Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego

Transkrypt

Koordynacja systemów
zabezpieczenia społecznego
dr hab. Gertruda Uścińska
Uniwersytet Warszawski
• Ekspert krajowy w programie trESS (Training and reporting on
European Social Security) dotyczącym implementacji przepisów
wspólnotowych w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia
społecznego
• Ekspert, kierownik grupy prawnej odpowiedzialnej za przygotowanie
ustawodawstwa polskiego do stosowania prawa wspólnotowego
• Autor licznych publikacji i ekspertyz w kraju i za granicą z zakresu
koordynacji
1
I. Prawo
i instytucje europejskie
2
Geneza i rozwój Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej
Organy i instytucje
uczestniczące w procesie decyzyjnym
Rada Europejska
Rada Unii Europejskiej
Komisja Europejska
Parlament Europejski
Europejski Trybunał Obrachunkowy
Komitet Regionów
Europejski Komitet Ekonomiczny i Społeczny
Europejski Bank Inwestycyjny
Agencje
3
Geneza i rozwój Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej
Instytucje
 System ochrony prawnej
 Organizacja systemu sądownictwa
 Europejski Trybunał Sprawiedliwości
 Sąd Pierwszej Instancji
4
Źródła prawa wspólnotowego
Prawo pierwotne
Źródło prawa pierwotnego stanowią traktaty założycielskie
trzech Wspólnot, czyli:
• Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali
(TEWWiS) z 1951 r.
• Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą,
obecnie Wspólnotę Europejską (TWE) z 1957 r., zwany
Traktatem Rzymskim
• Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii
Atomowej (TEWEA) z 1957 r.
5
Prawo pierwotne cd.
• Traktat o Unii Europejskiej (tzw. Traktat z Maastricht)
z 1992 r., ustanawiający Unię Europejską i modyfikujący
postanowienia wspólnotowych traktatów założycielskich
• Jednolity Akt Europejski z 1986 r. modyfikujący
postanowienia wspólnotowych traktatów założycielskich
• Traktat Amsterdamski z 1997 r.
modyfikujący postanowienia wspólnotowych traktatów
założycielskich i Traktatu o Unii Europejskiej
• Traktat z Nicei z 2001 r. wprowadzający zmiany pozwalające
na rozszerzenie UE
• Traktaty akcesyjne, czyli umowy o przystąpieniu do kolejnych
państw do Wspólnot i Unii Europejskiej
6
Źródła prawa wspólnotowego
Prawo wtórne
Akty prawnie wiążące:
- rozporządzenia
- dyrektywy
- decyzje
Akty prawnie niewiążące:
- zalecenia
- opinie
7
II. Prawo materialne
8
Prawo materialne
- Swoboda przepływu towarów
- Swoboda przepływu osób – pracowników
- Swoboda prowadzenia działalności
gospodarczej
- Swoboda świadczenia usług
- Swoboda przepływu kapitału
9
III. Koordynacja systemów
zabezpieczenia społecznego
jako instrument rozwoju
swobody przepływu osób
10
Koordynacja czy harmonizacja
systemów zabezpieczenia społecznego
Systemy zabezpieczenia społecznego
poszczególnych państw są autonomiczne.
Koordynacja oznacza regulowanie zależności
pomiędzy systemami prawnymi lub różnymi
instytucjami w zakresie niezbędnym dla zachowania
odpowiedniego ładu w ich funkcjonowaniu,
jednakże bez dokonywania zmian merytorycznych
norm prawnych, systemów
lub instytucji jako takich.
11
Koordynacja
nie ma na celu wprowadzenia
jednolitego europejskiego systemu
zabezpieczenia społecznego.
(preambuła rozporządzenia
nr 1408/71;
orzeczenie ETS C-352/06 Bosman)
12
Koordynacja umożliwia współistnienie różnorodnych
systemów zabezpieczenia społecznego, nie ograniczając
uprawnień pracowników przemieszczających się
w obrębie krajów UE.
Koordynacja ma na celu zachowanie uprawnień
do zabezpieczenia społecznego, kiedy pracownik
pracuje/pracował na terytorium kilku krajów UE.
Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego
– to jeden z podstawowych elementów umożliwiających
swobodny przepływ osób (głównie pracowników)
w ramach Wspólnot Europejskich.
13
Art. 42 Traktatu ustanawiającego
Europejską Wspólnotę Gospodarczą (TWE)
(obecnie Wspólnotę Europejską)
Rada, stanowiąc zgodnie z procedurą określoną w art.. 251 TWE
(współdecydowanie Rady i Parlamentu Europejskiego), przyjmuje w
dziedzinie zabezpieczenia społecznego środki niezbędne do
ustanowienia swobodnego przepływu pracowników.
W tym celu Rada ustanawia system umożliwiający pracownikom
migrującym oraz uprawnionym osobom od nich zależnym:
• sumowanie wszelkich okresów uwzględnianych w prawie
poszczególnych państw w celu nabycia i zachowania prawa do
świadczeń oraz obliczania wysokości tych świadczeń;
• wypłacanie świadczeń osobom mającym miejsce zamieszkania na
terytoriach państw członkowskich.
14
Akty wspólnotowe dotyczące
koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego
• Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r.
dotyczące stosowania systemów zabezpieczenia społecznego
do pracowników, osób samodzielnie zarobkujących oraz do
członków ich rodzin zmieniających miejsce pobytu w granicach
Wspólnoty
• Rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 z 21 marca 1972 r.
ustalające sposoby wykonania Rozporządzenia 1408/71
dotyczącego stosowania systemów zabezpieczenia
społecznego do pracowników, osób samodzielnie
zarobkujących oraz do członków ich rodzin
zmieniających miejsce pobytu w granicach Wspólnoty
15
Akty wspólnotowe dotyczące
koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego
• Rozporządzenie Rady nr 1612/68 z 15 października 1968 r.
w sprawie swobody przemieszczania się pracowników w
obrębie Wspólnoty
• Rozporządzenie Rady nr 859/2003 z 14 maja 2003 r.
rozszerzające przepisy rozporządzenia nr 1408/71 i nr 574/72
na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi
przepisami wyłącznie ze względu na ich obywatelstwo
• Rozporządzenie Rady nr 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r.
dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego
16
Rozporządzenie jest aktem prawnym
o szczególnym charakterze.
Postanowienia Rozporządzenia:
- mają zasięg ogólny,
- obowiązują w całości,
- stosowane są bezpośrednio we wszystkich
państwach członkowskich,
- w razie kolizji z prawem krajowym nadaje się im
pierwszeństwo (art. 249 TWE).
17
Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
w obszarze wspólnotowej koordynacji systemów
Spory wynikające z wykładni i stosowania prawa
wspólnotowego poddawane są rozstrzygnięciu specjalnie
w tym celu ustanowionego organu sądowego, tj. ETS.
Decyzje i Zalecenia Komisji Administracyjnej ds.
Zabezpieczenia Społecznego Pracowników Migrujących,
których głównym celem jest rozstrzyganie problemów
powstających na tle realizacji przepisów rozporządzeń
nr 1408/71 i 574/72 oraz określanie zasad współpracy
pomiędzy państwami członkowskimi.
Komisja Administracyjna ds. Zabezpieczenia
Społecznego Pracowników Migrujących jest
wyspecjalizowanym organem Komisji Europejskiej, powołanym
na podstawie
art. 80 rozporządzenia 1408/71. Zadania Komisji
Administracyjnej wymienia art. 81 rozporzadzenia 1408/71.
18
Zakres podmiotowy
(art. 2 rozporządzenia nr 1408/71)
⇒ pracownicy
⇒ pracujący na własny rachunek
⇒ studenci
którzy podlegają lub podlegali ustawodawstwu z zakresu
zabezpieczenia społecznego jednego lub kilku państw członkowskich
i którzy są obywatelami jednego z tych państw
⇒ bezpaństwowcy lub
⇒ uchodźcy zamieszkali na terytorium jednego z państw
członkowskich
⇒ członkowie rodziny oraz osoby pozostałe przy życiu, którzy
są uprawnieni do świadczeń pochodnych po zmarłym
pracowniku, osobie prowadzącej działalność na własny
rachunek, studencie, bezpaństwowcu lub uchodźcy
19
Pojęcie pracownik - w myśl rozporządzenia 1408/71 pojęcie to
jest szerokie. Obejmuje zarówno:
- osobę, która jest aktualnie zatrudniona i z tego tytułu podlega
ubezpieczeniu na mocy ustawodawstwa jednego z państw
członkowskich, jak również
- osobę, która zaprzestała pracy i jest bezrobotna, poszukująca
zatrudnienia, a także
- osobę uprawnioną do emerytury lub renty, nawet jeśli nie jest
już aktywna zawodowo.
Rozporządzenie ma zastosowanie do wszystkich pracowników,
w tym sezonowych, przygranicznych, delegowanych przejściowo
do pracy na terytorium innego państwa członkowskiego UR
(orzeczenie Lawrie-Blum C-66/85).
20
Przez osobę prowadzącą działalność na własny
rachunek należy rozumieć osobę, która
prowadzi działalność przemysłową, handlową,
świadczy usługi, wykonuje wolne zawody lub
organizuje inne samodzielne przedsiębiorstwo
i w ramach tej działalności uzyskuje środki
pozwalające na pokrycie własnych potrzeb.
21
Zakres podmiotowy obejmuje także osoby
prowadzące różne rodzaje działalności
pozarolniczej, w tym na podstawie umów
cywilnoprawnych (umowy agencyjne,
zlecenia lub inne o świadczenie usług).
Zakres podmiotowy obejmuje także
urzędników państwowych i osoby, które
zgodnie z ustawodawstwem właściwym
traktowane jako urzędnicy państwowi.
22
Podstawowe zasady koordynacji
⇒ Zasada równego traktowania
⇒ Zasada stosowania ustawodawstwa
jednego państwa członkowskiego
⇒ Zasada sumowania okresów
ubezpieczenia, zatrudnienia lub
zamieszkania
⇒ Zasada zachowania praw nabytych lub
będących w trakcie nabywania
23
Zasada równego traktowania
Jest to fundamentalna zasada prawa
wspólnotowego. Zgodnie z art. 3
rozporządzenia nr 1408/71 osoba
zamieszkująca na terytorium jednego
z państw UE, do której mają zastosowanie
przepisy tego rozporządzenia, podlega
obowiązkom i korzysta z praw wynikających
z ustawodawstwa każdego państwa
członkowskiego UE na tych samych
warunkach co obywatele tego państwa.
24
Zasada ta oznacza zakaz dyskryminacji,
bezpośredniej i pośredniej. Zgodnie z orzecznictwem
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
(orzeczenie C-275/96 Kuusijärvi, C-255/99 Humer,
C-308/93 Cabanis-Issarte, C-277/99 Kaske i inne)
art. 3 powinien być interpretowany szeroko.
Zakazana jest wszelka dyskryminacja jawna –
oparta na narodowości (obywatelstwie), ale również
tzw. dyskryminacja pośrednia (ukryta), która w
rezultacie prowadzi do takich samych skutków.
25
Jej zastosowanie oznacza, że pracownik migrujący
podlega ubezpieczeniu społecznemu w danym
państwie członkowskim UE, ma takie same
obowiązki w zakresie opłacania składek, zasad ich
wymiaru, terminów opłacania i innych.
Jednocześnie korzysta z takich samych praw, jakie
są ustalone dla obywateli danego państwa i podlega
ochronie w razie zajścia skutków tych samych ryzyk
socjalnych (ubezpieczeniowych), a prawo do
.świadczeń przysługuje po spełnieniu takich samych
warunków, jakie obowiązują obywateli własnych
(staż ubezpieczeniowy, wiek emerytalny, okresy
karencji i inne).
26
Zasada stosowania ustawodawstwa
tylko jednego państwa członkowskiego
Zasada ta wynika z art. 13 ust. 1 rozporządzenia
1408/71. Wskazuje, którego państwa ustawodawstwo
powinno mieć zastosowanie do danego pracownika.
Celem tej zasady jest eliminacja sytuacji konfliktowych, które mogłyby zaistnieć ustalając ustawodawstwo któremu ma podlegać pracownik przemieszczający się. Brak tej zasady mógłby powodować:
- konflikt pozytywny, gdy pracownik objęty byłby
ubezpieczeniem społecznym w systemach różnych
państw, płaciłby także składki do kilku systemów;
27
- konflikt negatywny, gdy pracownik nie byłby
objęty systemem w żadnym państwie,
pozbawiony byłby ochrony ubezpieczeniowej.
O tym, które ustawodawstwo jest właściwe w
konkretnym przypadku rozstrzygają przepisy
tytułu II rozporządzenia nr 1408/71 – Zasady
określenia ustawodawstwa właściwego.
28
Zgodnie z art. 13 ust. 2a rozporządzenia nr 1408/71
pracownik zatrudniony na terytorium jednego państwa
członkowskiego jest podporządkowany ustawodawstwu
tego państwa, nawet jeśli mieszka na terytorium innego
państwa członkowskiego lub jeśli przedsiębiorstwo albo
pracodawca, który go zatrudnia, ma swą siedzibę lub
miejsce zamieszkania na terytorium innego państwa
członkowskiego (zasada lex loci labori).
Od tej reguły istnieją wyjątki, które są efektem specyfiki
zatrudnienia lub wykonywania zawodu. Zawarte są one w
art. 14-16 rozporządzenia nr 1408/71, a dotyczą np.
pracowników oddelegowanych, marynarzy, pracowników
placówek dyplomatycznych.
29
Zasada sumowania okresów ubezpieczenia,
zatrudnienia lub zamieszkania
• Okresy ubezpieczenia, zatrudnienia lub
zamieszkania spełnione pod rządami
ustawodawstwa różnych państw członkowskich
podlegają sumowaniu, jeżeli jest to niezbędne do
nabycia, zachowania lub odzyskania prawa do
świadczeń w danym państwie.
• Sumowanie ma zastosowanie tylko wtedy, gdy
jest konieczne do uzupełnienia okresów
wymaganych w danym państwie członkowskim do
nabycia, zachowania lub odzyskania prawa do
świadczeń.
30
Zasada sumowania okresów ubezpieczenia,
zatrudnienia lub zamieszkania
• Właściwa instytucja danego państwa,
którego ustawodawstwo uzależnia nabycie
prawa do takich okresów, powinna zliczyć
(zsumować) – w niezbędnym zakresie –
okresy ubezpieczenia, zatrudnienia lub
zamieszkania, które zostały osiągnięte przez
daną osobę w systemie ubezpieczeniowym
innego (innych) państw UE.
31
Zasada zachowania praw nabytych
lub będących w trakcie nabywania
Zasada ta zwana jest również zasadą transferu
świadczeń. Zgodnie z art. 10 rozporządzenia
nr 1408/71 świadczenia pieniężne z tytułu inwalidztwa, starości, śmierci żywiciela, z tytułu wypadku przy
pracy lub choroby zawodowej oraz zasiłki pogrzebowe
nabyte na podstawie ustawodawstwa jednego lub
kilku państw członkowskich nie ulegają zmniejszeniu,
zmianie, zawieszeniu, zniesieniu ani przepadkowi
z tego tylko powodu, że osoba uprawniona do tych
świadczeń mieszka na terytorium innego państwa
członkowskiego aniżeli państwo zobowiązane do
wypłaty świadczeń.
32
Zasada zachowania praw nabytych
lub będących w trakcie nabywania
Przepis ten w efekcie gwarantuje transfer
przyznanych świadczeń pieniężnych do
miejsca zamieszkania osoby do nich
uprawnionej. Oznacza to, że zastosowanie
tej zasady uchyla krajowe klauzule
terytorialne, które ograniczają wypłatę
świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego do sytuacji, gdy osoba
uprawniona mieszka na terytorium państwa,
którego instytucja przyznała świadczenie.
33
Zakres przedmiotowy rozporządzeń
Na podstawie art. 4 ust. 1 rozporządzenia 1408/71 jego
przepisy stosuje się do wszystkich ustawodawstw odnoszących
się do działów zabezpieczenia społecznego, które dotyczą:
a) świadczeń w razie choroby i macierzyństwa,
b) świadczeń w razie inwalidztwa, łącznie ze służącymi
zachowaniu lub zwiększeniu zdolności do
zarobkowania,
c) świadczeń w razie starości (emerytur),
d) świadczeń w razie śmierci żywiciela,
e) świadczeń w razie wypadków przy pracy i chorób
zawodowych,
f) zasiłków pogrzebowych,
g) świadczeń w razie bezrobocia,
h) świadczeń rodzinnych.
34
Zakres przedmiotowy rozporządzeń
Zakres ten jest podobny do ustalonego w Konwencji
nr 102 MOP o normach minimalnych w dziedzinie
Nie dokonuje się w nim wprost enumeracji rodzajów
ryzyka socjalnego. Można tego dokonać implicite na
podstawie nazwy i rodzaju świadczenia ustalonego
w art. 4 ust. 1 oraz analizy orzeczeń Europejskiego
Trybunału Sprawiedliwości.
Są to: choroba i macierzyństwo, inwalidztwo,
starość, śmierć żywiciela, wypadki przy pracy,
choroby zawodowe, bezrobocie, obciążenia
rodzinne.
35
Zakres przedmiotowy
Rozporządzenia nr 1408/71 w Tytule III
Przepisy szczególne dotyczące różnych grup świadczeń
zawierają zasady koordynacji w:
● rozdział 1 „Choroba i macierzyństwo” - świadczeń
zdrowotnych oraz pieniężnych z tytułu choroby i
macierzyństwa,
● rozdział 2 „Inwalidztwo” – świadczeń związanych
z inwalidztwem,
● rozdział 3 „Starość i zgon” (emerytury i renty)
– świadczenia emerytalne i rentowe,
● rozdział 4 „Wypadki przy pracy i choroby
zawodowe” - świadczenia z tytułu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych,
36
Zakres przedmiotowy
Rozporządzenia nr 1408/71 w Tytule III
● rozdział 5 „Świadczenia z tytułu śmierci – zasiłek
pogrzebowy,
● rozdział 6 „Zasiłki dla bezrobotnych” – świadczenia
w razie bezrobocia,
● rozdział 7 „Świadczenia rodzinne” – zasiłki rodzinne,
świadczenia rodzinne,
● rozdział 8 „Świadczenia dla dzieci pozostających
na utrzymaniu emerytów i rencistów oraz dla sierot”
- zasiłki rodzinne (orzeczenia: C-313/86 Lenoir,
C-33/99 Fahmi-Amado)
37
Zakres przedmiotowy
Rozporządzenie 1408/71 ulegało wielokrotnym zmianom z powodu orzeczeń ETS, a także rozwoju i zmian
ustawodawstw krajowych. Obecnie zasady koordynacji są złożone i nadmiernie rozbudowane. Ponieważ ich
celem jest ułatwienie swobody przepływu osób, uznano za konieczne ich zmodyfikowanie, uproszczenie i
dostosowanie do zmienionej rzeczywistości. 24 kwietnia 2004 r. uchwalono rozporządzenie nr 883/2004
Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego.
W przyszłości zastąpi ono obowiązujące przepisy
(cele modyfikacji dotychczasowych przepisów –
preambuła rozporządzenia nr 883/2004).
38
Zakres przedmiotowy
W rozporządzeniu 883/2004 ustalono w art. 3 ust. 1, że stosuje się
jego postanowienia do wszystkich ustawodawstw odnoszących się
do zabezpieczenia społecznego obejmującego:
a) świadczenia z tytułu choroby (choroba),
b) świadczenia z tytułu macierzyństwa, zrównane świadczenia
ojcowskie (macierzyńskie, a także świadczenia dla ojców),
c) świadczenia z tytułu inwalidztwa (inwalidztwo),
d) świadczenia emerytalne (starość),
e) świadczenia dla pozostających przy życiu (śmierć żywiciela),
f) świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i choroby zawodowej
(wypadki przy pracy i choroby zawodowe),
g) zasiłki pogrzebowe (śmierć),
h) świadczenia w razie bezrobocia (bezrobocie),
i) świadczenia przedemerytalne (ograniczenie lub zaprzestanie
aktywności zawodowe w wieku przedemerytalnym),
j) świadczenia rodzinne (obciążenia rodzinne)
39
Zakres przedmiotowy
Na gruncie orzecznictwa ETS przyjęto, że art. 4 ust. 1
rozporządzenia 1408/71 ma charakter konstytutywny
i ograniczający w tym znaczeniu, że dla uznania, że określone
świadczenie wchodzi w zakres koordynacji zabezpieczenia
społecznego konieczne jest, aby odnosiło się do ryzyk dających
się wyodrębnić na podstawie tego przepisu. Oznacza to, że wykaz
ryzyk tam zawartych jest zamknięty, a działy zabezpieczenia
społecznego niewymienione w tym przepisie nie są nim objęte
(orzeczenia: C-249/83 Hoeckx, C-122/84 Scrivner,
C-356/89 Newton).
Jednak interpretacja Trybunału jest rozszerzająca. Przykładowo,
świadczenia związane z LTC (opieka długoterminowa) są
kwalifikowane jako związane z ryzykiem choroby wobec braku
ryzyka zdania się na pomoc innych (pielęgnacja)
(orzeczenie C-212/06).
40
Zakres przedmiotowy
Problemy, jaskie wymagają rozwiązania, to klasyfikacja nowych świadczeń, które są wprowadzane
przez ustawodawstwa państw członkowskich.
Rozróżnianie między pomocą społeczną a zabezpieczeniem społecznym, zasiłkami należącymi oraz
zasiłkami nienależącymi do zakresu przedmiotowego rozporządzenia 1408/71. Wiele problemów
wiąże się z różnicami terminologicznymi oraz samodzielnym rozwojem krajowego ustawodawstwa w
dziedzinie zabezpieczenia społecznego. Rodzaje
ryzyk socjalnych dające się wyodrębnić w art. 4
ust. 1 nie obejmują wielu świadczeń uchwalonych
w systemach krajowych (bliżej raport trESS 2007).
41
Zakres przedmiotowy
Specjalne świadczenia pieniężne o charakterze nieskładkowym
Wydany na podstawie art. 4 ust. 2a załącznik IIa obejmujący
specjalne świadczenia pieniężne o charakterze nieskładkowym
oraz na podstawie art. 4 ust. 2b załącznik II obejmują specjalne
świadczenia nieskładkowe, które nie rozwiązują wielu
problemów, które pojawiają się na tle zróżnicowanych
ustawodawstw krajowych, a także różnic wewnątrz nich
występujących. Przez długi czas rozbieżności interpretacyjne
budziły tzw. specjalne systemy świadczeń, które mają na celu
podwyższenie już przyznanych świadczeń w celu ich uzupełnienia
do określonego minimum oraz tzw. świadczenia dodatkowe,
które są wyrazem szczególnej ochrony państwa wobec
poszczególnych grup społecznych (np. osoby niepełnosprawne,
inwalidzi, niewidomi).
42
Zakres przedmiotowy
Specjalne świadczenia bezskładkowe
Spory doktryny i orzecznictwa dotyczył tego, czy
świadczenia te ze względu na swoją naturę i charakter
powinny podlegać koordynacji . ETS konsekwentnie
i wyraźnie opowiedział się za objęciem tych świadczeń
koordynacją. Wykładnia art. 4 ust. 1 doprowadziła
w efekcie do rozszerzenia zakresu przedmiotowego
o specjalne systemy świadczeń o charakterze
bezskładkowym) odnoszą się do nich art. 4 ust 2a,
a także art. 10a). W ten sposób rozporządzenie objęło
także świadczenia finansowane inną metodą niż
składki, najczęściej ze środków publicznych
i zarządzane przez państwo.
43
Zakres przedmiotowy
Świadczenia te (zwane ze względu na swój charakter zbliżony do
świadczeń z pomocy społecznej mieszanymi lub hybrydowymi)
podlegają przepisom rozporządzenia wówczas, gdy:
1) są stosowane jako świadczenie o charakterze akcesoryjnym
wobec zwykłych świadczeń wypłacanych na podstawie
ustawodawstwa krajowego, w celu uzupełnienia lub zastąpienia
zwykłych świadczeń lub jako świadczenia dodatkowe
wspomagające ochronę wynikającą z systemów krajowych
w razie wystąpienia jednego z ryzyk określonych w art. 4 ust. 1;
2) państwo członkowskie właściwe ze względu na zarządzanie
i dysponowanie świadczeniami dokona stosownie do art. 5
zgłoszenia świadczenia do załącznika IIa.
44
Zakres przedmiotowy
ETS w orzeczeniu C-215/99 Jauch uznał,
że samo figurowanie takich świadczeń
w załączniku IIa nie jest warunkiem wystarczającym do uznania ich za świadczenia
odpowiadające art. 4 ust. 2a i 10a.
Może bowiem się zdarzyć, że ze względu na
charakter i cechy zostaną takie świadczenia
zaliczone do „zwykłych” świadczeń, o których
mowa w art. 4 ust. 1 (orzeczenie C-43 Leclere,
Deaconescu).
45
Zakres przedmiotowy
Zgłoszenie świadczenia do załącznika IIa oznacza, że
stosuje się wszelkie rygory wynikające z
rozporządzenia 1408/71, jednakże z jednym
zastrzeżeniem. Art. 10a ust. 1 rozporządzenia
1408/71 stanowi, że uprawnione do świadczeń są
tylko osoby, które są objęte rozporządzeniem oraz
przebywają w związku ze stałym zamieszkaniem na
terytorium tego państwa członkowskiego, które
finansuje i zarządza świadczeniami. Zakaz eksportu
tych świadczeń wynika ze szczególnego ich
charakteru. Świadczenia te są przyznawane przez
instytucje miejsca zamieszkania i na jej koszt
(art. 10a ust. 1 in fine).
46
Systemy lub świadczenia
nieobjęte działaniem rozporządzenia
(art. 4 ust. 4 Rozporządzenia 1408/71)
pomoc społeczna
 pomoc zdrowotna
 systemy świadczeń dla ofiar wojny
i jej skutków
 świadczenia wynikające z układów
branżowych zawartych pomiędzy
pracodawcami i związkami zawodowymi
47
Systemy nieobjęte działaniem rozporządzenia 1408/71
Pomoc społeczna
W związku ze stosowaniem rozporządzenia występuje dość
złożony problem kryteriów pozwalających określić świadczenia
z pomocy społecznej oraz należące do ubezpieczenia
społecznego. W praktyce niewystarczające było różnicowanie
świadczeń według sposobu ich finansowania czy umieszczania
w krajowym systemie pomocy społecznej. Według ustaleń
przyjętych w orzecznictwie, jeśli warunki uzyskania
określonego świadczenia są zdefiniowane w ustawie, to należy
je kwalifikować do ubezpieczenia społecznego. Jeśli natomiast
świadczenia są przyznawane w sposób dyskrecjonalny
w relacji do potrzeb beneficjenta, to należy przyjąć, że chodzi
o świadczenie z pomocy społecznej (orzeczenie 1/72 Firlii)
48
Pomoc społeczna
W rezultacie przyjmuje się, że gdy świadczenie:
1) ma wyraźnie zdefiniowane warunki nabycia określone w
przepisach prawa krajowego,
2) gdy prawo gwarantuje uprawnionemu roszczenie do
przyznania i wypłaty świadczenia,
3) gdy prawo powstaje po spełnieniu uprzednio
zdefiniowanych przesłanek ustawowych,
4) gdy sposób rozpatrzenia wyklucza jakąkolwiek decyzję
uznaniową
jest ono zakwalifikowane jako z zakresu ubezpieczenia
społecznego. Jeżeli tak zdefiniowane świadczenie odnosi się do
choćby jednego z ryzyk wymienionych w art. 4 ust. 1
rozporządzenia, to może zostać zakwalifikowane do katalogu
świadczeń podlegających koordynacji.
49
Pomoc społeczna
Jeśli jednak nabycie świadczenia zależy od
swobodnego uznania administracji:
1) gdzie urzędnik podejmuje indywidualną decyzję
co do przyznania (np. zapomogi czy zasiłku
okresowego),
2) na podstawie władzy przyznanej jej przez prawo,
3) kwalifikacja odbywa się według kryterium
potrzeb osobistych i oceny indywidualnego
przypadku,
należy je zakwalifikować jako świadczenie z pomocy
społecznej (nie są to kryteria wyczerpujące).
50
Opieka zdrowotna
Opieka zdrowotna jest expresis verbis wyłączona z rozporządzenia. Jednak nie dotyczy to świadczeń z zakresu choroby
i macierzyństwa, do których stosuje się przepisy koordynacji
(zgodne z art. 4 ust. 1 pkt a).
Zakres świadczeń w razie choroby obejmuje:
1) świadczenia rzeczowe,
2) świadczenia pieniężne.
W orzeczeniu w sprawie C-69/79 Jordens-Vosters Trybunał
stwierdził, że wśród świadczeń chorobowych i macierzyńskich
wymienionych w rozporządzeniu zawierają się wszystkie
świadczenia w razie choroby i macierzyństwa, łącznie ze
świadczeniem zdrowotnym (medycznym), bez względu na typ
ustawodawstwa i rodzaje świadczeń, jeżeli wchodzą w zakres
ustawodawstwa zabezpieczenia społecznego.
51
Opieka zdrowotna
Pracownikowi lub członkowi jego rodziny podczas pobytu
za granicą na terenie innego państwa członkowskiego
przysługuje opieka dentystyczna, medyczna,
zaopatrzenie w leki, pobyt w szpitalu oraz świadczenia
wypłacone w formie gotówki (np. zwrot kosztów
leczenia). Dodatkowo zarówno pracownicy, jak
i członkowie ich rodzin są uprawnieni podczas czasowego
pobytu za granicą do pomocy zdrowotnej
w nagłych wypadkach lub wystąpienia choroby. Z tego
tytułu powstałe koszty obciążają instytucje państwa,
w którym dana osoba jest ubezpieczona. Stanowią o tym
art.: 19, 21, 22, 23 i 31 rozporządzenia 1408/71.
52
Opieka zdrowotna
W zależności od regulacji zawartych w przepisach
wspólnotowych, określających zakres dostępnej opieki
zdrowotnej dla poszczególnych kategorii uprawnionych,
ubezpieczony może korzystać:
 ze świadczeń zdrowotnych w pełnym zakresie
(w szczególności pracownicy sezonowi, pracownicy
przygraniczni),
 ze świadczeń zdrowotnych natychmiast koniecznych,
 z planowanego leczenia w innym państwie członkowskim
(za zgodą właściwej dla ubezpieczonego instytucji) niż
państwo, w którym ubezpieczony objęty jest ubezpieczeniem
zdrowotnym.
53
Systemy świadczeń dla ofiar wojny i jej skutków
Art. 4 ust. 4 wyłącza systemy i wypłacane na ich
podstawie świadczenia dla ofiar wojny lub jej
skutków. Geneza tych świadczeń wynika z dość
złożonej i tragicznej historii Europy oraz jej
poszczególnych krajów. Istnienie tych systemów
to wyraz szczególnej troski i wdzięczności państwa
wobec osób czy weteranów w związku z wojną lub
pobytem w obozie jenieckim.
W związku z tym świadczenia posiadają szczególny
charakter i nie są objęte rozporządzeniem.
54
Świadczenia wynikające z układów
branżowych zawartych między
pracodawcami i związkami
zawodowymi nie są objęte
koordynacją, nawet jeżeli nadano
im charakter powszechny.
55
IV. Zasady określania
ustawodawstwa właściwego
Tytuł II
rozporządzenia 1408/71
56
Koordynacja w zakresie
zasad ubezpieczenia społecznego i składek
1. Zasada ogólna
 stosowanie prawa miejsca pracy (lex loci
laboris). Dana osoba podlega ustawodawstwu
ubezpieczeniowemu tylko jednego państwa
(art. 13 ust. 2 rozporządzenia 1408/71)
 pracownik zatrudniony na terytorium jednego
państwa podlega jego ustawodawstwu, nawet jeśli
mieszka na terytorium innego państwa lub pracodawca, który go zatrudnia, ma siedzibę zarejestrowaną lub miejsce prowadzenia działalności na
terytorium innego państwa członkowskiego
57
 osoba prowadząca działalność na własny
rachunek na terytorium jednego państwa podlega
ustawodawstwu tego państwa, nawet jeżeli
zamieszkuje na terytorium innego państwa
członkowskiego (art. 13 ust. 2 pkt b)
 osoba zatrudniona na statku pływającym pod
banderą państwa podlega ustawodawstwu tego
państwa (art. 13 ust. 2 pkt c)
 urzędnicy i personel równorzędny podlegają
ustawodawstwu państwa członkowskiego, którego
administracja ich zatrudnia (art. 13 ust. 2 pkt d)
58
osoba, która przestaje podlegać ustawodawstwu
państwa członkowskiego, a nie podlega
ustawodawstwu innego państwa członkowskiego,
zgodnie z jedną z zasad ustanowionych w art. 13
lub zgodnie z jednym wyjątków lub przepisów
szczególnych, określonych w art. 14-17, podlega
ustawodawstwu państwa członkowskiego,
na terytorium którego zamieszkuje, wyłącznie
zgodnie z przepisami tego ustawodawstwa
(art. 13 ust. 2 pkt f)
59
Przepis ten został wprowadzony przez rozporządzenie Rady EWG nr 2195/91 z 25 czerwca 1991 r.
Wcześniej ETS wydał orzeczenie w sprawie
C-302/84 Ten Holder, w którym ustalił, że wobec
pracownika, który zaprzestał pracy na terytorium
jednego państwa i który nie udaje się w celu
podjęcia pracy na terytorium innego państwa, nadal
właściwe jest ustawodawstwo tego państwa,
w którym był ostatnio zatrudniony, bez względu na
długość okresu, jaki upłynął od zakończenia pracy.
60
W 1998 r. (po wejściu w życie rozporządzenia nr 2159/91)
ETS w sprawie C-275/96 Anne Kuusijärvi orzekł, że w
przypadku osoby, która zaprzestała wykonywania wszelkiej
działalności zawodowej, ustawodawstwo państwa
członkowskiego może uzależnić przysługiwanie jej prawa do
dalszego podlegania przepisom tego państwa
członkowskiego od spełnienia warunku zachowania miejsca
zamieszkania na jej terytorium.
Oznacza to, że osoba, która niezależnie od przyczyn nie
podlega już przepisom (danego) państwa członkowskiego,
jest objęta ustawodawstwem państwa , w którym
zamieszkuje.
61
zasad ubezpieczenia społecznego i składek - ważne
 Pojęcie pracownik należy zgodnie z prawem
wspólnotowym interpretować szerzej niż np. w
prawie polskim. Pracownikiem jest każdy, kto
wykonuje przez pewien czas pracę na rzecz i pod
kierownictwem innej osoby w zamian za
wynagrodzenie (orzeczenie w sprawie LawrieBlum). W takim pojęciu pracownik, oprócz osób
zatrudnionych na podstawie stosunku pracy,
mieszczą się osoby wykonujące pracę na podstawie
umów cywilnoprawnych , np. zleceniobiorcy
62
 Osoba prowadząca działalność na własny rachunek to m.in.: prowadząca pozarolniczą działalność
gospodarczą, wspólnicy spółek partnerskich,
jawnych, komandytowych, jednoosobowych spółek z
ograniczoną odpowiedzialnością, przedstawiciele
wolnych zawodów, twórcy, artyści, rolnicy
Przykład 1. Obywatel polski zatrudniony jest we Włoszech. Wykonuje
pracę wyłącznie na obszarze Włoch, obowiązują go włoskie przepisy
dotyczące ubezpieczenia społecznego. W tym przypadku nie ma
znaczenia obywatelstwo ani miejsce zamieszkania.
Przykład 2. Obywatel niemiecki prowadzi działalność gospodarczą w
Polsce, dopełnia wszystkich formalności wymaganych w tym zakresie.
Podlega polskiemu ustawodawstw w zakresie ubezpieczeń społecznych.
63
2. Wyjątki od zasady
- wykonywanie pracy w kilku państwach
jednocześnie (art. 14)
Wyróżnić należy trzy podstawowe przypadki:
• pracownicy delegowani
• pracownicy zatrudnieni w kilku różnych
państwach członkowskich, zamieszkujący w jednym
z tych państw
• pracownicy zatrudnieni w kilku różnych
państwach członkowskich, ale zamieszkujący
w państwie członkowskim, w którym nie są
zatrudnieni
64
Pracownicy delegowani
(art. 14 ust. 1 rozporządzenia 1408/71;
decyzja nr 181 Komisji Europejskiej z 13 grudnia 2000 r.)
– orzeczenie w sprawie C-404/98 Plum, w sprawie C-202/97 Fitzwilliam
Delegowanie pracowników z Polski oraz czasowe
prowadzenie działalności na własny rachunek na
obszarze innego państwa członkowskiego jest
dopuszczalne przez okres nie przekraczający
12 miesięcy – istnieje możliwość przedłużenia
tego okresu.
65
W przypadku gdy polski pracownik lub osoba
prowadząca zwykle w Polsce działalność na własny
rachunek będzie czasowo (nie dłużej niż przez
12 miesięcy) wykonywać pracę za granicą – na
terytorium jednego z państw członkowskich
podlegać będzie polskim przepisom dotyczącym
zabezpieczenia społecznego na podstawie
wystawionego i poświadczonego przez polską
instytucję właściwą formularza E 101
(orzeczenie w sprawie C-2/05 Herbosch Kiere,
znaczenie formularza E 101).
66
Procedura skorzystania z zasad oddelegowania
(art. 14 ust. 1a rozporządzenia 1408/71)
- wniosek o wydanie formularza E 101 (powinien
zawierać ustalone dane)
- pracownicy delegowani muszą spełniać określone
wymagania dotyczące charakteru i okresu
zatrudnienia
- osoby prowadzące działalność na własny rachunek
muszą spełniać warunki dotyczące wcześniejszego
prowadzenia tej działalności w państwie, w którym
mieszkają (orzeczenie C-202/97 Fitzwilliam, decyzja
nr 181 Komisji Administracyjnej)
67
Zasady przedłużenia delegowania pracowników lub
pracujących na własny rachunek z Polski w innych
państwach UE, EOG następuje na podstawie
wniosku o przedłużenie , składanym na formularzu
E 102. Jeżeli praca lub działalność na własny
rachunek przedłuża się poza początkowo zakładany
okres z powodu niedających się przewidzieć
okoliczności i przekracza 12 miesięcy, o zgodę
należy wystąpić przed upływem początkowego
okresu 12 miesięcy; zgodna na przedłużenie może
być udzielona na okres nie dłuższy niż 12 miesięcy
(decyzja nr 181 Komisji Administracyjnej).
68
Pracownicy zatrudnieni w kilku państwach
członkowskich, zamieszkujący w jednym z tych
państw objęci są przepisami państwa, w którym
mieszkają, jeżeli wykonują tam część swojej pracy
(art. 14 ust. 2b(i) rozporządzenia 1408/71).
Przykład: Dana osoba mieszka w Polsce i jest zatrudniona.
Jednocześnie pracuje na Słowacji. W takiej sytuacji podlega
ubezpieczeniu społecznemu państwa, w którym mieszka,
tj. w Polsce.
69
Pracownicy zatrudnieni w kilku różnych państwach,
a miejsce zamieszkania nie znajduje się ani
w państwie, w którym pracują, ani w którym ma
siedzibę pracodawca ich zatrudniający, podlegają
przepisom państwa, gdzie ma siedzibę pracodawca
(art. 14 ust. 2b(ii) rozporządzenia 1408/71).
Przykład: Obywatel polski mieszka w Polsce i jest zatrudniony
przez pracodawcę niemieckiego, mającego siedzibę w Berlinie,
jako przedstawiciel handlowy. Pracuje we Włoszech i Francji.
Podlega przepisom niemieckim.
70
Prowadzenie działalności na własny rachunek
Działalność w jednym państwie
Osoba prowadząca działalność na własny rachunek podlega
ubezpieczeniu w państwie, w który wykonuje tę działalność
(art. 13 ust. 2b)
Działalność w kilku państwach
Osoba zwykle prowadząca działalność na własny rachunek na
terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich podlega
ustawodawstwu tego państwa, na terytorium którego zamieszkuje,
jeżeli wykonuje jakąkolwiek część swojej działalności na terytorium
tego państwa. Jeżeli nie prowadzi działalności na terytorium państwa
członkowskiego, które zamieszkuje, podlega ustawodawstwu
państwa, na którego terytorium prowadzi swoją podstawową
działalność (art. 14a ust. 2) - orzeczenie w sprawie C-103/06 Derouin
71
Podstawowa działalność to przede
wszystkim:
- miejsce, gdzie znajduje się stała siedziba lub stała
działalność zainteresowanego
- w razie braku takiego miejsca – zwyczajny
charakter lub czas trwania wykonywanej
działalności, liczba wykonanych usług (zleceń)
oraz wielkość dochodów z prowadzonej działalności
(art. 12a ust. 5d rozporządzenia 574/72)
72
Koordynacja
w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek
Prowadzenie działalności na własny rachunek oraz wykonywanie pracy najemnej jednocześnie w kilku państwach członkowskich
Osoba, która wykonuje jednocześnie pracę najemną i pracę na własny
rachunek na terytoriach różnych państw członkowskich podlega co do
zasady ustawodawstwu tego państwa, na terytorium którego wykonuje
pracę.
Przykład. Obywatel niemiecki pracuje w Niemczech i jednocześnie
prowadzi w Polsce działalność gospodarczą. W takiej sytuacji, niezależnie
czy mieszka w Polsce czy w Niemczech, podlega niemieckim przepisom w
zakresie zabezpieczenia społecznego, bo w Niemczech jest pracownikiem.
Wyjątek. Przypadki wymienione enumeratywnie w załączniku
VII do rozporządzenia 1408/71, w którym przewiduje się
odstępstwa od tzw. zasady ogólnej – orzeczenie C-493/04
Piątkowski.
73
Zasady ubezpieczenia społecznego osób
zatrudnionych w transporcie
Stosuje się ustawodawstwo państwa,
w którym ma siedzibę pracodawca
– przewidziane są wyjątki od tej zasady.
74
Urzędnicy
Stosuje się ustawodawstwo państwa,
którego administracja ich zatrudnia
– przewidziane są wyjątki od tej zasady.
75
Wyjątki od postanowień
na podstawie art. 17
– porozumienia wspólne
76
V. Przepisy szczególne
dotyczące różnych
grup świadczeń
Tytuł III
77
VI. Rozporządzenia
koordynacyjne
w szerszym kontekście
78
Koordynacja w szerszym kontekście
1. Art. 18 TWE dotyczący obywatelstwa a rozporządzenie o koordynacji (orzeczenie w sprawie
C-192/05 Tas-Hagen, C-499/06 Nerkowska)
2. Art. 18 TWE dotyczący obywatelstwa UE
a dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r.
w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich
rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobyty
na terytorium państw członkowskich
3. Relacje dyrektywy 2004/38 do rozporządzenia
1408/71
79
VII. Problemy i wyzwania
wynikające z implementacji
rozporządzeń koordynacyjnych
80
VIII. Statystyki
81
Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek
Świadczenia rodzinne
Formularze z serii E 400
maj-grudzień 2004 r. ogółem 4 291 wniosków.
1 stycznia 2005 – 31 grudnia 2005 r. ogółem 11 609 wniosków










Niemcy
Austria
Norwegia
Irlandia
Anglia
Holandia
Czechy
Szwecja
Włochy
5 120
1 381
684
494
202
174
166
133
114
Pozostałe (Belgia, Cypr, Dania, Finlandia, Francja, Hiszpania,
Litwa, Luksemburg, Portugalia, Słowenia, Słowacja, Węgry)
82
styczeń 2006 – grudzień 2006 r. ogółem 29 680 wniosków









Niemcy
Anglia
Irlandia
Austria
Norwegia
Holandia
Czechy
Szwecja
Belgia
12 315
5 136
4 208
2 588
2 056
1 592
494
342
315
Pozostałe wnioski: Cypr, Dania, Finlandia, Francja, Gracja,
Islandia, Litwa, Luksemburg, Słowacja, Szwecja, Szwajcaria,
Węgry i Polska
83
Liczba wydanych
formularzy E 301
przez WUP
2004 r.
2005 r.
2006 r.
2007 r.
111
287
565
1230
Liczba przyjętych
formularzy E 301
z krajów UE/EOG
przez WUP
231
2093
4562
5761
84
٠
WYJAZD
WYJAZD
PRACOWNIK
٥ ٩٥٨
POZOSTAŁE GRUPY
PODSTAWIE E ١٠٢)
٢ ٧٥٥
ODDELEGOWANY (NA
٦ ٠٨٠
PRACOWNIK
(BEZ E ١٠١)
١٦ ٩٩٦
PRACE SEZONOWE
UBEZPIECZONA
٢٦ ٨٣٣
INNA OSOBA
CELU ODBYCIA
WYJEŻDŻAJĄCY W
٤٠ ٦١٣
STUDENT
MIĘDZYNARODOWEGO
٤٣ ٧٨٠
TRANSPORTU
٥٠ ٠٠٠
TURYSTYCZNY
٢٥٠ ٠٠٠
BEZROBOTNY -
٣٠٠ ٠٠٠
TURYSTYCZNY
STUDENT - WYJAZD
٨٣ ٥٠٧
UCZEŃ
TURYSTYKA
ZAROBKUJĄCA -
١٠٠ ٠٠٠
OSOBA SAMODZIELNIE
PODSTAWIE E ١٠١)
ODDELEGOWANY (NA
١٥٠ ٠٠٠
PRACOWNIK
TURYSTYCZNY
WYJAZD
CZŁONEK RODZINY -
TURYSTYCZNY
٢٠٠ ٠٠٠
EMERYT/RENCISTA -
TURYSTYCZNY
PRACOWNIK - WYJAZD
Liczba wydanych w 2006 r. Europejskich Kart Ubezpieczenia Zdrowotnego
oraz Certyfikatów Tymczasowo Zastępujących EKUZ wg grup uprawnień
٣٥٠ ٠٠٠
٣٠٤ ٩١٢
W sumie: 1 174 755
١٩٧ ٨٧١
١٧٣ ٦٣٠
١٣٤ ٣٢٧
٧٧ ٢٨٣
٦٠ ٢١٠
85
Oddelegowanie
Liczba formularzy E-101
V – XII 2004 r.
I – XII 2005 r.
I – XII 2006 r.
I – XII 2007 r.
I – IV 2008 r.
69 874
136 903
197 660
242 244
83 679
86
Emerytury na podstawie koordynacji
2004
Ogółem
2005
2006
2007
28 111
30 811
34 451
39 068
Wypłacone w Polsce 13 111
15 006
17 364
20 333
Wypłacone do
kraju UE/EOG
15 805
17 087
18 735
15 000
87
Lista orzeczeń
1. Sprawa
2. Sprawa
3. Sprawa
4. Sprawa
5. Sprawa
6. Sprawa
7. Sprawa
8. Sprawa
9. Sprawa
10. Sprawa
C-265/05
C-192/05
C-332/05
C-444/05
C-287/05
C-299/05
C-396/05
C-493/04
C-2103/06
C-2/05
Perez Naranjo
Tas Hagen
Celozzi
Stamatelaki
Hendrix…
Commission…
Habelt
Piątkowski
Derouin
Herbosch Kiere
88
Lista orzeczeń
11. Sprawa C-212/06
Gouvernement Flamand
12. Sprawa C-466/04
Herrera
13. Sprawa C-331/06
Chuck
14. Sprawa C-346/05
Chateignier
15. Sprawa C-352/06
Bosman
16. Sprawa C-209/03
Bider
17. Sprawa C-224/02
Pusa
18. Sprawa C-406/04
de Cuypor
19. Sprawa C-403/03
Schempp
20. Sprawy połączone C-187/05 do C-190/05
21. Sprawa C-499/06
Nerkowska
89
Dziękuję za uwagę
90

Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego

Transkrypt

Podobne dokumenty

S. KING- STEPHEN KING NA WIELKIM EKRANIE Po raz pierwszy

Asystent/ka / Pracownik Administracyjny

2. Jeżeli trzeba ustalić jedno miejsce wykonania - EUR-Lex

1. System zabezpieczenia społecznego po przystąpieniu Polski do

KIEROWNIK DZIAŁU OBSŁUGI KLIENTA I LOGISTYKI Zakres

Pobierz plik PDF

zasady wydawania formularzy e 101

Upoważniony przedstawiciel

Kontakty z Mediami i Informacja - curia