Materiały ceramiczne w budownictwie i architekturze

HISTORIA
Materiały ceramiczne
w budownictwie
i architekturze, cz. 1
Krótki zarys problematyki historycznej
Ceramika towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Najstarsze
jej zastosowania należące do prehistorii to wyroby użytkowe
i dekoracyjne, uformowane i wykorzystywane dla celów codziennego
użytku (ceramika naczyniowa), jak również przedmioty ukształtowane
w sposób artystyczny, przeznaczone do celów zdobniczych,
kultowych i obrzędowych.
J
ednym ze starych zastosowań wyrobów
ceramicznych jest budownictwo i architektura. Ceramikę budowlaną można w sposób
najogólniejszy podzielić na dwie zasadnicze odmiany: cegłę i dachówkę, tzn. materiał typowo budowlany oraz ceramikę architektoniczną, czyli rozmaite
wyroby stanowiące materiał wykończeniowy i zdobniczy budowli: zarówno wnętrz, jak i elewacji oraz
dachów.
Suszenie i wypalanie dachówki ceramicznej (sztych z XVIII w., wg
Wielkiej Encyklopedii Francuskiej)
Dochodzą do tego np. rury ceramiczne i ich elementy, wykorzystywane przez pokolenia w melioracji: do
doprowadzania wody, specjalne amfory stosowane
w kopułach i sklepieniach dla zmniejszenia ich ciężaru, służące izolacji termicznej i wentylacji itd.
Obie główne „odmiany” ceramiki budowlanej wykorzystuje się od tysiącleci w szerokim i zróżnicowanym
Piec do wypału cegły (sztych z XVIII w., wg Wielkiej Encyklopedii
Francuskiej)
jakościowo zakresie.
63
HISTORIA
Sprzyjają temu immanentne cechy ceramiki jako
W glazurowaniu efekt uzyskuje się pokrywając wypa-
materiału budowlanego i dekoracyjnego w ska-
lony już wyrób szkliwem i wypalając go ponownie.
li architektonicznej: ogólna dostępność materiału
Szkliwo sporządza się wykorzystując krzemionkę, top-
do jej produkcji, trwałość wyrobów, w tym odpor-
niki (tlenki ołowiu, cynku, potasu, sodu, baru i in-
ność na ogień i wodę, łatwość uzyskiwania określo-
nych metali) oraz kaolin lub barwiące tlenki metali.
nych kształtów, podatność na zdobienie plastyczne
Szkliwienie daje wspaniałe efekty kolorystyczne: żywe
i barwne.
intensywne barwy oraz połysk, chroni też powierzchnię wyrobu ceramicznego np. przed oddziaływaniem
środowiska zewnętrznego.
Powierzchnie ceramiki
Przez wieki i tysiąclecia wynaleziono i wprowadzono w życie rozmaite techniki barwienia i zdobienia
O walorach artystycznych ceramiki budowlanej sta-
plastycznego ceramiki budowlanej. Nie sposób omó-
nowi – w szerszej skali – sposób jej układania w ra-
wiać w tym miejscu wszystkich lokalnych odmian czy
mach muru budowli, fugowanie, łączenia z innymi
technologii.
materiałami itd., jak również – w detalu – zdobienie
dekoracją plastyczną (rzeźbiarską) i malarską. Chodzi
Ceramika a rozwój cywilizacyjny
tu zarówno o sam sposób kształtowania np. cegieł
lub różnego rodzaju płytek wzbogaconych o elemen-
Powstanie i zastosowanie ceramiki budowlanej na
ty plastyczne, jak i barwienie – głównie glazurowanie
masową skalę wiąże się z wielkimi cywilizacjami sta-
(szkliwienie) czy angobowanie.
rożytnymi. Trzeba bowiem stwierdzić, że produkcja
cegły, dachówki ceramicznej, elementów rur, jak również kształtek na fryzy, gzymsy, cegły formowanej na
ościeża otworów, żebra sklepienne, cegły na okładziny, ozdobnych płytek (np. ceglanych glazurowanych,
względnie angobowanych, terakotowych, fajansowych) oraz kafli piecowych i innych asortymentów
tego rodzaju nie jest rzeczą prostą. Wymaga ona
poważnego stopnia zaawansowania organizacji spo-
Fot. P. Pencakowski
łecznej, odpowiedniego poziomu technologicznego,
a co za tym idzie – również cywilizacyjnego.
Niezbędna jest tu gromadzona etapami i rozwijająca się w sposób indukcyjny wiedza, na którą składają
Fryz z cegły formowanej na dominikańskim kościele Św. Trójcy
w Krakowie
się elementy geologii, chemii organicznej, hutnictwa,
materiałoznawstwa. Są to dziedziny, które jeszcze nie
istniały jako nauki, a ich elementy: cząstkowe obser-
64
W praktyce plastyczne zdobienie ceramiki architek-
wacje i praktyczna wiedza przekazywane były z poko-
tonicznej może być wykonywane za pomocą wyci-
lenia na pokolenie. Musiało minąć wiele czasu, zanim
skania, formowania, nalepiania, co robi się przed jej
rozpoczęto ich spisywanie i ujmowanie w ramy prze-
wypaleniem oraz rytowania i rzeźbienia w wypalo-
widziane dla nauk ścisłych i stosowanych. Oprócz nie-
nym materiale.
kwalifikowanej siły roboczej, przy tworzeniu ceramiki
Angoba jest rodzajem polewy ze szlachetnej glinki, kła-
konieczne są kadry dobrze wyszkolonych fachowców,
dzionej cienką warstwą na powierzchni wyrobu cera-
jak również poważne zaplecze organizacyjne i finan-
micznego wykonanego z „grubszej” gliny odmienne-
sowe. Jest też oczywiste, że produkcję omawianego tu
go koloru. W przypadku ceramiki naczyniowej w an-
rodzaju ceramiki spowodował i określił ruch budow-
gobie ryto lub malowano nią wzór. W dawnych cza-
lany na wielką skalę, charakterystyczny dla osiadłych
sach stosowano do tego naczynie w kształcie rogu,
w miastach i dobrze zorganizowanych społeczeństw
z wąską rurką lub gęsim piórem, przez które angoba
starożytnych Mezopotamii, Egiptu, a później również
wyciekała wąską strużką; można było uzyskać w ten
Grecji i Rzymu (nie mówiąc o znacznie od nas odle-
sposób linie tworzące pożądane ornamenty. Technikę
glejszych kulturach Środkowego i Dalekiego Wschodu
tę nazywa się rożkowaniem.
oraz obu Ameryk).
Produkcja ceramiki budowlanej już w zamierzchłych
niały w społecznościach prehistorycznych, nawet
czasach opierała się o zasadę prefabrykacji. Cegłę
w tych, w których dobrze sobie radzono z obróbką
można więc uważać za pierwszy w dziejach budow-
kamienia, wznosząc np. dolmeny i menhiry oraz zało-
nictwa materiał prefabrykowany, tj. produkowany
żenia typu Stonehenge w Anglii. Ceramiki budowlanej
zarówno dla potrzeb projektowanych i wznoszonych
nie produkowały też społeczności parające się wyto-
budowli, jak i takich, których wznoszenia nikt jesz-
HISTORIA
Możliwości takie oraz tego rodzaju potrzeby nie ist-
pem i obróbką metalu (brązu, żelaza) oraz garncarstwem, będącego – jak się zdaje – podstawą narodzin
ceramiki budowlanej wszelkich odmian. Generalnie
rzecz ujmując, ceramika budowlana jest więc rzeczywistością historyczną narodzoną w wielkich cywilizacjach starożytności, przez nie rozwiniętą, udoskonaloną, a następnie przekazaną późniejszym cywilizacjom i kulturom.
Cegła jako prefabrykat i materiał
strategiczny
Materiał na wyroby ceramiczne przygotowuje się
z odpowiednim wyprzedzeniem: np. glina na cegłę
paloną, choć powszechnie dostępna, musi być
odchudzona przez dodanie piasku i musi leżakować
dwa lata, zanim zostanie przerobiona na cegłę lub
Terakotowe motywy dekoracyjne dachów budowli starożytnej Grecji
dachówkę i wypalona. Odpowiednio przygotowanej
glinie nadaje się następnie pożądane kształty i wymiary i wypala (czasem nawet dwukrotnie) w spe-
cze nie zaplanował. Wiąże się z tym idea normaliza-
cjalnych piecach. Konstrukcję tych pieców dosko-
cji wymiarów i innych cech materiału budowlanego.
nalono wprawdzie przez tysiąclecia, ale już w cza-
Zwykłe cegły i cegły formowane, płytki podłogowe
sach starożytnych osiągano w nich stałą temperatu-
i flizy fajansowe poszczególnych rodzajów musiały
rę około 1000°C, a w średniowiecznej Europie nawet
mieć jednakowe wymiary, barwę i trwałość.
1300°C i więcej.
Z poszczególnych cegielni i warsztatów ceramicz-
Gotowe też być muszą odpowiednie substancje do
nych idea ta rozpowszechniła się na całe państwa:
barwienia i formy do kształtowania cegły.
np. na starożytny Rzym, gdzie na dodatek produkcja
ceramiki budowlanej (a w szczególności cegły) objęta była monopolem państwowym. Na cegłach rzymskich epoki Cesarstwa można w związku z tym zobaczyć często odciski pieczęci z imionami lub inicjałami
imperatorów, pozwalające na ich precyzyjne datowanie. Tego rodzaju stemple właściciela cegielni spotyka
się też na cegłach produkowanych w Babilonii, a więc
powstałych znacznie wcześniej niż rzymskie. Zjawisko
to występowało również sporadycznie w Europie średniowiecznej oraz w XIX i XX wieku (por. np. cegły
z cesarskich cegielni przeznaczane do budowy fortyfikacji austriackich, rosyjskich czy pruskich na ziemiach polskich). Proceder ten trwa właściwie po dziś
Ceramiczne fryzy jako okładzina drewnianej struktury świątyni
greckiej
dzień: szanujące się zakłady produkujące cegłę oznaczają swoje produkty znakami firmowymi.
65
tur starożytnej Mezopotamii fryzy ceramiczne (główHISTORIA
Cegła w czasach nowożytnych
nie glazurowane). Podobnie po wielu wiekach w cywilizacji islamu na terenach Azji Mniejszej, Mezopotamii,
Wróćmy jednak na chwilę do schyłku czasów starożytnych. Wraz z upadkiem Cesarstwa
Zachodniorzymskiego rozpadł się system organizacyjny państwowego przemysłu ceramicznego w całym właściwie państwie. Jednak umiejętność wypału cegły (i produkcji ceramiki budowlanej), jak również idea normalizacji oczywiście przetrwały. Wielkim
centrami produkcji pozostała Italia Północna i Cesarstwo Wschodnie (Bizancjum). Cegłę i ceramikę
budowlaną produkowano także w Hiszpanii, Afryce
Północnej i na Bliskim Wschodzie. Wszystko było to
dało impuls do wspaniałego rozwoju architektury
w obrębie cywilizacji śródziemnomorskiej, tj. zarówno w prawosławnym Bizancjum, w świecie islamu,
jak i w łacińskiej Europie Zachodniej, w dobie wczesnego i późnego średniowiecza, a następnie w epoce nowożytnej.
W miastach średniowiecznej Europy Zachodniej, na
ścianach ratusza zainstalowany był często model
obowiązującej w danym mieście cegły do wznoszenia murów i dachówki do ich krycia. Ideę normalizacji
materiałów budowlanych, w tym także i cegły i innych
asortymentów ceramiki budowlanej podjęto na wielką skalę w Europie Zachodniej w dobie Oświecenia
oraz w XIX wieku, w okresie dynamicznego rozwoju cywilizacyjnego i przemysłowego. Cegła i ceramika dekoracyjna (architektoniczna) stanowią więc
istotny element złożonych dziejów cywilizacji ludzkiej, odzwierciedlający jej wzloty i upadki, a przede
Afryki Północnej czy Hiszpanii szczególnym wzięciem
cieszyły się ornamentacje ceramiczne. Stanowiły one
swego rodzaju namiastkę dekoracji o charakterze
figuralnym, zakazanych przez tę religię.
Stosowana na wielką skalę dekoracja ceramiczna
umożliwia artykulację budowli i ich części, ukształtowanie ich sylwetek – np. linii dachów. Dzieje się to
przez stosowanie w elewacjach zewnętrznych gmachów rzeźb i płaskorzeźb ceramicznych, np. terakotowych, takich jak np. klasyczne greckie akroteriony.
Pozwala na efektowne rozwiązanie obramień otworów, posadzek, schodów i rozmaitych innych elementów.
Na wszystkie wspomniane tu elementy sytuacji nakłada się oczywiście rozwój stylów w architekturze rozmaitych cywilizacji, kultur, epok, szkół a także gusty
i zamiłowania budujących, założenia ideowe patronów czy fundatorów, warunki miejscowe w sensie
dostępności materiałów i utrwalonej tradycji ich stosowania, poziom technologiczny i konkretne umiejętności warsztatów, mistrzów, architektów.
Centra ceramiczne
W krótkim artykule nie ma możliwości przedstawienia historii ceramiki budowlanej nawet w zarysie.
Niemniej jednak warto zaprezentować najważniejsze „ceramiczne” regiony artystyczne i centra produkcji i zastosowania cegły.
wszystkim trwający kilka tysiącleci rozwój.
Walory estetyczne
Stosowanie cegły jako budulca i ceramiki budowlanej jako materiału wykończeniowego daje budowniczym i architektom ogromne możliwości kształtowania formy i wyrazu estetycznego wznoszonych
obiektów i zespołów, jakich nie zapewnia np. kamień
czy drewno. Warto zwrócić uwagę na te estetyczne
cechy. Najważniejsze chyba są możliwości kształtowania szaty kolorystycznej budowli, ich elewacji, wnętrz,
podłóg, dachów o zróżnicowanych, intensywnych
kolorach i ich przebogatych zestawach, jak również
możliwość wykonywania detalu dekoracyjnego o charakterze powtarzalnym. Za przykład mogą tu służyć
stosowane z zamiłowaniem w pałacach różnych kul-
66
Ceramiczny
akroterion zdobiący
przyczółek budowli
greckiej
lu itd. Istniały one w Chorsabadzie (Dur-Szarrukin),
Assurbanipala.
Po upadku Asyrii odtworzone zostało państwo babilońskie (VII-VI w. p.n.e.). Rozkwit budownictwa nastąpił tu za czasów Nabuchodonozora. Miasto Babilon
HISTORIA
Til-Barsib, w pałacach Sargona i budownictwie
zostało wówczas rozbudowane z ogromnym przepychem, a podstawowym materiałem była tu cegła.
Znajdowały się w nim pałace władcy, w tym słynne
„wiszące ogrody” legendarnej królowej Semiramidy
Ceglane mury Koloseum i Bazyliki Maksencjusza w Rzymie
– jeden z cudów świata starożytnego, ogromny ziggurat o wysokości dochodzącej do 90 m i szereg
innych budowli. Całość otoczona była potrójnym rzę-
Mezpotamia
dem murów z wieżami i bramami. Jedną z nich jest
Pierwszym z nich była Mezopotamia. Cegłę (suro-
słynna zrekonstruowana Brama Isztar, przez którą do
wą) stosowano tam już w czasach prehistorycznych.
miasta wchodziły procesje. Składały się na nią czte-
Świątynie stawiane w Suzie czy Uruk w połowie IV
ry wieże i łuk środkowy; wszystko pokryte jaskrawą
tysiąclecia p.n.e. z cegły suszonej dekorowane były
dekoracją z glazurowanej cegły, przedstawiającą real-
mozaiką z barwnych cegieł, tworzącą wzór dywano-
ne i fantastyczne zwierzęta oraz tworzącą artykula-
wy.1)
Cegła niewypalona (i rzadziej wypalona) była
cję i ornament.
podstawowym materiałem budowlanym Sumeru i Ak-
Staroperskie pałace w Persepolis i w Suzie były
kadu, które to cywilizacje kwitły w okresie XXVII-XXV
również dekorowane ceramiką architektoniczną.
w. p.n.e. Pewne pojęcie o ich poziomie rozwoju daje
Szczególnie wysoki stopień rozwoju osiągnęła ona
świątynia w El-Obeid, charakteryzująca się złożoną
w okresie panowania dynastii Achmenidów (V w.
artykulacją fasad i wykorzystywaniem techniki inkrustacji w ich zdobieniu.
Trzeba jednak stwierdzić, że z czasów tych zachowało
się stosunkowo mało konkretnych zabytków. Znacznie
więcej przykładów zastosowania cegły znajdujemy
w sztuce Asyrii, Nowego Babilonu i Persji.
Ceglany Babilon
Szczytowy punkt rozwoju sztuki asyryjskiej, mającej swe korzenie w III tysiącleciu p.n.e., przypada
na I tysiąclecie p.n.e. W jej architekturze pojawiają
się bogato dekorowane ceramiką architektoniczną,
gigantyczne obronne zespoły pałacowo – świątynne,
wznoszone według zasady symetrii osiowej i wyposażane we fryzy i panneaux z glazurowanych płytek.
Sąsiadowały one z malowidłami ściennymi, rzeźbami i płaskorzeźbami w kamieniu, wyrobami z meta-
Fot. P. Pencakowski
1) Po wiekach o produkcji takiej cegły pisał w swym traktacie o architekturze Marcus Vitruvius Pollo (Witruwiusz, ks.
II, rozdz. 8): Cegły trzeba wyrabiać z białawej gliny kredowej albo z czerwonej albo ze spoistej gliny piaszczystej. /..../ Wyrabiać zaś trzeba cegły na wiosnę albo w jesieni aby równomiernie wysychały/.../. Najprzydatniejsze jednak będą przygotowane na dwa lata wcześniej, przed upływem tego czasu nie mogą bowiem wyschnąć dostatecznie
/.../. Od czasów sumeryjskich nic się pod tym względem nie
zmieniło do dziś
Pons Fabritius w Rzymie
67
HISTORIA
p.n.e.). Najsłynniejszy jest tu fryz w pałacu w Suzie,
Ważną rolę odgrywa tu ceramika dekoracyjna z tera-
przedstawiający gwardię królewską uzbrojoną w łuki,
koty oraz pokrycia dachowe: greckie dachówki cera-
włócznie i tarcze; są też złożone z barwnych płytek
miczne różnych odmian, dekoracyjne formy ceramicz-
ceramicznych fantastyczne zwierzęta. Trzeba dodać,
ne doświetlające poddasza i odprowadzające wodę
że stosowano również dekorację stiukową i inne tech-
opadową z dachu, narożne i szczytowe akroterio-
niki zdobienia.
ny, partie fryzów palmetowych i in. Zdobiono nimi
budowle drewniane i murowane z kamienia.
Znajduje się je w ramach wykopalisk archeologicznych
w Grecji, Azji Mniejszej, Italii, Sycylii itd.
Oprócz tego produkowana byłą masowo płaska cegła
służąca do wznoszenia murów. Upraszczając nieco
zagadnienie pisał o tym cytowany już wyżej rzymski teoretyk architektury Witruwiusz (ks. II, rozdz.
3): Wyrabia się trzy rodzaje cegieł: jeden, zwany po
grecku lidyjskim, jest w użyciu u nas [tj. w Rzymie];
są to cegły na półtorej stopy długie a na stopę szerokie. Pozostałych dwóch używają w budownictwie
Grecy. Jeden z nich nazywa się /.../ pentadoron, drugi
– tetradoron. Wyrazem doron Grecy oznaczają dłoń
/.../. Budowle publiczne buduje się z cegieł pięcioKopuła świątyni
Minerva Medica
w Rzymie
dłoniowych /.../, prywatne z czterodłoniowych /.../.
Obok tych cegieł wyrabia się półcegły/.../. Dalej opisane zostały sposoby wiązania przedstawionej powy-
Architektura i budownictwo Międzyrzecza kontynuowało i rozwijało tradycyjną technikę budowania
i zdobienia z wykorzystaniem ceramiki również w epokach późniejszych. Architektura epoki hellenistycznej,
budownictwo królestwa Partów (I w. p.n.e. – III w. n.
e.) Sassanidów (lata 226 – 651 n. e.) a przede wszystkim, począwszy od połowy VII w. n.e. a skończywszy
na naszych czasach budownictwo sakralne, pałacowe
i obronne islamu mieszczą się w mniejszym lub większym zakresie w tym nurcie. Architekci ostatniego szacha Iranu czy dyktatora Iraku Saddama Husaina kon-
żej cegły.
Znakomite dziedzictwo greckiej ceramiki budowlanej miało znaleźć swój ciąg dalszy w czasach rzymskich oraz w architekturze bizantyjskiej i postbizantyjskiej, której tradycja przekazywana w ramach prawosławia przeżyła cesarstwo wschodnie, ostatecznie
podbite przez Turków w r. 1453 i była kontynuowana po wiek XIX i XX w krajach, gdzie do dziś istnieje Kościół Grecki.
C.D.N.
tynuują pod tym względem dzieło swych poprzedników sprzed wieków i tysiącleci.
Grecja
Cegłę stosowano również w starożytnej Grecji.
Architektura grecka narodziła się i ukształtowała
właściwe dla siebie systemy kształtowania formy
(porządki architektoniczne) w ramach budownictwa
drewnianego. Jednak ceramikę architektoniczną stosowano tu od najdawniejszych czasów, a cegła – zarówno surowa, jak i palona – była również szeroko
wykorzystywana jako materiał budowlany, szczególnie w epoce greckiej kolonizacji i podbojów basenu
Morza Śródziemnego i obszarów leżących dalej na
wschód, mających własne tradycje stosowania ceramiki architektonicznej.
68
dr Paweł Pencakowski