Pobierz PDF - Dental and Medical Problems

230
K. Herman, J. Składnik-Jankowska, K. Fita
prace poglądowe
Dent. Med. Probl. 2010, 47, 2, 230–235
ISSN 1644-387X
© Copyright by Wroclaw Medical University
and Polish Dental Society
Katarzyna Herman, Justyna Składnik-Jankowska, Katarzyna Fita
Obecne poglądy dotyczące leczenia amputacyjnego
chorób miazgi zębów mlecznych
Current View on Pulpotomy in Primary Teeth Pulp Diseases Treatment
Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej Akademii Medycznej we Wrocławiu
Streszczenie
Na podstawie piśmiennictwa przedstawiono standardy postępowania, wskazania i przeciwwskazania do zabiegu pulpotomii zębów mlecznych. Opisano różne metody zaopatrzenia miazgi kanałowej i zanalizowano wyniki
leczenia. Omówiono także kryteria oceny skuteczności klinicznej i radiologicznej wykonanych zabiegów. Obecnie
w metodzie amputacji istnieje wiele środków do zaopatrzenia miazgi zębów mlecznych mogących być alternatywą
dla formokrezolu. Skuteczność siarczanu żelaza, aldehydu glutarowego, MTA, amputacji elektrokoagulacyjnej czy
laserowej była zbliżona do formokrezolu. Najmniej satysfakcjonujące wyniki uzyskiwano po stosowaniu wodorotlenku wapnia. Należy jednak podkreślić, że sukces leczenia zależy w dużej mierze od trafnej diagnozy stanu miazgi,
gdyż wyżej wymienione metody są przeznaczone prawie wyłącznie do leczenia biologicznego (Dent. Med. Probl.
2010, 47, 2, 230–235).
Słowa kluczowe: zęby mleczne, leczenie endodontyczne, pulpotomia.
Abstract
The authors present the current approach, indications for and contraindications against primary tooth pulpotomy.
They provide descriptions of various methods of pulpotomy and analyze their effects. Criteria of clinical and radiological effectiveness are taken into account. The review of publications shows that there is a number of methods
which can be an alternative to formocresol use. The effectiveness of ferric sulfate, glutaraldehyde, MTA, electrosurgical and laser pulpotomy is similar to that of formocresol. The worst effectiveness is achieved with calcium
hydroxide. It should be noted that treatment success is to a large extent dependent on the accurate diagnosis of
the state of pulpa as the above mentioned methods are almost exclusively intended for biological treatment (Dent.
Med. Probl. 2010, 47, 2, 230–235).
Key words: primary teeth, endodontic treatment, pulpotomy.
Zabieg pulpotomii (amputacji) polegający na
usunięciu miazgi komorowej z pozostawieniem
i zapatrzeniem miazgi w kanałach, niegdyś często
stosowany w endodoncji, obecnie ma ograniczone wskazania. Nie poleca się go w zębach stałych
dojrzałych, gdyż standardem stało się wyłuszczenie miazgi z kanałów i szczelne ich wypełnienie.
Takie postępowanie daje zdecydowanie lepsze
rezultaty i zmniejsza ryzyko powikłań w postaci
zakażenia miazgi kanałowej, a w konsekwencji
rozszerzenia się stanu zapalnego na tkanki okołowierzchołkowe.
W zębach stałych z niezakończonym rozwojem korzenia istnieją pewne ograniczone wskazania do wykonania amputacji przyżyciowej. Zabieg
ten bywa często traktowany jako tymczasowy: po
dotworzeniu korzenia poleca się klasyczne leczenie kanałowe [1].
Obecnie pulpotomia jest wykonywana najczęściej w mlecznych zębach trzonowych. Można to uzasadnić trudnościami w prawidłowym
opracowaniu i wypełnieniu skomplikowanego
często systemu kanałów, obawą przed uszkodzeniem zawiązka zęba stałego, a także względnie
krótkim okresem przebywania zębów mlecznych
w jamie ustnej. Standardem postępowania jest
leczenie biologiczne, wymagające wykonania zabiegu w znieczuleniu miejscowym, a wszystkie
metody zaopatrzenia miazgi kanałowej mają na
celu zachowanie jej żywotności. Jedynie formo-
Pulpotomia zębów mlecznych
krezol i aldehyd glutarowy częściowo mumifikują tkankę, ale i w tych przypadkach część miazgi
pozostaje żywa. W związku z powyższym do zabiegu kwalifikuje się przypadki odwracalnych
bezobjawowych zapaleń miazgi wg podziału Barańskiej-Gachowskiej, tzn. zęby z próchnicowym
lub mechanicznym obnażeniem miazgi bez patologicznych objawów klinicznych, takich jak: bóle
samoistne, obrzęk, przetoka, nieprawidłowa reakcja na testy żywotności i opukiwanie, przedłużone krwawienie lub wysięk ropny z miazgi, zmiany
w obrazie RTG.
Jeżeli planowane jest użycie formokrezolu lub
aldehydu glutarowego, dodatkowo można zakwalifikować niektóre przypadki zapalenia nieodwracalnego, mianowicie zęby z żywą miazgą będące
przyczyną bólów samoistnych oraz obfite krwawienie z obnażonej miazgi komorowej lub kikutów miazgi kanałowej. Wysięk ropny, brak lub słabe krwawienie są przeciwwskazaniem do leczenia
amputacyjnego, gdyż przemawiają za ogniskami
martwicy [1].
W kwalifikacji zębów do zabiegu należy
uwzględnić także etap rozwoju korzenia. Fizjologiczna resorpcja nie może przekraczać 2/3 jego
długości, gdyż zachodzące w późniejszym okresie zmiany degeneracyjne miazgi uniemożliwiają
leczenie biologiczne. Ważna jest również ocena
możliwości rekonstrukcji twardych tkanek zęba. Należy podkreślić, że amputację przyżyciową
można wykonać tylko u dzieci ogólnie zdrowych,
współpracujących z lekarzem i akceptujących
znieczulenie miejscowe.
Procedura zabiegu jest jednakowa niezależnie
od tego, jaki środek zostanie użyty do zaopatrzenia
miazgi. Obejmuje ona: podanie znieczulenia miejscowego, usunięcie miazgi kanałowej wiertłem
diamentowym, różyczkowym lub ekskawatorem,
zatamowanie krwawienia sterylnymi kulkami
z waty, zaopatrzenie miazgi wybranym sposobem,
przykrycie dna komory tlenkiem cynku z eugenolem i wypełnienie ubytku. Ważne są okresowe
kontrole kliniczne i radiologiczne stanu leczonego
zęba. Za sukces kliniczny leczenia uważa się brak
dolegliwości bólowych, obrzęku, przetoki, brak
reakcji na opukiwanie i badanie palpacyjne oraz
prawidłową ruchomość zęba. O sukcesie radiologicznym można mówić w przypadku prawidłowego obrazu tkanek otaczających ząb oraz niezaburzonego procesu resorpcji fizjologicznej korzenia.
Obecnie dyskutuje się nad problemem optymalnego zaopatrzenia miazgi kanałowej. Idealny środek powinien działać antybakteryjnie, być
biokompatybilny, nietoksyczny dla organizmu,
korzystnie wpływać na miazgę korzeniową i nie
zaburzać procesu resorpcji fizjologicznej korzenia [2]. Sonmez [2] wyróżnia trzy rodzaje dzia-
231
łania preparatów: mummification – mumifikacja
(np. formokrezol), preservation – zachowanie żywotności (np. siarczan żelaza), regeneration – regeneracja (np. wodorotlenek wapnia, MTA).
Poniżej zostanie przedstawiona charakterystyka środków stosowanych obecnie do zaopatrzenia miazgi korzeniowej zębów mlecznych po
amputacji.
Formokrezol wprowadzony przez Buckleya
w 1904 r. jest najstarszym, klasycznym lekiem
używanym w pulpotomii i do niego porównuje się skuteczność innych środków. W jego skład
wchodzą: formaldehyd (19%), trójkrezol (35%),
gliceryna (15%), woda (31%). Obecnie zaleca się
rozcieńczanie preparatu w stosunku 1:5. Ma on
silne właściwości bakteriobójcze i mumifikujące.
Utrwalenie tkanki najsilniejsze jest w warstwie
okołokoronowej, pod nią występuje obszar przewlekłego zapalenia, a w okolicy okołowierzchołkowej miazga pozostaje żywa i zdrowa [1, 3]. Preparat ten może być stosowany w leczeniu odwracalnych bezobjawowych zapaleń miazgi (metoda
jednoseansowa: watka nasączona formokrezolem
pozostaje w komorze przez 5 minut), jak również
niektórych postaci zapaleń nieodwracalnych omówionych powyżej (metoda dwuseansowa: formokrezol pozostaje w komorze przez 5–7 dni w celu
głębszej mumifikacji i odkażenia tkanki). Skuteczność metody dwuseansowej jest mniejsza ze
względu na bardziej zaawansowane stany zapalne
w miazdze. Zaletą formokrezolu jest dowiedziona w licznych badaniach bardzo duża skuteczność kliniczna: powyżej 90% nawet po kilkunastu
miesiącach obserwacji [4–6]. Kontrowersje budzą
natomiast jego właściwości mutagenne, rakotwórcze i alergizujące. Dotychczas nie udowodniono
jednoznacznie szkodliwego ogólnoustrojowego
oddziaływania formokrezolu stosowanego w leczeniu zębów mlecznych. Zarzar et al. [7] oceniali
jego wpływ na limfocyty w krwi pobranej od dzieci leczonych metodą formokrezolową. Nie stwierdzili wprawdzie statystycznie istotnych zmian
mutacyjnych w badanych komórkach, ale sugerują
przeprowadzenie dalszych badań w tym kierunku,
gdyż w jednym przypadku zaobserwowali aberracje chromosomów po aplikacji formokrezolu.
Uznanie w 2004 r. przez WHO formaldehydu za
środek rakotwórczy jest dodatkowym impulsem
do zachowania ostrożności w stosowaniu tego
preparatu u młodocianych pacjentów i wybierania
alternatywnych metod leczenia.
Jedną z nich może być zastosowanie 2–4%
aldehydu glutarowego. Jego działanie jest analogiczne do formokrezolu, z tym że mumifikacja
tkanki jest bardziej intensywna, ale następuje na
mniejszej głębokości. W minimalnym stopniu
przenika do tkanek okołowierzchołkowych, stąd
232
K. Herman, J. Składnik-Jankowska, K. Fita
wyników leczenia wodorotlenkiem wapnia w porównaniu z formokrezolem po 24 miesiącach obserwacji [6].
Dane uzyskane przez innych autorów są podobne, choć w większości różnice między skutecznością formokrezolu a wodorotlenku wapnia nie
były statystycznie istotne [2, 11–13 ] (tab. 1).
Alternatywą dla wodorotlenku wapnia jest
preparat ProRoot MTA® firmy Dentsply. Jest to
konglomerat mineralnych trójtlenków o wysokim
pH rzędu 12,5. Podobnie jak Ca(OH)2 ma właściwości odontotropowe i przeciwbakteryjne, jest biokompatybilny i nieresorbowalny [14, 15]. Tworzy
szczelne opatrunki, zapobiegając mikroprzeciekowi bakteryjnemu. Po jego stosowaniu rzadziej obserwowano resorbcję wewnętrzną [12, 16]. Salako
et al. w badaniach histopatologicznych stwierdzili
najlepszą reakcję miazgi na MTA (wytworzenie
mostu zębinowego, niewielki odczyn zapalny)
w porównaniu z formokrezolem, siarczanem żelaza i bioaktywnym szkłem [14].
W świetle wielu doniesień MTA wydaje się
najlepszym obecnie preparatem do zaopatrzenia
miazgi [2, 4, 5, 11, 14, 16–18]. Wyniki leczenia są
zbliżone do formokrezolu, a niejednokrotnie na-
toksyczność jest niewielka. Skuteczność kliniczna
obu omawianych preparatów jest porównywalna
[1, 8–10]. Wskazania do zastosowania oraz sposób
przeprowadzenia zabiegu z wykorzystaniem aldehydu glutarowego jest taki sam jak w przypadku
formokrezolu.
Wodorotlenek wapnia – Ca(OH)2 jest środkiem stosowanym od wielu lat w leczeniu biologicznym ze względu na właściwości przeciwbakteryjne i odontotropowe. W terapii zębów mlecznych
zaobserwowano jednak gorsze wyniki leczenia
niż w przypadku zębów stałych, zwłaszcza z niezakończonym rozwojem korzenia [1]. Częstym
powikłaniem jest resorpcja wewnętrzna korzenia
[2, 6, 11]. Przyczyną może być zbyt wysokie pH
preparatów nietwardniejących. Stąd niektórzy polecają stosowanie twardniejących past jako mniej
drażniących miazgę zębów mlecznych [1]. Istotne
jest również dokładne usunięcie skrzepów krwi po
amputacji, gdyż mogą być przyczyną stanu zapalnego. Uniemożliwiają one także bezpośredni kontakt wodorotlenku wapnia z miazgą, co jak wiadomo jest warunkiem koniecznym skutecznego
działania tego leku [2]. Z badań Huth et al. wynika
istotny statystycznie niższy odsetek pozytywnych
Tabela 1. Skuteczność amputacji przyżyciowej z użyciem (CaOH)2 w porównaniu z formokrezolem
Table 1. Effectiveness of Ca(OH)2 vs. formocresol in vital pulpotomy
Autor – rok
(Author – year)
Czas obserwacji
– miesiące
(Observation
time – months)
Sukces kliniczny – %
(Clinical success – %)
Ca(OH)2
formokrezol
Sukces radiologiczny – %
(Radiographic success – %)
Ca(OH)2
formokrezol
Sonmez et al. (2008) [2]
24
69
  77
46
  77
Huth et al. (2005) [6]
24
87
  96
53
  85
Markovic et al. (2005) [12]
18
82
  91
76
  85
Waterhouse et al. (2000) [13]
22
77
  84
77
  84
3–24
64
100
64
100
Moretti et al. (2008) [11]
p < 0,05.
p < 0.05.
Tabela 2. Skuteczność amputacji przyżyciowej z użyciem MTA w porównaniu z formokrezolem
Table 2. Effectiveness of MTA vs. formocresol in vital pulpotomy
Autor – rok
(Author – year)
Sonmez et al. (2008) [2]
Eidelmann et al. (2001) [4]
Czas obserwacji
– miesiące
(Observation
time – months)
24
Sukces kliniczny – %
(Clinical success – %)
Sukces radiologiczny – %
(Radiographic success – %)
MTA
formokrezol
MTA
formokrezol
  87
  77
  67
  77
6–30
100
  93
100
  93
Noorollahian (2008) [5]
24
100
100
  94
100
Farsi (2005) [18]
24
100
  99
100
  87
3–24
100
100
100
100
Moretti et al. (2008) [11]
p < 0,05.
p < 0.05.
233
Pulpotomia zębów mlecznych
i konieczność posiadania odpowiedniej aparatury.
Aby uniknąć przegrzania, poleca się wprowadzenie elektrody ok. 1–2 mm nad powierzchnię kikuta i uaktywnienie na 1 s, a następnie odczekanie
10–15 s. Po ochłodzeniu tkanek można przystąpić
do koagulacji następnego kikuta. Jeżeli krwawienie nie zostało zatamowane, zabieg można powtórzyć maksymalnie trzy razy, pamiętając o kilkunastosekundowych przerwach [20]. W świetle
dostępnych danych skuteczność tej metody jest
zbliżona do amputacji formokrezolowej [20, 21]
(tab. 4).
W przypadku stosowania laserów wysokoenergetycznych oczekuje się nie tylko szybkiej hemostazy (jak podczas elektrokoagulacji), ale również
wyjałowienia i stymulacji odnowy tkanki miazgowej [1, 22–24]. Toomarian et al. [22] w badaniach
histologicznych udowodnili znamiennie lepszą
reakcję miazgi na energię laserową w porównaniu
z formokrezolem. Niektórzy autorzy obserwowali
wytworzenie mostów zębinowych po stosowaniu
lasera [23], jednak nie znalazło to potwierdzenia
w innych pracach [24, 25]. Obecnie próbuje się
wykorzystać różne rodzaje laserów wysokoenergetycznych (CO2, Er:Yag, Nd:Yag, argonowy). Skutecznosć kliniczna amputacji laserowej jest wysoka i zbliżona do wyników uzyskiwanych podczas
stosowania formokrezolu [6, 25, 26] (tab. 5). Liu
[26] uzyskał nawet istotnie lepsze rezultaty leczenia za pomocą lasera Nd:Yag.
wet lepsze (tab. 2). Wadą MTA jest wysoka cena
oraz konieczność leczenia dwuetapowego (czas
wiązania wynosi 4–6 godzin i dopiero po tym czasie jest możliwe wypełnienie ostateczne).
Tańszym od MTA środkiem polecanym obecnie w leczeniu amputacyjnym jest siarczan żelaza. W przeciwieństwie do wodorotlenku wapnia
i MTA nie ma właściwości odontotropowych ani
odkażających. Wykazuje działanie hemostatyczne:
w kontakcie z krwią tworzy kompleksy białkowo-siarczanowe zamykające ujścia naczyń krwionoś­
nych. Jego zaletą jest szybka i łatwa aplikacja: preparat wciera się przez 10–15 s w kikuty miazgi; po
wypłukaniu skrzepów krwi wodą dno komory
przykrywa się tlenkiem cynku z eugenolem i zakłada wypełnienie ostateczne. W badaniach klinicznych nie wykazano istotnych różnic w wynikach leczenia siarczanem żelaza i formokrezolem
[2, 6, 19] [tab. 3].
Oprócz omówionych powyżej sposobów zaopatrywania miazgi kanałowej, stosuje się obecnie
metody niefarmakologiczne, wśród których można wyróżnić amputację elektrokoagulacyjną oraz
laserową.
W przypadku elektrokoagulacji, podobnie jak
podczas stosowania siarczanu żelaza, rezultatem
zabiegu jest wyłącznie dobra hemostaza bez działania odontotropowego czy odkażającego. Zaletą
tej metody jest łatwość wykonania, wadami natomiast – niebezpieczeństwo przegrzania tkanek
Tabela 3. Skuteczność amputacji przyżyciowej z użyciem siarczanu żelaza w porównaniu do formokrezolu
Table 3. Effectiveness of ferric sulfate vs. formocresol in vital pulpotomy
Autor – rok
(Author – year)
Czas obserwacji
– miesiące
(Observation
time – months)
Sukces kliniczny – %
(Clinical success – %)
Sukces radiologiczny – %
(Radiographic success – %)
siarczan żelaza
formokrezol
siarczan żelaza
formokrezol
24
  73
77
73
77
Huth et al. (2005) [6]
24
100
96
86
85
Fuks et al. (1997) [19]
6–34
  93
84
75
73
Sonmez et al. (2008) [2]
Brak istotności statystycznej na poziomie p < 0,05.
Lack of statistical significance on level p < 0.05.
Tabela 4. Skuteczność amputacji elektrokoagulacyjnej w porównaniu do formokrezolu
Table 4. Effectiveness of electrosurgical vs. formocresol pulpotomy
Autor – rok
(Author – year)
Czas obserwacji
– miesiące
(Observation
time – months)
Sukces kliniczny – %
(Clinical success – %)
elektrokoagulacja
formokrezol
Sukces radiologiczny – %
(Radiographic success – %)
elektrokoagulacja
formokrezol
Bahrololoomi et al. (2008) [20]
9
96
100
84
97
Dean et al. (2002) [21]
5
96
100
84
92
Brak istotności statystycznej na poziomie p < 0,05.
Lach of statistical significance on level p < 0.05.
234
K. Herman, J. Składnik-Jankowska, K. Fita
Tabela 5. Skuteczność amputacji przyżyciowej z użyciem lasera w porównaniu z formokrezolem
Table 5. Effectiveness of laser vs. formocresol pulpotomy
Autor – rok; rodzaj lasera
(Author – year; type of laser)
Czas obserwacji –
miesiące
(Observation
time – months)
Sukces kliniczny – %
(Clinical success – %)
Sukces radiologiczny – %
(Radiographic success – %)
laser
formokrezol
laser
formokrezol
Huth et al. (2005); Er:YAG [6]
24
93
96
78
85
Odabaş et al. (2007); Nd:YAG [25]
12
86
90
71
90
6–64
97
86
94
78
Liu (2006); Nd:YAG [26]
p < 0,05.
p < 0.05.
Oprócz wyżej wymienionych metod, bada się
również skuteczność wielu innych preparatów. Są
to między innymi: białka morfogenetyczne kości [27], białka osteogeniczne [28], białka matrycy
szkliwa [29], bioaktywne szkło [14] oraz fosforan
trójwapniowy [3]. Duże nadzieje wiąże się z zastosowaniem białek matrycy szkliwa (EMD – Enamel
Matrix Derivative). Są to substancje wytwarzane
tylko w życiu płodowym niezbędne do rozwoju zawiązków zębów. Sabbarini et al. stwierdzili istotnie
lepsze wyniki leczenia amputacyjnego prepartem
EMD w porównaniu z formokrezolem [29].
Ważnym problemem poruszanym przez autorów zajmujących się pulpotomią w zębach mlecznych są zmiany w obrazie radiologicznym po
zastosowanym leczeniu. Często obserwowanym
zjawiskiem jest kalcyfikacja miazgi. Może ona
wystąpić w każdym przypadku, ale szczególnie po
leczeniu z użyciem MTA [2, 4]. Większość autorów nie uznaje tych zmian za patologię, gdyż nie
zaburzają one procesu fizjologicznej resorpcji korzenia i nie dają powikłań ze strony tkanek okołowierzchołkowych [2, 4, 19]. Problemem może
być natomiast patologiczna resorpcja wewnętrzna
i zewnętrzna korzenia. W wyniku tych procesów
może bowiem dojść do przedwczesnej utraty zębów mlecznych [30, 31].
Podsumowując, można stwierdzić, że obecnie
jest wiele metod zaopatrzenia miazgi korzeniowej
po zabiegu pulpotomii w zębach mlecznych. W licznych badaniach wykazano porównywalną z formokrezolem skuteczność aldehydu glutarowego, MTA,
siarczanu żelaza, elektrokoagulacji czy amputacji
laserowej. Za najmniej skuteczny środek uważa
się wodorotlenek wapnia, choć i w tym wypadku,
mimo względnie gorszych wyników, w większości
prac nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic
między Ca(OH)2 a formokrezolem.
Należy jednak pamiętać o konieczności wnikliwej analizy stanu zęba przed rozpoczęciem leczenia, gdyż objęcie procesem zapalnym miazgi
korzeniowej jest przeciwwskazaniem do leczenia
biologicznego. W takim wypadku jest polecane
ewentualne dwuseansowe leczenie amputacyjne
za pomocą formokrezolu lub aldehydu glutarowego albo wyłuszczenie miazgi.
Piśmiennictwo
  [1] Barańska-Gachowska M.: Endodoncja wieku rozwojowego i dojrzałego. Czelej, Lublin 2004.
  [2] Sonmez D., Sari S., Cetinbaş T.: A comparison of four pulpotomy techniques in primary molars: a long-term
follow-up. J. Endod. 2008, 34, 950–955.
  [3] Shayegan A., Petein M., Abbeele A.: Beta Tricalcium phosphate, white mineral trioxide aggregate, white Portland
cement, ferric sulfate and formocresol used as pulpotomy agents in primary pig teeth. Oral Surg. Oral Med. Oral
Pathol. Oral Radiol. Endod. 2008, 105, 4, 536–542.
  [4] Eidelman E., Holan G., Fuks A.: Mineral trioxide aggregate vs. formocresol in pulpotomized primary molars:
a preliminary report. Pediatr. Dent. 2001, 23, 1, 15–19.
  [5] Noorollahian H.: Comparison of mineral trioxide aggregate and formocresol as pulp medicaments for pulpotomies in primary molars. Br. Dent. J. 2008, 204, 11, 20–24.
  [6] Huth K.C., Paschos E., Hajek-Al-Khatar N., Hollweck R., Crispin A., Hickel R., Folwaczny M.:
Effectiveness of 4 pulpotomy techniques-randomized controlled trial. J. Dent. Res. 2005, 84, 12, 1144–1148.
  [7] Zarzar P.A., Rosenblatt A.,Takahashi C.S., Takeuchi P.L., Costa Jũnior L.A.: Formocresol mutagenicity
following primary tooth pulp therapy: an in vivo study. J. Dent. 2003, 31, 7, 479–485.
  [8] Tsai T.P., Su H.L., Tseng L.H.: Glutaraldehyde preparations and pulpotomy in primary molars. Oral Surg. Oral
Med. Oral Pathol. 1993, 76, 3, 346–350.
  [9] Araujo F.B., Ely L.B., Pergo A.M., Pesce H.F.: A clinical evaluation of 2% buffered glutaraldehyde in pulpotomies of human diciduous teeth: a 24-month study. Braz. Dent. J. 1995, 6, 1, 41–44.
Pulpotomia zębów mlecznych
235
[10] Prakash C., Chandra S., Jaiswal J.N.: Formocresol and glutaraldehyde pulpotomies in primary teeth. J. Pedod.
1989, 13, 4, 314–322.
[11] Moretti A.B., Sakai V.T., Oliveira T.M., Fornetti A.P., Santos C.F., Machado M.A., Abdo R.C.: The effectiveness of mineral trioxide aggregate, calcium hydroxide and formocresol for pulpotomies in primary teeth. Int.
Endod. J. 2008, 41, 7, 457–455.
[12] Markovic D., Zibojinovic V., Bucetic M.: Evaluation of three pulpotomy medicaments in primary teeth. Eur.
J. Paediatr. Dent. 2005, 6, 133–138.
[13] Waterhouse P.J., Nunn J.H., Whitworth J.N.: An investigation of the relative efficacy of Buckley’s formocresol
and calcium hydroxide in primary molars vital pulp therapy. Br. Dent. J. 2000, 188, 32–36.
[14] Salako N., Joseph B., Ritwik P.,Salonen J., John P., Junaid T.A.: Comparison of bioactive glass, mineral ­trioxide
aggregate, ferric sulfate and formocresol as pulpotomy agents in rat molar. Dent. Traumatol. 2003, 19, 314–320.
[15] de Mezenez J.V., Takamori E.R., Bijella M.F., Granjeiro J.M.: In vitro toxicity of MTa compared with other
primary teeth pulpotomy agents. J. Clin. Pediatr. Dent. 2009, 33, 3, 217–221.
[16] Aeinecchi M., Dadvand S., Fayazi S., Bayad-Movahed S.: Randomized controlled trial of mineral trioxide
aggregate and formocresol for pulpotomy in primary molar teeth. Int. Endod. J. 2007, 40, 4, 261–267.
[17]Peng L., Ye L., Tan H., Zhou X.: Evaluation of formocresol versus mineral trioxide aggregate primary molar
pulpotomy: a meta-analysis. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod. 2006, 102, 6, 40–44.
[18] Farsi N., Alamoudi N., Balto K., Mushayt A.: Success of mineral trioxide aggregate in pulpotomized primary
molars. J. Clin. Pediatr. Dent. 2005, 29, 4, 307–311.
[19] Fuks A., Holan G., Davis J.M., Eidelman E.: Ferric sulfate versus dilute formocresol in pulpotomized primary
molars: long-term follow up. Pediatr. Dent. 1997, 19, 5, 327–330.
[20] Bahrololoomi Z., Moeintaghavi A., Emtiazi M., Hosseini G.: Clinical and radiographic comparison of primary molars after formocresol and electrosurgical pulpotomy: a randomized clinical trial. Indian J. Dent. Res.
2008, 19, 3, 219–223.
[21] Dean J.A., Mack R.B., Fulkerson B.T., Sanders B.J.: Comparison of electrosurgical and formocresol pulpotomy
in children. Int. J. Paediatr. Dent. 2002, 12, 3, 177–182.
[22] Toomarian L., Fekrazard R., Sharifi D., Baghaei M., Rahimi H., Eslami B.: Histopathological evaluation of
pulpotomy with Er, Cr:YSGG laser vs formocresol. Lasers Med. Sci. 2008, 23, 4, 443–445.
[23] Wilkerson M.K., Hill S.D., Arcoria C.J.: Effects of the argon laser on primary tooth pulpotomies in swine.
J. Clin. Laser Med. Surg. 1996, 14, 1, 37–42.
[24] Jukić S., Anić I., Koba K., Najzar-Flegel D., Matsumoto K.: The effect of pulpoptomy using CO2 and Nd:YAG
lasers on dental pulp tissue. Int. Endod. J. 1997, 30, 3, 175–180.
[25] Odabaş M.E., Bodur H., Bariş E., Demir C.: Clinical, radiographic and histopathologic evaluation of Nd:YAG
laser pulpotomy on human primary teeth. J. Endod. 2007, 33, 4, 415–421.
[26] Liu J.F.: Effects of Nd:YAG laser pulpotomy on human primary molars. J. Endod. 2006, 32, 5, 404–407.
[27] Nakashima M.: Induction of dentine formation on canine amputated pulp by recombinant human bone morphogenetic proteins (BMP)-2 and 4. J. Dent. Res. 1994, 73, 1515–1522.
[28] Rutherford R.B., Wahle J.,Tucker M., Roger D., Charette M.: Induction of reparative dentine formation in
monkeys by recombinant human osteogenic protein-1. Arch. Oral. Biol. 1993, 38, 571–576.
[29] Sabbarini J., Mohamed A., Wahba N., El-Meligy O., Dean J.: Comparison of enamel matrix derivative versus
formocresol as pulpotomy agents in the primary dentition. J. Endod. 2008, 34, 3, 284–287.
[30] Vargas K.G., Packham B.: Radiographic success of ferric sulfate and formocresol pulpotomies in relation to early
exfoliation. Pediatr. Dent. 2005, 27, 3, 233–237.
[32] Jurczak A., Kwapińska H., Kołodziej I.: Zastosowanie siarczanu żelaza w leczeniu amputacyjnym stanów zapalnych miazgi zębów mlecznych. Poradnik Stomatol. 2006, 6, 11–12, 39–43.
Adres do korespondencji:
Katarzyna Heman
Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM
ul. Krakowska 26
50-450 Wrocław
tel. +48 071 784 03 62
faks: +48 071 344 29 81
e-mail: [email protected]
Praca wpłynęła do Redakcji: 26.02.2010 r.
Po recenzji: 17.03.2010 r.
Zaakceptowano do druku: 13.04.2010 r.
Received: 26.02.2010
Revised: 17.03.2010
Accepted: 13.04.2010