Wiedza milcz%ca Jawne versus utajone: nowe spojrzenie na

Wiedza milcz%ca Jawne versus utajone: nowe spojrzenie na

Ewa Magiem ', Darzuta Clzm~zielewska-Bnmzaszak
Wiedza milcz%ca
Jawne versus utajone: nowe spojrzenie na poznawcze i spdeczne
funkcjonowanie czlowieka
Pojecie ,,wiedza milczqca" traktujemy jako najbadziej og6lny, opisowy termin okreSlajqcy procesy
przebiegajqce poza kontrolq SwiadomoSci, a wplywajqce na zachowanie czlowieka Do lat 70 XX wieku
pojecie wiedzy rnilczqcej odnajdujemy jedynie w pracach Polany'ego Polanyi uwaial, i e wiedzan~ilcz~ca
(mcit) decyduje o kompetencjach uczonego, wplywajqc, miedzy innymi, na proces poszukiwania
i rozwiazywania p1oblem6w naukowych Role procesdw niezweibalizowanych (nie nazywajac tych
proces6w) w rozwoju wiedzy naukowej, opisywali tei Kuhn i Fleck"
Artykul koncentruje sie na tym, co aktualne w psychologii poznawczej i spolecznej, a dotyczy lelacji
jawne-utajone w plocesach przetwarzania informacji i poznania spolecznego lest moiliwe, i e w bliskiej
perspektywie dokona s i transfer
~
psychologicznej wiedzy o procesach utajonych w olxzar problen16w
podejmowanych przez Kuhna i Polanyi'ego
Rezygnacja w nauce z zalozefi czystego behawioryzmu, pojawienie sic prac
filozofa Polanyi'ego4 oraz rozwqj nowego nurtu badari nad nieiwiadomoiciq
zwanego Nowym Spojrzeniem j (New Look) - wszystlue te wydarzenia pozwolily
zapocz&tkowaC pod koniec lat 60 XX wieku eksperymentalne badania nad
zjawiskiem, ktdre mozemy dzii nazwaC szeroko procesami imnplicite.
W ostatnich dwdch dekadach badari nad wiedza milczqc& wyianiajq sic dwie
odmienne tradycje podejmowania problemu: eksperymentalna i ekologiczna. WproPizygotowanie ru tykulu czeiciowo sfinansowano z glantu KBN nr HO I F 054 24, Proce5y kotzrroll
po:rznwcze~ w t~nDy~~~(itrrnrll
ora: wyrloDy~vnt~ru
M trdzv J O I V I I ~ JI ~ttnjol~e]
POI M P o I a n y i TIze Taut Dtrlzerzrron London 1996 Routledge & Kegan, B T u c h a n s k a
Kor~~epcjnpoazatzrn
I rlnukl M P o l n ~ ~ y ~ ' e,,Zagadmenla
go
Naukoznawstwa", 1990, z 3, D C h m 1 e 1 e w s k a - B a n a s z a k Wle(1zlin r~ttlczc(coprzv~tizownrzn,w W S a d y [led ] Eleel, 0 ~pofecanqrznt~ci:e
poomlzln Wal szawa, 2000
' Artyhul, w ktd~yrn podelmulelny pr6be ~nteglacjl wledzy o p~ocesach utajonych i w~edzy
o procesach naukotw61czych - w plzygotowanlu
' M P o I a n y I Per rollnl Krzolclerlge Towardr n Po>t-~r
~ttcnlPhrlotoplz)i London 1962 Routledge
& Kegan M P o l a n y I The Tncir Dltlter~rlorl,op ctt
1 B I u n e I Atzotlzer Look at N ~ KLook
, 1 ,,Amellcan Psycholog~st"1992, nt 47, S E p s t e I n
ltltegrnrioll qf rlze Cogniri~wnrlrl [he P \)~~hodytlfltlli~
Utlconr~iout,,American Psychologist" 1994, nr 49;
A G G r e e n w a 1 d: Nrli, Look .3 lJr7cotlrtiouc Cogrziriotl Reclninzed ,,American Psychologist" 1992,
n1 47
wadzony podzial jest laczej ko~~kluzjq\vyniliajqca ze studiowania literatury
przedmiotu: a nie po\vszechnym ptzekonaniem wyraianym przez badaciry Istniejq
argunlelity zatdwno na rzecz utrzymania tego podziaiu. jak i lezygnacji z niego
Podstawo~!eargumenty utrzymuja,ce podziai to:
1. Stosowanie odmiennych zaiozeA epistemologiczno-metodoIogicz17~~h(MI
anglojezycznych badaniach eksperymentalnych na okreSlenie wiedzy milczqcej
uiywa sie terminu ii171~licitkrlolvledge. w badaniach ekologicznych - tacit
krzo~vledge)
2. Odmienne, wqskie paradygmaty badawcze utrudniajqce generalizacje wnioskbw.
3. Odmienne Srodowiska badawcze, miedzy kt6rymi istnieje nikiy transfel
generowanej wiedzy o problemie i nieliczne cytowania badaczy z innego Srodowiska
4. Wysoka przydatnoii. podziaiu przy porzqdkowaniu literatury i iatwoSC
prezentacji stanowisk.
Natomiast argumenty uznajqce rozr6znienie za zbedne sq nastepujqce:
1. W Routledge E~zcyklopediaof Plzilosophy wiedza tacit jest definiowana jako
forma wiedzy inzplicite. na ktdrej siq opieramy podczas uczenia i dziatania.
2 Przedstawiciele tradycji pragmatycznej wspominaja,, ze badania wiedzy tacit
to prbba przeniesienia bada6 z laboratori6w na teren stosowanych nauk spoiecznych,
Stqd moina wnioskowai., ze odmienna metodologia jest zdeterminowana odmiennymi warunkami badari (tzn, sztuczne versus natmalne, np, rniejsce pracy) SlaboSC
tego argumentu polega na tym, i e odmienne metodologie wymuszajq pytanie: czy
badamy to samo, czy tei zmiana metod p o c i e a za soba, zmiane statusu ontologicznego przedmiotu badan.
W podejSciu ekologicznym problem wiedzy milczqcej charakteryzowany jest
poprzez a n a l i z ~albo wiedzy eksperckiej 7, albo wiedzy i poznania potocznego *.
Badania w nurcie analiz wiedzy eksperckiej koncentrujq sie na pr6bie zdefiniowania
i okreilenia natury wiedzy milczqcej w taluch dziedzinach, jak: prawo. militarystyka,
medycyna. opieka piel~gniarska,zarza,dzanie. sprzedaz, pedagogika Na pierwszy
plan w powyzszych opracowaniach wysuwa sie pr6ba odpowiedzi na pytanie, co
stanowi gl6wny zrqb wiedzy eksperckiej, czy wszystkie cechy wiedzy eksperta maja,
charakter eksplikowalny i sq moiliwe do jednoznacznego wyodr~bnienia.WiekszoSC
autorbw twierdzi, ze istotnym czynnikiem ksztaltujqcym wysoki poziom spec~alizacjii efektywnoSci w zawodzie jest wiainie wiedza milczqca, kt6rq czlowiek
nabywa juz po okresie formalnego ksztalcenia, podczas praktyki zawodowej
Dla Sternberga -jednego z przedstawicieli tego nurtu - i jego wspblpracownikbw, podstawa, do wyr6inienia wiedzy milczqcej jest wprowadzenie rozrbznienia
J A H o r v a t 11: Tnczr Kt~on'lerlgei r ~the Prc!fer rhrt, w: R T S t e r n b e I g, J A H o r a h
[eds 1: 7 i ~ l rKrlon~lerlge Prqfir rior~nlPrncrite R e \ e n r ~ l ~ enrlcl
t Prnctiriorzer P e l . y ~ e c t i i ~London
~$
1999, EIlbaum
' R I S t e r n b e ~ g I, A H o l v a t h [ e d s ] : o p crt
T M a I u s z e w s k i: t;~wt)~clny
Krlo~:le&e nc Repreretzrntiorz qf Rmlity ,,Poznali Studies in the
Philosophy of the Sciences and the Humanities" 1991, ni 22
R I S t e l n b e ~ g I, A H o ~ v a t h [ e d s ] : o pcrt
miedzy wiedza akademicka a wiedzq zdroworozsqdkowq Zadania o charakterze
akademiclunl opieraja sic na nastqpujacych k~yteriach:sq formulowane przez innych,
lei& w niewielkinl interesie osobistym osoby podejmujqcej sie rozwiqzania tego typu
zadania. wszystkie informacje potrzebne w rozwiazaniu sq osiagalne od samego
poczqtku, nie sq zwiazane z osobistym, codziennym doiwiadczeniem osoby rozwiazujqcej problem, z reguly sq dobrze zdefiniowane, najczeiciej posiadajq tylko jedno
poprawne rozwiqzanie, czesto posiadaja jednq ustalona metode wiaiciwego rozwiqzania
WiekszoiC problem6w, z jakimi ludzie spotykajq sie zar6wno w pracy, jak i w iyciu
codziennym, ma zgda odmienny charakter, gdyz najczciciej nie sq sformutowane lub
wymagajq ponownego sformutowania, leiq w osobistym interesie osoby rozwizgxjacej
problem. brak jest informacji istotnych w rozwiqzaniu, sq zwiqzane z codziennym
doiwiadczeniem, sa siabo zdefiniowane, charakteryzujq sie wieloScia wiaSciwych
rozwiqzali, nie ma jednej ustalonej metody rozwi~ania.wystepuje w nich wieloii.
adekwatnych metod podejnlowania problemu Tak wiec, w por6wnaniu z badaniami
laboratoryjnymi (na przyldad: pomiar prostych czas6w seakcji) problemy codzienne sq
zdecydowanie bardziej zlozone i wielowymiarowe. Proces uczenia sie rozwiqzywania
tego rodzaju problem6w zachodzi w spos6b milczqcy, a poziom milczqcej wiedzy
zgromadzony podczas doiwiadczeri iyciowych staje sic jednym z gtownych czynnik6w
determinujqcych osiwiecia w szkole, w pracy i zyciu codziennym
Podejmujqc probe definiowania pojecia wiedzy milczacej, mozna powiedziei., ze
jest to wiedza, jakq osoba musi posiadai., aby zaadaptowai. sic do Srodowiska..
Wiedza ta czesto nie jest explicite wyrazona, nie jest nauczana w postaci
jednoznacznych twierdzeri czy dyrektyw, gdyi jest trudna do wyartykulowania
i czesto w ogole nie jest werbalizowana. nie poddaje sic iwiadomej introspekcji
i najczeiciej jest dana nie wprost, lecz wnioskowana z dzialania
Sternberg, na przykiad, definiuje wiedze rnilczqca poprzez podanie pewnych
charakterystyk:
- ma ona charakter proceduralny, jest Sciile zwiazana z dziaianiem;
- istnieje w powiazaniu z indywiduainymi celarni jednostki, kt6ra te wiedze
nabywa;
- jest nabywana z mat& lub zadna pomoca innych os6b, tzn, jest zdobywana
dzieki osobistym doiwiadczeniom, a nie dzieki instsukcjom otrzymywanym od
innych
Uog6lniajqc, moina powiedziei., i e wiedza rnilczqca to rodzaj wiedzy praktycznej, dotycz&cej sytuacji codziennych zwiqzanych np z wykonywanq pracq
zawodowq lub tez relacjami spoiecznymi ' I . Wiedza ta jest nierozerwalnie zwiqzana
z kontekstem i w zasadzie bez kontekstu nie istnieje; jest pomocna, miedzy
innymi, w inrerpretacji tych kontekst6w. ujawnia sic w dziaianiu i w sposobach
interpretacji zjawisk
' O R I S t e ~ n b e ~ g ,KR W a g n e ~ , WM W l l l a m s , J A H o l v a t h TectrngCorirri701l
Se17,e ,.Amellcan Psychologist" 1995, nl 50
" P L e w I c k I, M C z y z e w s k a, T H I 1 1 N ~ I I L O I I \ L I O ~LI~I \~ O I I I I O ~ Proce55rng
~OI~
n17d
Per t o r ~ n l r t ~w, D C B e r I y [eds ] H o ~ vI I I I ~ I 1~
5 1111plr~rt
I L ~ ~ Lmrrlrrlg7 New Yolk 1997 Oxfold
Ul~lve~slty
P~ess
W ujeciu eksperymentalnym definiowanie wiedzy miiczqcei nierozerwalnie
zwiazane lest z wyr6znionymi wyzej poj~ciami pamicci inzplicite i uczenia sic
inzplitite. Zap~~oponowane
przez Rebera I' pewlie ogolne charakterystyki systern6~~
inzplicite staiy sic punktern wyjicia bada6 i pr6b ustalenia ontologicznego statusu
tych systembw. Wediug Rebera. do podstawowych charakterystyk naleia: odpornoi~
MI obliczu uszkodzen
neuronalnych. niezaleznoSe od wieku, niezaleznoS6 od
standardowo rozumianej inteligencji: maia zmiennoSC w populacji, powszechnoit
pl.oces6w (odmienne warianty tych procesdw charakteryzuja r6wniez inne gatunki
zwierzat).
W podejiciu eksperymentalnym definiowanie wiedzy utajonej zaleiy gidwnie
od tego, jakiego iodzaju aktywnoici poznawczej dotyczy milczqcy aspekt W literaturze przedmiotu autorzy opisujac wiedze utajona, czesto poslugujq sic takimi
poj~ciamijak: wiedza rnilczqco nabywana (ang, illzplicit acquisition of knowledge) oraz uczenie inzplicite ". Jednakie historycznie, jako pierwsze rozwijaiy sie zagadnienia pamieci ii~zplicite15, a wraz ze wzrostem publikacji na
ten temat nastepowai wzrost publikacji dotyczqcych uczenia sic il~lplicite.Dodatkowo Reber l6 m6wi, ze w badaniach nad uczeniem s i ~iinplicite gtdwnq
r o l ~odgrywa faza nabywania, ale jednoczeSnie wskainikiem diagnostycznym
jest zapamietywanie i wydobywanie z pamieci, co nierozerwalnie iaczy ze
sobq te procesy
Tak wiec zasadna wydaje sic by6 charakterystyka wiedzy i~zplicitew podejiciu
eksperymentalnym, odwoiuj&ca s i do
~ uczenia inzplicite (czyli og6lnie charakteryzujac: wiedzy rnilczqco nabywanej) oraz pamieci ii7zplicite (czyli og6lnie
charakteryzujac: wiedzy w postaci niejawnych zasobow pamieciowych).
Istniejq pr6by zar6wno ustalenia wspdlnych cech miedzy tymi procesami, jak
i proby zaostrzajqce rozr6znienie poprzez wprowadzel~ieIuyteridw wspomagajacych
oddzielenie tych procesow 17..
Badania nad pamiecia inzplicite wykazuja, i e ludzie pot~afiqujawniaC pamieC
doiwiadczefi, ktdrych nie sa w stanie przywolai. Swiadomie.. Jest to rodzaj pamieci,
ktory ujawnia sic w zadaniach nie wymagiijacych rozwaiania przesziych zdarzefi,
nawet jeili te zdarzenia wplywaja na poprawno56 wykonania zadania 18.
Eksperymenty dotyczace pamieci ir~zplicitewystcpujace w r6inych odinianach
majq swoje ir6dio w dobrze opisanym w literaturze psychologicznej zjawisku, jakim
''
" A S R e b e I : Ir?rplitirLenr~iirzgnrzd Tntir K~zolc~l~~rlge
Alz Errnv on Cogrzirr\w U~zconr~iolit
New
York 1993, Oxfold Univelsity P ~ e s s
" Z D i e n e s, G 7 M A 1 t n~ a n n: Ir(rrr!fer of Irirplicrr Krzou~lrdgeAt rotr Dorizarrlr lfu14:
/filplr~rlnlld NOMAhtfl(rtr7, W : D C B e I I y' [eds 1: HOll /nrp/icit r r /i71[1/1trr
Lenr17irrg?, o/, ( i f
" A S R e b e r , o p trr
'' D L S c h a c t e I : 1111plicitMe~nory Hi\tol), nrld Crrrrer~rStnt~i, ,,Jou~nulof Expelimental
Psychology" 1987, nl 13
l6 A S R e b e 1 : o p tit
" C A S e g e 1 : Multrplr Forir~,of Irirplitlt Lenl-rrrrrg,w: M A S t a d 1 e r, P A F 1 e n s c h [eds 1:
Hn~rdbookqf 11~~1/icit
L,enr11117gLondon 1998, Sage Publications
I S D B e I I y, Z D i e n e s: 11irplrtrt Lenrlrirzg Tlzeoretitnl nr~dE~rzprricnl1,clrt.c Hove 1993,
Lawlence El lbaum Associates
jest torowanie (prliiziizg)l 9 W Wadauiach nad primingiem dominuja, dwa wqskie
parady gmaty badawcze: percepcyjnej identyfikacji bodica (perceprrrnl identiJicntiorz) oraz uzupelnianie fragmentbw (np : s16w) (fr.ngi?zei?f(word) cor7zl~letioiz)
Metody te nazywane sq czasami testami poirednimi pamieci lub testami niewprost
- w odr6znieniu od test6w pamieci explicite nazwanych testami bezpoirednimi lub
testami wprost (do kt6rych nalezq testy przypominania i rozpoznawania). W miarach
poirednich instrukcja badawcza nie nawiqzuje do wczeiniejszej sytuacji eksperymentalnej. choC sytuacja wplywa na wyniki testu.
Istnieja, pewne kluczowe charakterystyki pamieci iiizplicite. Pretenduja, one do
cech konstytutywnych, jednakie wcia,z sa, kontrowersyjne i szeroko dyskutowane
oraz testowane". Tak wiec nie ustalajqjednoznacznie statusu pamieci irnplicite, ale
sq pomocne we wprowadzaniu rozr6inienia pomiedzy pamieciq irnplicite i pamiecia
e.xplicite Do cech opisanych przez Berry i Dienes 21 naleza,: brak SwiadomoSci,
zaleinoSC i zwiqzanie z powierzchownymi cechami (modalnoiciq) bodica, odporno56 i utrzymywanie sie w czasie, niezaleznoiC od poziomu i giebokoici przetwarzania, stochastyczna niezaleznoik, odpornoSC w obliczu neurologicznych
uszkodzefi i dysfunkcji
Proces uczenia sic ii~zpliciteuwidacznia siq w zadaniach, podczas kt6rych badany
uczy sie dokonywaC wiaSciwych decyzji, ale jednoczeinie nie potrafi tych decyzji
ocenik '2. Istnieje wiele odmian eksperyment6w. ktdrych celem jest wykazanie, ze
ludzie mog3 wykonywaC poprawnie pewien typ zadan bez SwiadomoSci, ze kieruja,
sie jakqs zasada, i ze w dodatku jest ona adekwatna.
Jednq z pierwszych - i traktowana, jako klasyczna - definicje uczenia sie
inzplicite podai Reber Wediug niego. uczenie sic ii~zpliciteto proces nabywania
wiedzy, kt6ry ma miejsce niezaleznie od Swiadomych pr6b uczenia sie i przy braku
wiedzy explicite o tym, co jest nabywane.
Do podstawowych charakterystyk uczenia sic implicite moina zaliczyC:
- Brnk s'windoinoSci i rodznj nnbvwnny wiedzy. Podczas uczenia sie ii~zplicite
nabywana jest informacja raczej o ziozonym charakterze niz o charakterze prostej
asocjacji. Wediug Rebera, wiedza nabywana w taki spos6b ma charakter abstrakcyjny i symboliczny, niewerbalizowalny;
- Sposdb izabywnnin wiedzy. W procesie uczenia sie inzplicite nie jest
angazowany proces Swiadomego testowania hipotez. Uczenie sic inzplicite ma
charakter mimowolny i jest konsekwencja, poznawczego mimowolnego przetwarzania bodica.
- Neuronnlrze podstnwy uczeizin sic inzplicite. Podobnie jak utajone procesy
parnieciowe, uczenie iinplicite jest zachowane w przypadku uszkodzen neuronal-
"
I R A n d e i s o n. Ucrellre cle 1 pcoinei Irztegrtryn zngntl~lceli Wars~awa1998
L e w a n cl o w
o s h y, J C D u n n, K K 1 I s n e 1 lr~iphtrtMerilorv Throrrtrcnl I,ruet LEA
1989, H~lsdnle
'' D B e t I y , Z D ~ e n e s . o ptrt
" Z D I e n e s, R F a h e y T/ie Role of /rizplrirl Meliloi~111 Co~~r~ollrng
rr D I ~ I I ~S~'cteri~
~ ~ I I ,LTile
Quaiteily Iouinal of Experimental Psychology" 1998, n~ 3
A S R e b e l . o j ~ut
l9
"S
"
756
€\\'A XlAGlER D A S C T A Ct11IIELEWSKA-BANASZAK
nych. Oznacza to, i e najprawdopodobniej ten typ uczenia sic musi polegak na innyrn
neuronalnym mechanizmie niz mechanizm hipokampalny
Najcz~Sciej stosowane paradygmaty eksperymentalne testujqce mechanizmy
uczenia sie inzplicite to: kontrola systemdw dynamicznych, paradygmat uczenia sic
zmiennych prawdopodobielistw zdarzeli, paradygmat uczenia sie sekwencji, paradygmat sztucznych gramatyk.
Dla zrozumienia relacji miedzy pamiqciq i uczeniem sie inzplicite moina by
wyjSciowo zaproponowak definicje odrdzniajqce te dwa procesy. Tak wicc,
uczenie inzplicite odnosi sie do nabywania wiedzy o strukturalnych wlasnoiciach
relacji miedzy obiektami lub zdarzeniami, kt6rych zwykle jest wiecej niz dwa,
(patrz: przyklad struktury sztucznej gramatylu) a znajomoik tej struktury jest
nieuiwiadorniona. PamieC inzplicite odnosi sie do wplywu poprzednich doSwiadczefi, ale w postaci pojedynczych wydarzefi lub obiektbw, a wpiyw na wykonanie
zadania jest nieuSwiadomiony.. Byloby to bliskie stanowisku Shanksa i St... J ~ h n a ~ ~ ,
kt6rzy zamiast m6wiC o pamieci inzplicite wolq uzywaC terminu ,,wydobywanie
inzplicite" (iiizplicit retrieval) podkreilajqc nie aspekt nabywania, lecz wydobywania z pamieci.
Zintensyfikowane badania nad utajonym poznaniem spolecznym (inzplicit social
cognition), staly sic mozliwe dzieki eksplozji badali nad pamieciq utajonq (inzpliciz
nzenzory).. Badania psycholog6w spolecznych (ale takze reinterpretacja badari
wczeSniejszych) nad milczqcymi aspektami poznania spolecznego koncentrujq sie
przede wszystkim na poirednim, nieiwiadomym czy utajonym trybie funkcjonowania postaw Do polowy lat 70 XX wieku w psychologii spoiecznej obowiqzywat
paradygmat, ze postawy funkcjonuja na poziomie Swiadomym Paradygmat ten
implikowal tradycje badawczq Badania postaw przeprowadzano za pomocq miar
bezpoSrednich, przede wszystkim samoopisu kwestionariuszowego.. A koncentrowaly sic najczeSciej na poszukiwaniu pozytywnej korelacji miedzy kwestionariuszowo mier.zonq postawq wobec jakiegoS obiektu a zachowaniem podmiotu
(posiadacza postawy) wobec jej przedmiotu.
Pojecie: postawy utajone (inzplicit attitudes) wprowadzili do psychologii Greenwald i Banaji.. Postawy utajone definiujq jako niezidentyfikowane (lub nieprawidlow0 zidentyfikowane) Slady przesziego doiwiadczenia, kt6re wplywajq (lub moga
wplywaC) na reakcje podmiotu (odczucia, mySli czy dzialania) wobec przedmiotu
postawy (obiektu spolecznego) 25 Wprowadzajqc nowe pojecie teoretyczne, jego
autorzy wykazujq, ze r6ini s i ono
~ od znanego juz konstruktu teoretycznego, daje
'I D R S h a n k s, M F S t
J o h n Chnrncterrctrcr of Dr\tounble Hrcrllnrl Lenrrzrrzg Syrterilc
,,Behav~oraland Blain Sciences" 1994, ni 1 7
A G G r e e n w a l d, M R B a n a j 1 Utn~orzepozrlnrzre 1pote~z17eportow)), ~.arroicrownnre
rrrbrr 1 rfereovpy ,,Przegl4d Psychologiczny" 1995, 111 112 Pol teL D M a 1 s o n Pormw\~~ctnlorze
- pocrnwll pmwdznue cz\ korlctpt rzrepotrzebil\~pcy~hologrr7, w M I a r y m o w i c z, R K 0 h m e
[red ] Nnrurn nutorizfrtvzrizdw Dy\hur]e ~r~rerd)~rc\rl,lr~?nrr~e
Walszawa 2002
''
mozliwoiC jego modyfikacji oraz prze~vidywania wczeiniej nieznanych zjawisk
empir.yczuych l 6 Wsaz z powstaniem nowego konstruktu teoretycznego powstaly tei
nowe procedury badawcze Te nowe procedu1.y oparte sa, na miarachlmetodach
poirednich. Za miary poirednie uznaje siq metody nie zwracajace uwagi uczestnik6w
badan na obiekt mierzonej postawy2'. Innymi slowy. uczestnik badania nie jest
Swiadomy pomiaru postawy. Miarylmetody poirednie (a jest ich wiele) w duzej
mierze wykorzystuja, metody psychologii poznawczej.
Psychologowie spoleczni korzystaja, z miar poirednich (z wykorzystaniem metod
psychologii poznawczej), badajqc na przyklad wplyw ekspresji emocjonalnej na
procesy ewaluacji. Najbardziej znane to badania Murphy i Zajonca, kt6re polegaly na
podprogowej (trwajqcej 4 milisekundy) ekspozycji twarzy z wyrainq ekspresjq
emocjonalna, Tak kr6tko trwaja,cy bodziec nie m6gI. zostaC zarejestrowany w Swiadomoici os6b badanych, a jednak wpfywal na ocene obiektu (kt6rym w tym przypadku
byly ideogramy japori~kie)'~Inni badacze (np. Edwards) r6wniei uzyskali wyniki
wskazuja,ce, i e ,,formowanie siq postawy wobec okreilonego obiektu nastepuje
w kierunku zgodnym ze znakiem ekspresji emocjonalnej prezentowanej uprzednio
podprogowo twarzy ludzkiej" ".
Ilustracja, badafi wykorzystuja,cych pomiar czasu reakcji moie by6 eksperyment
Gaertnera i McLaughlina, kt6rzy pokazywali uczestnikom badan po dwa zestawy
liter Przy kaidej ekspozycji uczestnik badania odpowiadal, czy liter y te tworza,
sensowne siowa, czy tei nie Czas reakcji - w postaci odpowiedzi tak - stanowii
miare sily zwiqzku miedzy zestawami liter tworza,cych pare si6w, np, bialy-bystry
Eksperyment wykazak, i e biali badani szybciej reagowali siowem ,,takWna pary,
w kt6rych slowo ,,biaiyn wsp61wyst~powaloze slowem pozytywnym, niz na pary
sl6w, w kt6rych siowo ,,czarnyH wsp61wystqpowalo ze slowem pozytywnym (np..
czarny-bystry) 30
OczywiScie badania poirednie postaw utajonych prowadzone sa, z wykorzystaniem r6znorodnych metod. Fitzsimons i Bargh przeprowadzili swoje badania na
jednym z amerykanskich lotnisk. 33 osoby prosili o udzial w sondazu na temat
A G G r e e n w a l d , M R B a n a j i : o p LI?
Ibirleri~
W L u k a s z e w s k i: Wrelkre p)ltnrlin pn~c/1olugii GdaBsk, 2003 Punktem wyjScia tych badafi
bylo zalozenie (potwierdzone empirycznie), t e eksponowanie jakiegoS wylazu twarzy przez ulamki
sekundy wystarcza do wzbudzen~areakcj~afehtywne] Reakcla ta ma chruakte~ globalny, rozmyty,
n~especyf~cznyI dotyczy ledyn~eznaku afektu ulmlechn~cta twalz wzbudza n~especyficzny afekt
pozytywny, zagnlewana -n~especyticzny afekt negatywny Za P E k m a n, R J D a v I d s o n Nntura
erlloyr Gdafisk, 1999
'9 POI J A B a r g h A~ctor~lnt\':r~l\i
rlrlrn poir r:erlil~ego ,,Czasoplsrno Psycholog~czne" 1999,
nl 3 olaz M 1 a r y n~ o w I c 7, R K 0 h rn e [led ] Utnlorze po:rlnrzle cpolrczrle r~oiuep e r , p e k t \ ~ ~ ~ v
,,Studla Psycholog~cznc"2001, 35 (zeszyt speclalny)
30 Pol A G G r e e n w a I d, M R B a n a J I op crt Uczestn~cyoplsywanego ekspe~ymentu
wcze<nlejdokonywall samooplsu w h w e s t ~ o n a ~ ~ u rnlelzqcym
szu
jawne uplzedzenla lasowe Czasy leakcjl
osbb, kt6re uzyskaly wysokie wyniki w badaniu kwestionzuiuszowym nie 16tniiy sic od czasbw reakcji
osbb, kt61e uzyskaiy w tyrn badaniu niskie wyniki Wyniki opisywanego ekspe~ymentu,sugerujace
wystcpowanle utalonego raslzmu, pokazulq, i e jawna postawa wobec ob~ektumoze by6 splzeczna
z postawq uk~ytq
6'
"
lotniska Zgoda na udzial w sondazu byla? w zaliozeniu ekiper~ymentatordw,
wskainikiem gotowoici do pomocy eksperymentatorom ProSba o udzial w sondaiu
poprzedzona byla rozmowq, w ktdrej padaiy pytania dotyczqce przy~acielalub
wsp6lpracownika. Kazdy z uczestnik6w eksperymentu podawal m.in, inicjaly
czlowieka, o kt6rego go pytano, opisywal ]ego wyglad, zainteresowania itp. Pytania
eksperymentator6w mialy na celu wywolanie w Swiadomoici badanych wyobraienia
czlowieka, o ktdrym mdwili. Podzial na przyjacidi i wsp6lpracownik6w by1
uzasadniony wynikami uprzednich badan, kt6re wskazywaly, ze wobec przyjacibl
wystepuje silniejsza sk1onnoSC do bezinteresownej pomocy, niz wobec wsp61pracownikow. Wiecej os6b wyraziio cheC udzialu w sondaiu (czyli udzielenia
pomocy eksperymentatorom) z grupy odpowiadajqcej na pytania dotyczqce przyjaciela, niz z grupy odpowiadajacej na pytania dotyczace wspbipracownika Po tej
czqSci badah, ich uczestnik6w informowano jakie byly hipotezy. ~ a d n az osdb
badanych nie uznala, i e opowiadanie o przyjacielu wpiyneio na gotowoiC do udzialu
w sondaiu.. Niekt6rzy badani podawali rzeczywiste, w ich mniemaniu, przyczyny
swojego zachowania (to, i e mieli akurat czas, i e zazwyczaj sq gotowi do niesienia
pomocy innym itp.). Istotne \v reakcji uczestnik6w eksperymentu jest to, ze nie
godzili sie z interpretacjq wiasnych zachowari jako wywolanych procesami pozostajacymi poza kontrolq SwiadomoSci ".
Wiele badari nad zjawiskiern aureoli 32 wykazuje, ze uczestnicy tych badari nie sq
Swiadomi, ze ocena jednej cechy osoby spostrzeganej wplywa na oceny innych jej
cech. Nisbett i Wilson przedstawiali uczestnikom badan nauczyciela, kt6ry wobec
jednych by1 ,,chlodny", wobec innych zaS ,,ciepiyHOsoby, wobec kt6rych nauczyciel
zachowywal siq ,,cieploH, ocenialy go jako przystojniejszego oraz obdarzonego
lepszymi manierami, niz osoby z grupy, wobec kt6rej nauczyciel zachowywal siq
,,chlodno" i jednoczeinie zaprzeczaly, ze sympatia jakq budzil w nich nauczyciel
mogla wplynak na ich oceny 33.
3' Za: W B a r y 1 a: Wole wolrzq wole ,,Charakteryn 2004, nr l l
'?jawisko
aureoli lub efekt aureoli to jedna z regul tworzenia wizerunku drugiego czlowieka
Przejawia sie w tendencji do two~zeniapozytywnego wizerunku okreSlonej osoby (przypisywania jej
pozytywnych cech) na podstawie jednej cechy, np atrakcyjnoSci fizycznej, k d r a to cecha nie pozostaje
w obiektywnym zwiqzku z cecharni plzypisywanymi W wielu badaniach to wlaSnie atlakcyjnoSC fizyczna
pelnila role cechy wplywajqcej na sqdy oceniajace Wyniki tych badari wskazujq, i e osoby atrakcyjne
fizycznie sq czeiciej oceniane pozytywnie (to znaczy automatycznie przypisuje sie im uprzejrnoiC i inne
pozytywne cechy charakteru, wyzej tez ocenia sie ich kompetencje intelektualne) W D o m a c h o w s k i: Przewodrzikpop,ytlzologri cpotecl:~z<iWarszawa 1999 olaz A G G r e e n w a 1 d, M R B a n a j i:
oy cit
3 3 A G G r e e n w a l d, M R B a n a j i: op t i t W opisywanym p ~ z e zautor6w artykuh nulcie
badafi nad zjawiskiem aureoli, znalazlo sic 16wnici badanie Petersa i Ceci, kt6rego opis przytaczamy ze
wzgledu na to, ze jest swoistym p~zyczynluemdo lozwazan na temat pozaracjonalnych uwalunkowafi
rozwoju naulu Autorzy przeslali do czasopism naukowych maszynopisy altykul6w niegdyS jui w nich
opublikowanych, zmieniajac nazwiska autor6w oraz podajac fikcyjne informacje o miejscu zatludnienia, kt6rym w kaidym przypadku byla jakaS instytucja nie ciesz$ca sie uznaniem w Srodowisku
naukowym WiekszoSC artykulbw nie zostala dopuszczona do dluku Z duiyrn p1awdopodobienstwen1
plzyjqC moina, ze zdecydowaly o tym utajone negatywne postawy redakto16w wobec instytucji o niskirn
prestiiu
W nurcie badari nad postawami utajonymi zawierajq sic r6wniez badania nad
automatycznym (bezwysiikowym) pomaniem sp~fecznym"~choC nie jest ono
toisame z utajonym poznaniem spoiecznym Chodzi miedzy innymi o badania
empiryczne, ktbre wykazujg ze pojed yncze slowa wywolywaC mogq bezwysiikowq
aktywizacje postaw. Uczestnicy badari zaprojektowanych przez Bargha (przekonani,
ze biorq udziai w teicie) otrzymywali kartki z wypisanymi slowami, z ktdrych mieli
ufozyC zdania. Jedna grupa dostaia ka~tki,na kt6rych sfowa uldadaiy sic w zdania
o ludziach starych (ale zdania te nie dotyczyiy tego, i e ludzie starzy sq slabi, czy
powolni), druga grupa tworzyia zdania dotyczqce innych temat6w Po wykonaniu
zadania, kaidy z uczestnik6w badali udawai sie w okreilone przez eksperymentatora
miejsce. Przy czym eksperymentator i jego wsp6lpracownicy mierzyli czas, w jakim
uczestnicy eksperymentu pokonywali ten dystans. Osoby, kt6re uioiyiy zdania
o ludziach starych potrzebowaly wiecej czasu na pokonanie wyznaczonej odlegioSci.
Uzyskane wyniki sugerujq, ze samo myilenie o ludziach starych aktywizowalo
stereotyp czlowieka starego (powolnego i slabego), wywolujqcy z kolei okreilone
zachowania3*. Efekt automatycznej aktywizacji postawy zostal udokumentowany
w wielu innych badaniach.
Psychologowie spoieczni uznajq, ze wskainikiem postaw utajonych jest sprzecznoSC zachowania z postawami. Najczeiciej efekt ten wystepuje w badaniach nad
uprzedzeniarni Jawnie deklarowana pozytywna postawa wobec np. mniejszoSci
etnicznych moze pozostawai w sprzecznoici z ukrytq postawq wobec nich. Ta ukryta
postawa moze by6 skutkiem zinternalizowania negatywnego stereotypu funkcjonujqcego w danej kulturze, a postawa jawna - skutkiem realizowania normy
tolerancji, pod presjq oczekiwan spolecznych. W okreSlonych sytuacjach obecnoSC
przedstawiciela stereotypizowanej grupy moze aktywizowai postawe pozostajqcq
poza kontrolq Swiadomoici 36.
Opisane badania nad postawami utajonymi to jedynie wycinek szerszej caloici.
Badania nad utajonymi procesami poznawania/funkcjonowania spolecznego dotyczq
rdwniei badafi nad stereotypami, wartoiciowaniem siebie, kategoryzacjami spolecznymi, automatyzmarni dnia codziennego, automatycznq aktywizacjq celdw 37.
Z badali nad utajonym poznaniem spolecznym wynika generalny wniosek, ze
spoleczne poznanie i spoleczne funkcjonowanie czlowieka moie by6 sterowane
przez procesy pozostajqce poza kontrolq Swiadomoici..Obecny stan badafi i wiedzy
nad postawarni utajonymi nie daje moiliwoSci pefnego opisu zwiqzku miedzy
postawami utajonymi a zachowaniem. Zwr6cil jednak uwage psycholog6w na
zloionoSC zwiqzku postawa-zachowanie,, Przynajmniej w przyblizeniu wyjainia
-31
Automatyczne poznanie spoleczne to piocesy nieintencjonalne, pozostajace poza kontrola
SwiadomoSci, pojawiajqce sie na baldzo wczesnych etapach przetwarzania infolrnacji; polegajqce na tym,
ze uwaga podmiotu jest automatycznie p~zykuwana przez obiekty wazne, a wysilek zwiqzany
z autoniatycznym przetwalzaniem inforniacji o obiekcie jest niewielki, w por6wnaniu z wysilkiem
wymaganym przez kontlolowane p~zetwarzanieinfo~macji Pol 1 K r e l t z: Od iliyC1i do L L ~ I L Zu,rqzek
I ~
postmv jai+llej i ~ i t o j o ~i~ irr~l~oli~n~~ieriz,
ej
w: M I a r y m o w i c z, R K 0 h m e: op clt
j5 Za: I E L e D o u x: Mdeg erl~o~jortalrz~~
Poznab, 2000
36 POI chociazby 1 K I e j t z: op t i t
37 POI A G G ~ e e n w a I d , MR B a n a j i : o p c z t , I A B a 1 g h : o p t i t
przypadki braku zgodnoici miedzy postawq a zachowanjem, wskazuj&c. ze postawy
jawne i utltjone sq prawdopodobnie systernami paralelnymi Kazdy z tych systeni6w
ma swoj&specyfike i w r6zny spos6b wplywa na zacho\vanie W iwietle powyzszego
uprawdopodobnione jest zaioienie. ze postawy utajone w wiekszym stopniu
oddzialywujq na zachowania o charakte~zeautomatycznym i niekontrolowanym,
a postawy jawne - na przemyglane i kont~oiowane
Badania postaw utajonych, choC dostarczyly wielu danych empirycznych. nie
wyjagniajq w peini genezy tych postaw, ich specyfiki i relacji do postaw jawnych Ten
stan rzeczy generuje wiele pytari: ktdra z postaw, jawna czy utajona jest ,,lepszymn
predykatorem zachowania? JeSli postawa zmienia sic, to co dzieje sie z tq dawn%?
Czy mozliwa jest petna zgodnoiC obu postaw? Czy postawy utajone takze sic
zmieniajq? JeSli tak, to czy dzieje sie to pod wptywem takich samych czynnikdw, jak
w przypadku postaw j a ~ n y c h ? ' ~
",,
Prawdopodobnie jesteimy Swiadkami narastania nowej wiedzy (a byC moie
s i nowego
~
paradygmatu) Wskazuje na to chociazby analiza liczby
artykul6w z terminem inzplicite w tytule. Do 1986 roku trudno jest odnaleiC taki
artykut, a od poczqtku lat 9 0 XX wieku liczba publikacji, w zaleznoici od tego jakich
proces6w irizplicite dotyczy, waha sic miedzy 20 a 60 rocznie4'. W tym okresie
wiedza dotyczqca samych proces6w inzplicite oraz procesdw irnplicite w relacji do
proces6w explicite nie tylko narasta, ale r6wniez komplikuje sic Po pierwsze,
wyodrebnily sic obszary badawcze, ktdre z grubsza i umownie podzielid moina na:
obszar badania procesdw poznawczych (gldwnie trybu przetwarzania informacji)
i obszar badania zjawisk zwiqzanych z poznaniem spolecznyrn (gi6wnie utajone
postawy, wartoiciowanie siebie, stereotypy) Po drugie, wraz z narastaniem badari
zmienia i komplikuje sic terminologia We wspdlczesnej literaturze psychologicznej
wlaSciwie nie uiywa sie termin6w ,,wiedza rnilczqca" czy ,,wiedza milcz&co
przy,jmowanan. Uiywa sic termin6w o podobnym zakresie znaczeniowym, czyli
pamieC inzplicite '' i uczenie sie inlplicite, czy ogdlnie - procesy inzplicite. Coraz
- powstawania
--
" D M a i s o n: up cif olaz K S k a r z y 6 s k a: Co lepiej pozwnln p r z e ~ ~ i d y ~ +portepownr~ie
ac'
deklnronvzrle utforuriko~vnrlrnt z ) ~
lttcrjurle rvriipatie i riretheci?, w: M 1 a r y m o w i c z, R K 0 h m e
[led]: o p cit
Za: D D o 1 i n s k i: Potrnl+,y jn14'11e,porfnwy ufqjorze, w: M l a I y m o w i c z, R K 0 h m e
[led 1: op crt By6 moze pytania te pozostanq nie~ozstlzygnieteze wzgledu na trudnoSci w poddawaniu
''
badanion1 postaw utajonych Badajqc postawy utajone, zdecydowanie Uudniej jest podda6 kont~oli
czynniki zakl6cajqce trafnoSC pomiaru W plzypadku postaw jawnych istnieje tladycja badawcza
obejmujqca n~iedzyinnymi sposoby kont~olowaniazmiennych zald6caj,?cych Badacze postaw utajonych
muszq dopielo takq tradycje stwo~zyi. T M a I u s z e w s k i: PrawdziwofF, zriiirnnofc' i poa1nwc:obchn~i~rornlrln
r p r i j r i o f f p o t r n w j n ~ ~ r~~rtnjoriyth,
r ~ ~ ~ h w: M J a I y n~ o w i c z, R K 0 h m e [red 1: op crt
'O Za: A B u c h n e r, W W i 11 p i c h: Difc,rericc,t
nr7d Corirr~lorinlrtie~
Ber~+eerzI r i ~ p l i t Learrlrrlg
f
orlrl Irifplicrt Mrrilory, w: M A S t a d l e I , P A F r e n s c h [eds 1: Handbook of hiiplitrt Lenr7iirig
Thousand Oaks 1998, Sage Publications
'' Tern~in ,,parnick rrt7plrtite" w y ~ o d z isie z wielu pokrewnych, spotykanych w literaturze
psychologicznej te1 min6w: ~ r r l or1
t ctiorl r r~ieri~or?:
rrnau.nr r nler11o~v,~ i l e r i l o r ~t~rthorct
.~~
a14~n~erze,
t
czeSciej procesy inzplicite sa, okreilane jako: procesy poza kontrola (np poznawcz&):
procesy nie podlegajace refleksji (np introspekcyjnej) czy procesy automatyczne
(kt6re mogq by6 nieintencjonalne lub niekontrolowalne lub bezwysiikowe lub
nieiwiadome) Wymienione pojecia kryja w sobie subtelne (i nie zawsze w pelni
zwerbalizowane) r6znice
Efektem narastania wiedzy o procesach inzplicite (oraz procesach ii~zpliciteversus
explicite) jest przede wszystkim zmiana perspektywy w wyjainianiu zachowari przez
uznanie procesdw pozostajqcych poza kontrola iwiadomoici za niezbywalna
skiadowq funkcjonowania poznawczego i spolecznego czlowieka Spostrzega sic je
jako dominujace w regulacji zachowania 42 lub jako swoiste zaplecze dla efektywnego wykonywania dzialafi kontrolowanych.. Wielu autor6w prezentuje stanowisko,
ze zar6wno procesy Swiadome, jak i procesy nieiwiadome w spos6b skoordynowany
i stosownie do wymagaA sytuacji realizujq programy zachowania: Swiadoma
regulacja zachowania jest sprawna dzieki procesom automatycznym, a automatyczne
procesy regulacji sq sprawne, poniewaz czeSC kontroli nad zachowaniem przejmuje
SwiadomoSC.. Ostry podzial miedzy tym, co Swiadome, i tym, co nieiwiadome
(jawne-ukryte) zdaje sie traciC na znaczeniu. Przede wszystkim dlatego, ze granica
miedzy tymi stanami jest nieostra i - jak sie zdaje - po kazdej stronie tej
teoretycznej granicy istnieja zr6znicowane poziomy. W miare naplywu nowych
danych empirycznych dotyczqcych m6zgowych mechanizm6w przetwarzania informacji, r6wniei w tym obszarze dychotomiczny podzial (jawne-ukryte; automatyczne-kontrolowalne) okazal siq nieaktualny 4! Rozwqj wiedzy o procesach inzplicite
skutkuje tez stawianiem pytafi, na kt6re w Swietle aktualnej wiedzy trudno
odpowiedzieC.
Artykul nie moze zakoficzyC sie konkluzjami z racji tego, ze dotyczy obszaru,
kt6ry rozwija sie niezwykle dynamicznie. Decyduja o tym miedzy innyrni:
gwaltownie rosnqca liczba publikacji, mocno zintensyfikowane badania procesbw
utajonych oraz mozliwoSC reinterpretacji wynik6w wczeiniejszych badad. Glbwnym
powodem tego stanu rzeczy jest to, ze opisywany obszar nie jest jeszcze przez
psychologie wystarczajqco poznany W efekcie brak jest jednoznacznych ustalefi
teoretycznych, pojeciowych i metodologicznych.. Wciqz nie ustalony status ontologiczny i metodologiczny proces6w inzplicite otwiera droge oryginalnym pogladom, a jednoczeinie skutkuje wieloSciq koncepcji i obszardw badawczych..
Osobnym problemem jest rola swoistej mody na automatyzmy, ktdra niewqtpliwie
nastala w psychologii 44.
Bibliografia
I A B a r g h o p cit
W k u k a s z e w s k i o p crr
" Poi D D o l I d s k I op c ~ roraz W t u k a s z e w s k
M J a ~ y m o w ~ c z ,KR O h m e [ i e d ] o p cir
'I
"
I
Portnwy utrrjot~e(przed kzn1 7), w
3 B a I g h I A : A~rio~rlnrj~crtry
clt7icr ~)o~~:t:eclrriego
..Czasopislllo Psychologiczne", 1999, 3
I~
Theoreticnl nrrrl erirprrrenl irclret Hove: Lawlencc
4 B e I I y D , D i c n e s Z : I I I I ~ I I L Ienr~rrtrg
Eilbaurn Associates, 1993
5 B I u n e I J : A~lother look nr Neil Look I ,,Arnelican Psychologist", 1992, nl 47
6 B u c h n e I A , W i p p i c h W : D!ffi.ro~cetnrrd coirrtiror7nlifirs behveetr irirpli~rlenrr~irrgnr~(/
~rirplicitnrer77or), w: S t a d I e I , M A , F r e n s c h, P A [eds 1: Hnr~rlbooko f iri~plicitleortlirrg,
Tl~olrrrt~~d
Onkt Sage Publications, 1998
7 C h rn i e I c w s k a - B a n a s z a k D : M'iec1:n trrili:q~oprc)jr7roivnrrn,w: S a d y W [led 1: Fleck
0 rpofec:t~ejrinirir:e y o ~ t ~ n ~Warszawa,
~in
2000
8 D i e n e s Z , A 1 t m a n n G T M : Trnr1,:fL.rof rrirplicir kr~o~vlerlge
ntrosc rk,rilnirzt How: irrrplicir
arid ho11,nbstrnct7, w: B e 1 I y D C , [eds 1: Ho~virrrylicit it irilplrcit leflr11ir~g7
New Yolk: 1997,
Oxford University Pless
9 D I e n e s Z , F a h e y R . Tl7e role of ~irrpl~clt
171errror\~117 cot~froll~rrg
f l ~ ~ I I ~ I I tyrterir
I I L
.,The
Qua1t c ~ l yloulna1 of Expel lnlental Psychology", 1998, n13
10 D o 1 i n s k i D : Portcri+y jnil'tle, porfni<yrttcljorle, w: I a r y rn o w i c z M , 0 h rn e R K [red 1:
Nntlrrn nlrtorirntyn~rcj\~D) rku\je ir?trr-r~j~tc)p~irlnr~~o
Warszawa, 2002
11 D o m a c h o w s k i W : Przeuodrrik po ptvti~ologiitpoiec:riej Waiszawa, 1999
12 E k n~ a n P , D a v i d s o n R J : Nntltra erirocji Gdafisk, 1999
13 E p s t e i n S : ltztegrntiorr of tlze togr~itlve nrrd the ycythodyr7m71ic irr1cor1rc~our,,American
Psychologist", 1994, nr 49
14 G r. e e n w a l d A G : New Luok 3 U17t011\ciolrtcogrlitiotl ret lairned ,,American Psychologist",
1992, N 47
15. G r e e n w a I d A G , B a n a j i M R : IJtqjo17e pozrznr~ie rpofec:ne, poctnwy, 1unrto?tiownr7ie
treble 1 rtereotypy ,,Plzeglqd Psycholog~czny", 1995, nr 112
16 H o I v a t h J A Tac~rkr~on~ledge
111 the Profe, rlorl, w S t e I n b e r g R 1 , H o r v a t h I A [eds ]
Tncrt krzu~+ledge117 profer >ror~alprnctlte Retenreher nrrd yrnctrrrorzer per rpettr~er London
El lbaum, 1999
17 J a r y In o w I c z M , 0 11 m e R K [led ] Utnjorre porrrntlre 5poiec;rre nowe per rpekt\~ivy ,,Studla
Psychologic7ne", 35 (zeszyt specjalny), 2001
I8 K I e 1 t z I Od niyr'lr du czvnu7 Zi4~1qiekpottnw jn~crrej 1 utnjorzej z inckou~rrr~rern,
w 1a r y rn o w I c z M , 0 h m e R K [led ] Nc~tlirtr nutori~nt)~:nzd~~
DvtXurje ~r~terdyccvyl~rinr~~e
Wru szawa, 2002
19 L e D o u x I E M6:g enroc/ormlriy Poznari, 2000
20 L e w a n d o w s k y S , D u n n i C , K i r s n e I K hrrpl~crtrr~erirorv Tkeotetrcnl rtr~rec LEA.
H~lsdale,1989
21 L e w I c k I P , C z y z e w s k a M , H I I I T No17co17rcrout rr7for~17ntrorzyrocertrrzg nr?d pertor7nl~ty, w B e r r y D C , [eds] Ifol.r>1117plt~~r
1 5 rri~plrtrt Ienr11ttlg7 New Yolk
1997,
Oxfold Unlve~sltyP ~ e s s
22 t u k a s z e w s k i W W~rlkrepytnrlrn pt)~hologlr Gdahsk, 2003
23 M a I s o n D Pormwy urajone - porraivv pmurlci~le civ Xor~ceptrnepotrzebrly pcycl1ologrr7, w
J a r y m o w I c z M , 0h m e R K [red ] Nnrlrrn flllt~l1l~t)~:llldll~
Dyskusje lnterdyscypl~naine
Wal szawa, 2002
of reality ,,Poznah Studies ~n (he
24 M a I u s z e w s k i T El rrydn)~krzo~+leclg.eat repretet~tntlor~
Ph~losophyof the Sc~encesand the Humantt~es",1991, nl 22
25 M a r u s z e w s k i T : Zjn~virkn it7trirz)~iv11ejnko n~ctorrrnt)~c:rzyproces kot7rrolownn)~, w:
w procetrrch
0 h m e R K , 1 a1 y nl o w i c z M , R e y k o w s k i J [red 1: A~~torirnh~;iiz,)~
jnit rr~cI7I ~ r f n j o ~ ?MI~ ~I tah r, y rn o w I c z M , 0 h n~e R K [led ] Nnrirrn nuioriznt~~:ri~ci~r,
Dyskusje
~nteldyscypl~na~ne
Warszawa, 2002
London 1962, Routledge
27 P o l a n y I M Pertorlnl Ktroii ledge 1onntrlt n potr-cr rrrtnl phrlotoyl~)~
& Kegan
28 P o 1 a n y I M The tot ri drri~et~tror~
London 1966, Routledge & Kegan
29 R c b e I A S : 1111plrtrrlenr~nrignr~rlrrrcirhr~on
ledge AILec\n1~or7t o g r ~ i r i ~~ e~ I I L o / I \ L ~New
~ ~ [ Yolk:
\
1993, Oxfold Univeisity Pless
30 S c h a c t e I D L : lrllplitir 11ieri101~~
Hltrol,, ni~rl crrrrrrit rinrLr\ ,,Iou~nalof Expelimental
Psychology", 1987, tu 13
3 1 S e g e I C A : M~lltiplefi~c-n~c
of i111pliti f lenrr~irlg.w: S t a d l e 1 M A , F I e n s c 11 P A [eds 1:
f~'(~r~dDook
of i~llplitirIennlirig London: 1998, Sage Publications
32 S h a n k s D R , S t J o h n M F : Cl7nrntreri\trcc of dr\ro~inblr hurlinn lenr7zrrig \v\ier~lt
,,Behavioral and Blain Sciences", 1994, nl 17
33 S k a I i y ri s k a K : Co lepiej /)o.zl~'nlnpr:e~vir/)~~vnC
poctepo~tnrirt rleklnron*nrle~lciotllrlkun~nriin
c a t litfljolle tvriipotie i 11recheti7, w: J a r y m o w i c z M , 0 11 m e R K [red 1: Nntlrrn
nrrroiilnryeniriu Dyskusje interdyscyplina~ne Wa~szawa,2002
34 S t e r n b e r g R I , H o r v a t h 1 A [eds]: Tacit kriowlrc/ge in prqfe\rior~nl practice Researcher
n11dpracritlorler yer\pectil~er London: 1999, Eilbaum
35 S t e l n b e i g R I , W a g n e r R K , W i l i a m s W M , H o r v a t h I A : Tertrrlgcorirrrlo/l
tellre ,,American Psychologist", 1995, nl 50
36 T u c h a fi s I< a B : Korl~epcjapocilnrzra i 11nukiM.Polnilvl'ego ,,Zagadnienia Naukoznawstwa",
1990, z 3
Tacit Knowledge. The Explicit versus the Implicit: A New Look at Cognitive
and Social Functioning of Man
by E Magier and D Clznzielewska-Balzaszak
The ideaof "tacit knowledge" is hete treated as the most general, descriptive notion desc~ibingthose
processes that take place out of human consciousness but have impact on human behaviour Up to 1970s,
the notion of tacit knowledge can by found solely in Polanyi's writings Polanyi algued that tacit
knowledge has a decisive lole in a scholar's competence, affecting, among other things, process of seeking
and solving scientific p~oblerns The role of non-velbal plocesses (although without naming them) in
development of scientific knowledge had been addlessed also by Kuhn and Fleck
The papel deals with what is actual in cognitive and social psychology and connected with the
relationship between the open and the hidden in the plocesses of information piocessing and social
cognition It is possible, that in close futuie the tiansfer of psychological knowledge on hidden processes
into the ~ealrnof problems dealt with by Kuhn and Polanyi will occur