CO WIEDZIAŁ STALIN Zagadka planu „Barbarossa” Spis treści

WHAT STALIN KNEW The Enigma of Barbarossa - David E. Murphy
CO WIEDZIAŁ STALIN
Zagadka planu „Barbarossa”
Tłumaczenie: Michał Studniarek
Mojej Ŝonie Star
Na początku lat 20. Stalin wraz z kilkoma kolegami odpoczywał na trawie w
parku Morozowka. Któryś z nich spytał: „Co jest najlepsze na świecie?”. „KsiąŜki” –
odparł jeden. „Nie ma nic lepszego niŜ kobieta” – odparł drugi. Stalin odpowiedział:
„Najlepszą rzeczą na świecie jest dobrze opracowany plan. Następnie na długi czas
naleŜy przyczaić się w zasadzce, by dowiedzieć się, gdzie ukrywa się przeciwnik. A
potem złapać go i zniszczyć!”
Miklos Kun, Stalin: An Unknown Portrait (Stalin: Portret nieznany)
Spis treści
Podziękowania
Źródła
Wstęp: Władza absolutna Stalina, jego błędy i katastrofalne decyzje
Wykaz skrótów
Rozdział 1 Stalin i Hitler: Tło
Rozdział 2 Iwan Proskurow: szczery generał
Rozdział 3 Proskurow poprawia Stalina
Rozdział 4 Radzieckie granice przesuwają się na zachód
Rozdział 5 Finowie walczą. Proskurow kozłem ofiarnym
Rozdział 6 Rezydencje radzieckiego wywiadu wojskowego w Europie Zachodniej
Rozdział 7 Rezydencje radzieckiego wywiadu wojskowego w Europie Wschodniej
Rozdział 8 Kim pan jest, doktorze Sorge? Stalin nigdy o panu nie słyszał
Rozdział 9 Wywiad zagraniczny NKWD
Rozdział 10 Szpiedzy Fitina
Rozdział 11 Słuchanie wroga
Rozdział 12 Pracując na kolei
Rozdział 13 Pogranicznicy wiedzieli
Rozdział 14 Usunięcie Proskurowa
Rozdział 15 Golikow i operacja „Lew Morski”
Rozdział 16 „W czasie pokoju nie strzelamy do niemieckich samolotów”
Rozdział 17 Niemiecka dezinformacja: Czemu Stalin w nią wierzył?
Rozdział 18 Tajne listy
Rozdział 19 Wznowienie czystek
Rozdział 20 W przededniu wojny
Rozdział 21 Lato tortur
Rozdział 22 Ostateczny bilans
Zakończenie: Czy przyszłość będzie powtórką przeszłości?
Dodatek 1: Organizacja radzieckiego wywiadu wojskowego
Dodatek 2: Listy Hitlera do Stalina
Dodatek 3: Lista rozstrzelanych bez sądu 28 października 1941 r.
Dodatek 4: Chronologia raportów
Wykaz szpiegów i ich przełoŜonych
Uwagi
Indeks
Podziękowania
KsiąŜka ta powstała dzięki sugestiom Jonathana Brenta, redaktora naczelnego Yale
University Press, który jako pierwszy zwrócił moją uwagę na ogromną kolekcję
dokumentów radzieckiego wywiadu, zebranych przez Aleksandra Jakowlewa i
członków moskiewskiej fundacji Międzynarodowego Funduszu Demokracji. Brent
uznał, iŜ zbadanie przeze mnie, oficera wywiadu, sposobu działania radzieckich słuŜb
oraz tego, jak Stalin przyjmował dostarczane przez niego informacje na temat
zagroŜeń ze strony Trzeciej Rzeszy, ułatwiłoby zrozumieć wydarzenia, które
doprowadziły do niemieckiej inwazji na ZSRR 22 czerwca 1941 roku. Od samego
początku Brent i pracownicy wydawnictwa nieustannie wspierali moje wysiłki.
Specjalne podziękowania naleŜą się mojej redaktorce, Roslyn Schloss, która włoŜyła
ogromny wysiłek w dopracowanie tekstu.
Wiele zawdzięczam równieŜ przyjaciołom i kolegom ze Stanów Zjednoczonych,
którzy dostarczali mi związane z tematem publikacje. Robert Tarleton udostępnił mi
materiały ze swej przebogatej biblioteki, podobnie jak Harriet Scott, która wciąŜ śledzi
sprawy związane z rosyjską armią. William J. Spahr, mój stary przyjaciel i biograf
śukowa, był zawsze gotów odpowiedzieć na kaŜde pytanie. Hayden B. Peake, obecnie
kurator CIA Historical Collection, nie szczędził mi słów zachęty, podobnie jak
badacze dziejów CIA Kevin C. Ruffner, Donald P. Steury i Michael Warner. Siergiej
Karpowicz, mój dawny współpracownik i wieloletni przyjaciel, udzielił mi gościny w
Moskwie, zapoznał ze swoimi przyjaciółmi i krewnymi oraz pomagał tłumaczyć
szczególnie skomplikowane zdania.
Wiele zawdzięczam Giennadijowi Inoziemcewowi i jego moskiewskiej rodzinie,
którzy pomagali mi przejść przez zawiłości rosyjskiej biurokracji i rosyjskiego
internetu. Niezwykle waŜny był dla mnie kontakt, jaki w moim imieniu Giennadij
nawiązał z córką generała Proskurowa, Lidią Iwanowną Morozową, która podzieliła
się z nim wspomnieniami o swoim ojcu. NaleŜy wspomnieć równieŜ o Siergieju
Kondraszewie, z którym napisałem Battleground Berlin: CIA vs. KGB in the Cold War
(Berlin. CIA i KGB w okresie Zimnej Wojny). Nie tylko gościł mnie on w Moskwie,
ale i w moim imieniu kontaktował się z rosyjską SłuŜbą Wywiadu Zagranicznego
SWR.
Co najwaŜniejsze, ksiąŜka ta nigdy nie zostałaby napisana bez pomocy mojej Ŝony
Star. Dziękuję jej za nieustanne zachęty, czytanie gotowych fragmentów i cierpliwą
przemianę tekstu w moŜliwą do zaakceptowania formę.
Źródła
Moim podstawowym źródłem był dwutomowy zbiór dokumentów 1941 god (Rok
1941), wydanych przez fundację Międzynarodowego Funduszu Demokracji w serii
Rossija – XX wiek. Według redaktora naczelnego, Aleksandra Jakowlewa, kolekcja ta
została przygotowana w 1995 roku z inicjatywy ówczesnego prezydenta Rosji Borysa
Jelcyna. Rosyjskie dokumenty zostały wybrane z zasobów Archiwum Polityki
Zagranicznej Federacji Rosyjskiej (AWP RF), Archiwum Prezydenta Federacji
Rosyjskiej (AP RF), Centralnego Archiwum SłuŜby Wywiadu Zagranicznego (CA
SWR), Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowego (RGWA), Rosyjskiego
Państwowego Archiwum Ekonomicznego (RGAE), Rosyjskiego Centrum
Przechowywania i Badań nad Dokumentami Historii Najnowszej (RCChIDNI),
Centrum Przechowywania Dokumentów Współczesnych (CChSD), Centralnego
Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej (CA MO RF) oraz Centralnego
Archiwum Federalnej SłuŜby Bezpieczeństwa (CA FSB). Zbiór ten zawiera równieŜ
dokumenty odnoszące się do tego okresu, a znalezione w archiwach niemieckich.
Jako uzupełnienie wykorzystałem teŜ dwa zbiory dokumentów, opracowane przez
Jakowlewa. Pierwszy z nich Organy Gosudarstwiennoj Biezopasnosti SSSR w Wielikoj
Otieczestwiennoj Wojnie (Władza Bezpieczeństwa PaństwowegoZSRR w Wielkiej
Wojnie Ojczyźnianej), został opublikowany w dwóch tomach na początku 1995 roku
przez Federalną SłuŜbę Kontrwywiadowczą (FSK), przemianowaną później na
Federalną SłuŜbę Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej (FSB). Znajdują się w niej
raporty zarówno FSK, jak i SłuŜby Wywiadu Zagranicznego (SWR) aŜ do czerwca
1941 roku. Jest to pozycja bardzo cenna, gdyŜ zawiera szczegółowe biogramy
wszystkich osób wymienionych w dokumentach. Drugi zbiór to Siekriety Gitlera na
stole u Stalina (Sekrety Hitlera na stole u Stalina), wydane w 1995 roku przez FSB i
SWR. Zawarte w niej dokumenty pochodzą z okresu od marca do 22 czerwca 1941
roku. W obu tych zbiorach powtarzają się niektóre dokumenty ze zbiorów archiwów
SWR i FSB; niektóre moŜna znaleźć takŜe w ksiąŜce 1941 god.
Celem ich wydania było wykazanie, Ŝe w okresie przedwojennym radziecki wywiad
i słuŜby bezpieczeństwa dostarczały władzom wiele danych na temat zbliŜającej się
inwazji, lecz ostrzeŜenia te zostały zignorowane. Przyczyny takiej reakcji zostały
przedstawione w obu pozycjach w nieco inny sposób. Obie przedstawiają swoją wersję
wydarzeń i okoliczności, które doprowadziły do hitlerowskiego ataku na ZSRR
twierdząc, Ŝe juŜ od początku lat 30. Francja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone
zamierzały skierować rosnący niemiecki potencjał militarny przeciwko ZSRR w celu
wyeliminowania „bolszewizmu”. W rezultacie nie udało się utworzyć
antyhitlerowskiej koalicji Rosji z Zachodem i Stalin musiał zawrzeć z Niemcami pakt
o nieagresji. Nie mogę zgodzić się z tą teorią, jakkolwiek znajduje ona szerokie
poparcie wśród rosyjskich polityków. Niektórzy wciąŜ wykorzystują ją do
wytłumaczenia zachowań Stalina podczas miesięcy poprzedzających niemiecką
inwazję i wyjaśniają niepowodzenia wywiadu, usiłującego odwieść Stalina od polityki
nieprowokowania Hitlera działaniami obronnymi.
Tymczasem 1941 god obwinia o wszystko bezpośrednio Stalina. Niektórzy
twierdzą, Ŝe w swoim doborze dokumentów Jakowlew zbyt duŜą uwagę zwracał na te,
które zapowiadały niemiecką inwazję, niŜ na sugerujące, Ŝe Hitler szykował się do
ataku na Wielką Brytanię. Tak czy owak nie ulega wątpliwości, Ŝe 1941 god jest
jedyną rosyjską publikacją, która zawiera oficjalnie wydane raporty wywiadu
wojskowego, wraz z odpowiednimi odsyłaczami z Centralnego Archiwum
Ministerstwa Obrony (CA MO RF).
Nie opublikowano jeszcze oficjalnej historii Głównego Zarząd Wywiadu GRU. W
roku 2001 moskiewskie wydawnictwo Olma Press wydało dwutomowy zbiór
dokumentów pod redakcją Aleksandra Kołpakidi i Dmitrija Prochorowa Imperia GRU
zawierającego informacje o historii GRU, jego organizacji i najwaŜniejszych osobach,
jednak bez podawania odsyłaczy archiwalnych. W 2002 roku wydawnictwo Newa z
Sankt-Petersburga opublikowało we współpracy z Olma Press ksiąŜkę GRU: Dieła i
ludi (GRU: Sprawy i ludzie), seria Rossija w Licach (Rosja w osobach). Jej autorami
są Wiaczesław Lurie i Walery Koczik. Pozycja ta zawiera nazwiska ponad 1000
oficerów wywiadu wojskowego i, co najwaŜniejsze, indeks. Jednak i tutaj nie sposób
znaleźć jakichkolwiek sygnatur dokumentów.
Pozostałe odnośniki do raportów wywiadu i rozmaitych dokumentów cytowanych
w mojej ksiąŜce pochodzą z rosyjskich i zagranicznych ksiąŜek oraz czasopism
przywoływanych w przypisach. Niemal Ŝadne z tych pozycji nie zawierają
dokumentacji archiwalnej. Dlatego nie sposób dowieść lub obalić zawartych w nich
twierdzeń, przytaczanych przez jednych i negowanych przez drugich. Dobrym
przykładem jest tu seria artykułów Owida Gorczakowa Nakanunie ili Tragiedija
Kassandry: Powiest’ w dokumientach (W przeddzień albo Tragedia Kassandry:
powieść dokumentalna), opublikowanych w 6 i 7 numerze czasopisma „Gorizont”
(1988). Gorczakow przedstawia serię raportów sporządzonych przez agentów NKGB,
rezydujących w róŜnych zagranicznych ambasadach. Sprawdzałem te dokumenty wraz
z niedawno emerytowanym generałem-majorem słuŜb bezpieczeństwa, który
twierdził, Ŝe nie było agentów o takich pseudonimach, wątpił w prawdomówność
Gorczakowa, dodając, iŜ w Ŝadnym przypadku, z powodu strat poniesionych w czasie
czystek, NKGB nie był w stanie rozmieścić agentów na tak wielką skalę. Być moŜe,
jeśli pominiemy rozdział 8, Organy bezpieczeństwa w okresie przedwojennym (1939czerwiec 1941), zamieszczony w ksiąŜce Istorija sowietskich organow
gusdarstwiennoj biezopasnosti, ściśle tajnym dokumencie opublikowanym w 1997
roku pod redakcją ówczesnego szefa KGB Wiktora Czebrikowa na uŜytek szkół KGB.
Znajduje się w nim informacja, jakoby zarząd drugi NKGB (zajmujący się
kontrwywiadem) rzeczywiście był w stanie przeprowadzać bardzo skomplikowane
operacje, wymierzone w dyplomatów i pracowników ambasad. Opublikowany
niedawno artykuł opisuje bardzo złoŜoną technicznie operację, której celem była
rezydencja attaché wojskowego ambasady Niemiec: wykonano wtedy m.in. podkop,
prowadzący z sąsiedniego domu. Operacja ta, zakończona w kwietniu 1941 roku,
zapewniła doskonały wgląd w działania, podejmowane przez dyplomatów niemieckich
na dwa miesiące przed inwazją.
Miałem bezpośredni dostęp jedynie do Państwowego Archiwum Wojskowego,
gdzie mogłem przejrzeć wojskową kartotekę Iwana Proskurowa. Zeznania jego
przełoŜonych i oficerów politycznych świadczą o tym, Ŝe był on świetnym pilotem i
wiernym komunistą. Nie mogłem za to uzyskać dostępu do Centralnego Archiwum
Ministerstwa Obrony, nie otrzymałem równieŜ odpowiedzi na długą listę pytań na
temat wywiadu wojskowego, jaką sporządziłem na podstawie źródeł jawnych.
Wiedziałem, Ŝe dostęp do Centralnego Archiwum SłuŜby Wywiadu Zagranicznego,
kontynuatora tradycji zarządu pierwszego KGB, będzie niemoŜliwy, dlatego
przygotowałem podobny zestaw pytań, oparty na informacjach z archiwum SWR,
opublikowanych w ksiąŜce 1941 god. Zawarłem tam równieŜ sygnatury archiwalne i
przesłałem je do Biura Spraw Publicznych SWR w październiku 2002 roku. W maju
2003 dowiedziałem się, Ŝe SWR nie udostępni mi nawet tych dokumentów, które
zostały zamieszczone w 1941 god. Najprawdopodobniej zmieniono ich stopień
tajności. Co więcej, SWR nie udostępni dokumentów o sprawach poruszanych w
artykułach prasowych czy własnych, odtajnionych publikacjach.
W pierwszym wydaniu biuletynu Cold War International History Project (1992)
znalazło się następujące zdanie: „Dla historyków, zajmujących się okresem zimnej
wojny, sfrustrowanych tajemniczością ukrywającą radzieckie archiwa, długie
oczekiwanie zdaje się zmierzać ku końcowi”. Dziesięć lat później przekonałem się, Ŝe
jeśli chodzi o raporty wywiadu na temat planów niemieckich, pokazywane Stalinowi
w latach 1940–1941, badacz tego tematu nie ma prawa dostępu do przedwojennych
akt radzieckiego wywiadu i słuŜb bezpieczeństwa. Zakaz ten świadczy o polityce
obecnych przywódców rosyjskich, którzy chcą, Ŝeby wyłącznie te słuŜby mogły
wykorzystywać swoje archiwa do interpretacji wydarzeń z przeszłości.
Wstęp
Władza absolutna Stalina, jego błędy i katastrofalne
decyzje
Siedemnastego czerwca 1941 roku Stalin otrzymał raport podpisany przez Pawła
Fitina, szefa wywiadu zagranicznego NKGB. Pisano w nim, Ŝe „przygotowania do
niemieckiego ataku na Związek Radziecki zostały zakończone i moŜe on nastąpić w
kaŜdej chwili”. Informację taką dostarczył oficer wywiadu, zatrudniony w
Ministerstwie Lotnictwa Rzeszy. Na marginesie raportu Stalin napisał uwagę do
przełoŜonego Fitina, Ludowego Komisarza Bezpieczeństwa Państwowego
Wsiewołoda Mierkułowa: „Towarzyszu Mierkułow, moŜe pan wysłać swojego
informatora ze sztabu niemieckiego lotnictwa do diabła. To nie informator, lecz
dezinformator”. Pięć dni później niemiecki atak dał początek wojnie, w której straciło
Ŝycie 20 000 000 obywateli radzieckich.
Rozmiar tej katastrofy jest tak ogromny, Ŝe Rosjanie do tej pory nie są w stanie się z
nią pogodzić. Ich potrzeba zamknięcia tego okresu dziejów jest tak wielka, Ŝe do dziś
trwają bolesne debaty, dotyczące przede wszystkim roli Stalina. Nim jednak
przyjrzymy się jego działaniom w latach poprzedzających wojnę, musimy wiedzieć, Ŝe
sprawował on wówczas pełnię władzy. NiezagroŜony Ŝadną powaŜną opozycją, stał
się główną osobą podejmującą wszystkie decyzje, twórcą polityki zagranicznej i
wewnętrznej, najwyŜszym „szefem”, który nie tolerował Ŝadnej róŜnicy zdań. Stalin,
który był juŜ wówczas pierwszym sekretarzem WKP(b), 5 maja 1941 roku stał się
równieŜ przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych. Wielu zachodnich
obserwatorów uznało, Ŝe objęcie nowego stanowiska było niezbędne, aby umocnić
rolę Stalina w negocjacjach z Niemcami. W rzeczywistości zmiana była pozorna. Jako
pierwszy sekretarz partii Stalin juŜ stał ponad Biurem Politycznym i Komitetem
Centralnym.
Władza Stalina tylko częściowo wynikała z jego formalnej pozycji. Znacznie
waŜniejszy był powszechny strach, iŜ na jego rozkaz w kaŜdej chwili moŜna było
znaleźć się w rękach Berii i jego śledczych. Wszyscy, od komisarzy ludowych i
generałów do najniŜszych funkcjonariuszy, wiedzieli, Ŝe w kaŜdej chwili moŜe grozić
im rozstrzelanie lub długi wyrok w obozach pracy. Opierając się na tym strachu, Stalin
był w stanie przeforsować swój punkt widzenia w sprawach polityki zagranicznej,
strategii, produkcji uzbrojenia itd., zwykle nie napotykając sprzeciwu ze strony
fachowców. Jednym z przykładów moŜe być wcielenie w Ŝycie sugestii jego
serdecznego przyjaciela, marszałka Gieorgija Kulika, by uŜywane podczas wojny
1917–1919 roku działa polowe kaliber 107 mm zastosować na początku 1941 roku
jako działa czołgowe. Innym był zakaz powstrzymywania przez radziecką obronę
przeciwlotniczą masowych niemieckich rekonesansów w przededniu inwazji.
Atmosfera wszechogarniającego strachu, oraz ścisła tajemnica, jaka otaczała
działania Stalina i jego podwładnych, w przededniu niemieckiej inwazji paraliŜowała
radzieckich generałów i urzędników. W stosunkach z nimi, jak równieŜ z korpusem
dyplomatycznym, Stalin był doskonałym konspiratorem, mistrzem w odgrywaniu ról
genialnego przywódcy i twardego negocjatora. W kontaktach z własnymi
podwładnymi bądź ludźmi z Komitetu Wykonawczego Kominternu trzymał się
leninowskich załoŜeń i partyjnej nowomowy. Niektórzy zachodni historycy twierdzą,
iŜ Stalin nie był rewolucjonistą, lecz męŜem stanu, dla którego przede wszystkim
liczył się interes kraju. Nie dostrzegają jednak faktu, Ŝe chociaŜ Stalin nieco złagodził
rewolucyjną retorykę, nadal wierzył w komunizm i wyznawał rewolucyjną zasadę, Ŝe
cel uświęca środki.
W 1937 roku terror, wymierzony przeciwko partyjnym urzędnikom,
podejrzewanym o sprzeciw wobec Stalina, rozciągnął się teŜ na Armię Czerwoną.
Działania Stalina, rzekomo prowadzone po to, by nie dopuścić do stworzenia piątej
kolumny w obliczu wojny, nie tylko doprowadziły do wymordowania wielu wyŜszych
dowódców, jak choćby marszałka Michaiła Tuchaczewskiego, lecz przerzedziły
szeregi kadry oficerskiej na wszystkich szczeblach. Tysiące doświadczonych oficerów
rozstrzelano, zesłano do łagrów albo wydalono ze słuŜby. Działo się tak aŜ do
początku niemieckiej inwazji. W ostatniej fazie aresztowania i egzekucje objęły
przede wszystkim urzędników i inŜynierów radzieckiego lotnictwa wojskowego,
których obciąŜono winą za nieudane próby opracowania skutecznego rezultatu.
Inną grupą, która stała się obiektem ataku w okresie od maja do czerwca 1941 roku,
byli weterani wojny domowej w Hiszpanii. Dawni doradcy rządu republikańskiego
zostali sprowadzeni do Moskwy pod pretekstem zastąpienia zlikwidowanych
oficerów. Wielu z nich uzyskało nawet wysokie stopnie w Armii Czerwonej, jednak
okazywali niezaleŜność, której Stalin nie zamierzał tolerować. Wielokrotnie
odznaczanych weteranów torturowano i mordowano bez sądu na rozkaz samego
Stalina, który w ten sposób pozbawił wojska radzieckie oficerów doświadczonych w
walce z Niemcami.
Decyzja Stalina o podpisaniu paktu o nieagresji z Niemcami, wraz z tajnymi
protokołami dodatkowymi pozwoliła ZSRR rozszerzyć zachodnie granice kosztem
pokonanej Polski i zapoczątkowała włączenie w obręb Kraju Rad republik
nadbałtyckich. Uzyskano równieŜ pewne tereny w Rumunii. Jednak poszerzenie
granic okazało się kosztowne. Pozycja obronna ZSRR, zamiast wzmocnienia, została
powaŜnie osłabiona. Rosjanie przyłączyli wrogie sobie narody, spośród których w
przeddzień agresji niemiecki wywiad rekrutował ludzi do działań sabotaŜowych.
Operacje te szerzyły chaos w radzieckim systemie transportu i łączności. Szereg
umocnień wzdłuŜ starej granicy zostało zlikwidowanych, a umocnień na nowej linii
granicznej nigdy nie zbudowano. Stalin zadecydował o rozwiązaniu wojsk w pobliŜu
nowej granicy, mimo Ŝe nie było umocniona, co stanowiło fatalny błąd. Nie chciał teŜ
przemyśleć strategii obronnej, co radził mu na przykład marszałek Szaposznikow,
który uwaŜał, iŜ naleŜy skorzystać z umocnień wzdłuŜ granicy sprzed 1939 roku, Ŝeby
zapobiec Niemcom wdarcie się w głąb kraju. Stalin nie chciał ustąpić z nowo
uzyskanych ziem, dumny z tego, Ŝe je posiadł. Nie mogli nic na to poradzić nawet
najwyŜsi rangą doradcy. Czy duma Stalina była jedynym powodem, dla którego
odrzucał strategię obrony w głębi kraju?
Są teŜ inne wyjaśnienia, tłumaczące nie tylko odmowę przygotowania się do wojny
obronnej, lecz równieŜ decyzję o podpisaniu paktu o nieagresji. Jednym z elementów
było mocne przekonanie Stalina – które umacniał kryzys sudecki z 1938 roku – iŜ ani
Francja, ani Wielka Brytania, jako kraje kapitalistyczne, nigdy nie będą
współpracować z Rosją Radziecką w celu utrzymania pokoju w Europie
środkowowschodniej. Stalin był przekonany, iŜ raczej postarają się, by Hitler zwrócił
się na wschód, pozostawiając zachodnią Europę w spokoju, a nawet posuną się do
wsparcia go w ataku na ZSRR. Po raz kolejny przywódca radziecki mylił się w swoich
ocenach. Kiedy Wielka Brytania wypowiedziała Niemcom wojnę, zaś Churchill został
członkiem gabinetu Chamberlaina, stało się to całkiem oczywiste. Stalin pamiętał
tylko, iŜ Churchill stanowczo przeciwstawiał się komunizmowi jako systemowi we
wczesnych latach 20. XX wieku i spodziewał się, iŜ powita z radością hitlerowską
inwazję na ZSRR. Nie był świadom tego, Ŝe Churchill uznawał Hitlera za główne
zagroŜenie dla brytyjskich interesów i przez całe lata 30. usiłował nakłonić kolejne
konserwatywne gabinety do zwiększenia wydatków na obronę. Nieznajomość realiów
polityki zachodniej i naiwne przyjmowanie marksistowskich dogmatów tłumaczy
błędny kurs Stalina w polityce zagranicznej w latach poprzedzających hitlerowską
inwazję.
Do dnia dzisiejszego w rosyjskich pracach moŜna spotkać się z tezą, Ŝe
bezczynność Stalina wobec niemieckich przygotowań wynikała z tego, iŜ szykował się
on do prewencyjnego ataku. Nie wiedział jednak, kiedy ma uderzyć, poniewaŜ wywiad
radziecki nie zdołał ustalić dokładnej daty inwazji niemieckiej.
Dokumenty przytaczane w niniejszej ksiąŜce pozwalają stwierdzić bez Ŝadnych
wątpliwości, Ŝe radzieckie słuŜby były na groźbę ataku niemieckiego szczególnie
wyczulone. Zarówno wywiad jak i kontrwywiad sprawdzały wszystkie dostępne im
źródła. Trzeba tu przyznać, Ŝe nie spenetrowały kręgu najbliŜszych
współpracowników Hitlera ani najwyŜszego dowództwa. O ile wiemy, nie miały teŜ
tuŜ przed atakiem takiej ilości sygnałów, jakie otrzymywali Brytyjczycy. Mimo to
zasób ich wiedzy na temat niemieckich przygotowań do czerwca 1941 roku był
ogromny. Nie moŜna teŜ zaakceptować twierdzenia, iŜ to przede wszystkim niemiecka
dezinformacja utrudniła radzieckim słuŜbom przeanalizowanie uŜytecznych
informacji, odsianie elementów mylących i dostarczenie radzieckim przywódcom
poprawnych wniosków. Rzecz jasna obrońcy tych słuŜb twierdzą, Ŝe w owym czasie
nie miały one moŜliwości analizowania napływających danych. Z pewnością nie jest
to prawda w odniesieniu do radzieckiego wywiadu wojskowego, który ponosił główną
odpowiedzialność za analizowanie działalności wojsk niemieckich w radzieckiej
strefie przygranicznej. Dla wywiadu zagranicznego Komisariatu Bezpieczeństwa
Państwowego (NKWD/NKGB) wprowadzanie przeciwnika w błąd albo
podejmowanie „aktywnych działań” było jedną z podstawowych metod działania od
chwili załoŜenia. Z pewnością były one w stanie odgadnąć główne kierunki
niemieckich działań.
Rzecz jasna nie byłby to pierwszy przypadek, gdy słuŜby wywiadowcze musiały
dostarczać raporty pasujące do planów i celów polityków. RównieŜ brak reakcji
polityków na ostrzeŜenia wywiadu znajduje liczne precedensy historii. Problemy te od
zawsze gnębią ludzkość, lecz najwyraźniej występują w krajach demokratycznych,
gdzie opinia społeczeństwa moŜe ograniczyć swobodę działania przywódców.
Przykładem niech będzie ignorowanie przez konserwatywne gabinety brytyjskie
niemieckiego zagroŜenia w latach 30. BliŜszym nam przykładem jest stanowisko
administracji Busha wobec wydarzeń w Iraku. Wywiad dostarczył informacje o broni
masowego raŜenia, które okazały się błędne, zaś poprzednie administracje całkowicie
ignorowały szereg wskazówek, iŜ al-Kaida zamierza zaatakować waŜne cele na terenie
Stanów Zjednoczonych.
Nie moŜna jednak porównywać sytuacji panującej w ZSRR w roku 1941 z sytuacją
innych rządów w innym czasie. ZagroŜenie było wówczas znacznie większe. Niemcy,
którzy w lipcu 1940 roku opanowali Francję, zgromadzili wzdłuŜ radzieckiej granicy
na terenach okupowanej Polski znaczne oddziały zaprawionych w boju Ŝołnierzy.
Mieli wypróbowaną taktykę łączenia róŜnych rodzajów wojsk, co groziło
zniszczeniem nie tylko Armii Czerwonej, lecz takŜe całego systemu komunistycznego.
Informacje dostarczane przez wywiad radzieckim przywódcom na temat tego
zagroŜenia były obszerne i dokładne; mimo to Stalin nie przyjmował ich do
wiadomości i nie zezwalał swoim oddziałom na podejmowanie niezbędnych działań,
aby nie „prowokowały” Niemców. Z tego powodu straty w ludziach przybrały
rozmiary katastrofalne, przekraczające to, czego doświadczył jakikolwiek inny naród
podczas II wojny światowej.
Dwudziestego pierwszego czerwca 1941 Ŝołnierze niemieccy i ich sojusznicy
stacjonujący przy radzieckiej granicy zostali postawieni w stan pełnej gotowości
bojowej. Ruszyli na oddziały radzieckie, które nie były w pełni gotowe do walki.
Radziecka i zagraniczna historiografia zwykle przypisują to zwlekaniu Stalina z
podjęciem odpowiednich decyzji. Powody tej zwłoki są wciąŜ obiektem sporów
zarówno w Rosji, jak i poza jej granicami. Niektórzy historycy wierzą, iŜ Stalin miał
swoje powody. Na przykład mocno wierzył, Ŝe Hitler, któremu właśnie udał się
podbój Europy Zachodniej, był zbyt mądry, by sądzić, Ŝe uda mu się zdobyć Rosję, co
nie udało się tylu innym. Owszem, działania Stalina w czerwcu 1941 roku wskazują na
to, iŜ uwierzył w niemieckie oszustwo, to, Ŝe ich wojska zostały przeniesione do
okupowanej Polski tylko po to, aby uniknąć angielskich bombardowań i obserwacji.
Był takŜe przekonany, Ŝe Hitler wciąŜ zamierza zaatakować Wyspy Brytyjskie, co z
pewnością opóźniłoby atak na ZSRR. A gdyby wojska niemieckie zostały
odepchnięte, otworzyłoby to Stalinowi drogę do Europy Zachodniej. Wszystkie te
plany okazały się tylko złudą.
Inni badacze twierdzą, iŜ zwłoka i stanowczy zakaz podejmowania jakichkolwiek
działań, które mogłyby sprowokować Niemców, brały się ze świadomości, Ŝe Armia
Czerwona nie jest w stanie stawić czoła Wehrmachtowi. Jednak za taką sytuację
odpowiadał Stalin i system, który stworzył. Czystki w kadrze oficerskiej, wynikające
ze strachu przed przejęciem władzy przez wojskowych, niechęć do przeciwdziałania
rekonesansom Luftwaffe, opóźnienia w odbudowie umocnień, niewydolność
ekonomiczna (włącznie z systemem kołchozowym) w zapewnieniu Armii Czerwonej
podstawowych środków transportu – wszystko to wynikało z systemu, w którym jeden
człowiek mógł podporządkować swoim irracjonalnym planom cały naród. Rezultatem
była historyczna katastrofa.
ChociaŜ ostateczną odpowiedzialność ponosi Stalin, nie mógł on działać sam, tak
samo jak nie mógł samotnie przeprowadzać czystek. Stalin miał wielu
sprzymierzeńców w partii, strukturach państwa, armii, w wywiadzie i słuŜbie
bezpieczeństwa. W stworzonej przez niego atmosferze strachu i słuŜalczości nie
sposób było uniknąć ogromnych błędów przy podejmowaniu działań. Wiedza o
niemieckich przygotowaniach była w Moskwie tak powszechna, Ŝe nawet najbardziej
słuŜalczy współpracownicy Stalina mieliby trudności z powstrzymaniem nieustannego
strumienia raportów wywiadu.
Bez wątpienia wywiad dostarczył Stalinowi odpowiednich informacji na temat
niemieckich przygotowań do inwazji na ZSRR. Gdyby zostały odpowiednio
przeanalizowane, a wnioski wcielone w Ŝycie, mogłyby zostać przedsięwzięte
odpowiednie środki. Hitler być moŜe zrezygnowałby wówczas z inwazji na ZSRR, a
jeśli nie, nie miałaby ona takiej siły.