywistniania idei w praktyce była
zgodna z wymogami GOW niezbędny jest określony poziom innowacyjności, rozumianej
jako zdolność do stałego poszukiwania lub kreowania nowych rozwiązań, przystosowywania
ich do konkretnych warunków, wdrażania w praktyce a następnie upowszechniania.
Konieczność wspierania procesów kształtowania innowacyjności dostrzegana była od
dawna, ale w warunkach wzrastającej niepewności środowisk życia jednostek
i funkcjonowania organizacji ma to zasadnicze znaczenie. Nie sposób bowiem dokładnie
przewidzieć napływu informacji i rozwoju sytuacji, by zaproponować konkretne narzędzia i
metody działania. To uczestnicy danych procesów samodzielnie muszą podejmować decyzje
realizacyjne i to w oparciu o nowe rozwiązania, gdyż dotychczasowe metody w nowych
warunkach po prostu nie sprawdzają się (nie zapewniają oczekiwanej skuteczności). Ponadto
ze wzrostem innowacyjności wiązane jest powodzenie Strategii Lizbońskiej36.
Wyróżnione grupy elementów kapitału intelektualnego mogą służyć jako podstawa
określania programów jego kreowania i nadawania mu odpowiednich cech jakościowych.
Odpowiednio mogą to być: programy inwestowania w człowieka, programy współpracy
gospodarczej (np. w ramach klastrów), w tym współpracy regionalnej, międzyregionalnej i
zagranicznej (transgranicznej), programy ochrony praw własności intelektualnej, programy
zwiększania produktywności działań w kontekście kapitału procesowego czy programy badań
i rozwoju w nawiązaniu do kapitału innowacyjnego. Zastosowane liczby mnogiej ma
sugerować, że w ramach wymienionych programów można wskazywać rozwiązania bardziej
szczegółowe.
Przykładowo kapitał ludzki nakierowuje uwagę na programy inwestowania
w człowieka. Programy takie znane są od dawna i zachowują aktualność także w warunkach
GOW. Listę ich przytacza S.R.Domański podkreślając, że poglądy prezentowane w literaturze
przedmiotu są zgodne co do głównych kategorii działań podnoszących jakość ludzkich
zdolności i które można nazwać inwestycjami w człowieka czy w ludzkie życie, a należą do
nich:37 szeroko rozumiane usługi i udogodnienia związane z ochroną zdrowia i wpływające na
34
Zob. np. A.Sen, Commodities and capabilities, North-Holland, Amsterdam and New York 1985.
Zob. np. A.Offer, Economic Wellfare Measurements and Human Well-Being, University of Oxford,
Discussion Papers in Economic and Social History 2000, no. 34.
36
K.Piech, Kierunki zmian w Strategii Lizbońskiej dla przyspieszenia budowania gospodarki opartej na wiedzy
w Unii Europejskiej w: STRATEGIA LIZBOŃSKA a możliwości budowania gospodarki opartej na wiedzy
w Polsce – wnioski i rekomendacje, (red.) E.Okoń-Horodyńska, K.Piech, Wyd. PTE, Warszawa 2005, s. 141150.
37
Zob. S.R.Domański, Kapitał ludzki ..., op. cit., s. 20-21 (z powoływaniem się na Theodora Schultza i jego
dzieło Inwestowanie w ludzi).
35
Kapitał intelektualny w gospodarce opartej na wiedzy
79
długość życia, witalność, siłę i wigor ludzi; szkolenia w czasie pracy; formalne wykształcenie
szkolne na wszystkich szczeblach; programy studiów dla dorosłych; migracje ludności w celu
znalezienia lepszej pracy czy dostosowania się do zmieniających się warunków;
poszukiwanie informacji o sytuacji ekonomicznej firm i perspektywach zawodowych;
badania naukowe, których rola jest nieco odmienna i polega na tym, że dostarczając odkryć i
informacji, otwierają nowe pola zastosowań dla każdej działalności inwestycyjnej, łącznie z
inwestycjami w człowieka.
Najnowszym dokumentem wyznaczającym kierunki działań w wymienionych wyżej
obszarach jest Strategia Integracji Społecznej38. Jeden z priorytetów dotyczy dostępu do
informacji i poradnictwa. Może więc wdrożony zostanie program, który doprowadziłby do
sytuacji, by każda informacja, w każdej formie, o każdej porze i w każdym miejscu była
dostępna dla każdego. Możliwość stałego korzystania z informacji może skłaniać do dzielenia
się wiedzą, co jest najtrudniejszym etapem w procesie zarządzania wiedzą.
Programy o takim ukierunkowaniu funkcjonują w Unii Europejskiej i z racji
przynależności Polski do Unii, opracowywane są również w Polsce zgodnie z polską
hierarchią potrzeb i polskimi realiami. Kwestią otwartą jest przekładanie ich na działania
praktyczne. Wszystkie programy są ważne, gdyż dopiero w całości mogą przełożyć się na
potencjał intelektualny jednostek, przedsiębiorstw, regionów, gospodarki. Podstawą i
warunkiem realizacji programów infrastruktura instytucjonalna gospodarki39, która może
wspomagać lub niweczyć skutki podejmowanych działań, w tym w zakresie budowy
gospodarki opartej na wiedzy.
Zakończenie
Analiza gospodarki opartej na wiedzy z perspektywy polskiej wymaga dwojakiego jej
postrzegania. Z jednej strony potrzebna jest świadomość trendu rozwojowego, który ujawnił
się jako konsekwencja określonych zjawisk i procesów, a zatem i Polska została włączona w
jego nurt. Po drugie, budowa gospodarki wiedzy i społeczeństwa wiedzy jest dla Polski
warunkiem uczestnictwa w korzyściach związanych z globalizacją i sposobem na
urzeczywistnienie trwałego wzrostu gospodarczego.
O gospodarce opartej na wiedzy - zdaniem A.Koźmińskiego - można mówić obecnie
tylko w odniesieniu do gospodarek najwyżej rozwiniętych. Kraje mniej rozwinięte nie mogą
jednak liczyć na to, że ich gospodarka stanie się opartą na wiedzy w efekcie działania sił
rynkowych. Konieczne jest przystąpienie do budowy gospodarki opartej na wiedzy, tzn.
tworzenia warunków sprzyjających powstawaniu i sukcesowi przedsiębiorstw, które opierają
na wiedzy swoją przewagę konkurencyjną.
Kapitał intelektualny ze względu na osobniczy charakter jest trudny do ogarnięcia i
objęcia sterowaniem. Tym bardziej muszą być podejmowana próby dla włączenia jego
rozwoju w nurt pożądanych tendencji. Praktyka funkcjonowania przedsiębiorstw dostarcza
coraz więcej dowodów potwierdzających, że sukces w długim horyzoncie czasu we
współczesnych warunkach zależy od ilości i jakości niematerialnych zasobów.
SPIS LITERATURY:
1. Ansoff I.H., Zarządzanie strategiczne, PWE, Warszawa 1985.
2. Bielski I., Przedsiębiorstwo jako element systemu edukacyjnego współczesnego
społeczeństwa, VII Kongres Ekonomistów, z.8, PTE, Warszawa 2001.
38
39
Narodowa Strategia Integracji Społecznej do 2010 roku, KPRM, Warszawa, maj 2004.
Zob. J.E.Stiglitz, Globalizacja, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 166.
80
Teresa Bal-Woźniak
3. Blaug M., Metodologia ekonomii, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995.
4. Bratnicki M., Tworzenie przyszłego powodzenia przedsiębiorstwa, Organizacja i
Kierowanie 1996, nr 3.
5. Brooking A., The Management of Intellectual Capital, “Long Range Planning” 1997,
Vol. 30, No. 3.
6. Davenport T., Prusak L., Working Knowledge. How Organizations Manage What They
Know, Harvard Business School Press, Boston 1998.
7. Domański S.R., Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa
1993.
8. Edvinsson L., Malone M.S., Kapitał intelektualny, PWN, Warszawa 2001.
9. Fukuyama F., Wielki wstrząs, Politeja, Warszawa 2000.
10. Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, (red.) B.Liberska, PWE, Warszawa 2002.
11. Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku Światowego, (red.) A.Kukliński, Wyd.
KBN, Warszawa 2003.
12. Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku, (red.) A.Kukliński, Wyd.
KBN, Warszawa 2001.
13. Gruszecki T., Współczesne teorie przedsiębiorstwa, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa
2002.
14. Hamel G., Prahalad C.K., Competing for the Future, Harvard Business School Press,
Boston 1994.
15. Kelly K., Nowe reguły nowej gospodarki. Dziesięć przełomowych strategii dla świata
połączonego siecią, WIG-Press, Warszawa 2001.
16. Knowledge Management in the Learning Socjety. Educations and Skills, Centre for
Educational Research and Innovation, OECD 2000.
17. Koźmiński A., Zarządzanie w warunkach niepewności, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa
2004.
18. Koźmiński A., Zarządzanie wiedzą warunkiem konkurencyjności firmy, VII Kongres
Ekonomistów, z.1, PTE, Warszawa 2001.
19. Masłyk –Musiał E., Społeczeństwo i organizacje. Socjologia organizacji i zarządzania,
Wyd. UMCS. Lublin 1996.
20. Nonaka I., Takeuchi H., Kreowanie wiedzy w organizacji, PFPK, Warszawa 2000.
21. Offer A., Economic Wellfare Measurements and Human Well-Being, University of
Oxford, Discussion Papers in Economic and Social History 2000, no. 34.
22. Polska w drodze do globalnego społeczeństwa informacyjnego, Raport o rozwoju
społecznym, UNDP, Warszawa 2002.
23. Schumpeter J.A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960.
24. Sen A., Commodities and capabilities, North-Holland, Amsterdam and New York 1985.
25. Steward T.A., Intellectual Capital. The New Wealth of Organisations,
Doubleday&Currency, New York 1997.
26. Stiglitz J.E., Globalizacja, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004.
27. STRATEGIA LIZBOŃSKA a możliwości budowania gospodarki opartej na wiedzy
w Polsce – wnioski i rekomendacje, (red.) E.Okoń-Horodyńska, K.Piech, Wyd. PTE,
Warszawa 2005.
28. Śliwa K.R., O organizacjach inteligentnych i rozwiązywaniu złożonych problemów
zarządzania nimi, Wyd. WSM SIG, Warszawa 2001.
29. Wiedza a wzrost gospodarczy, (red.) L.Zienkowski, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa
2003.