OBRAZ DUSZPASTERZA W KOMENTARZACH ŚW. AUGUSTYNA

V O X PAT R U M 3 3 ( 2 0 1 3 ) t . 6 0
Ks. Paweł WYGRALAK*
OBRAZ DUSZPASTERZA W KOMENTARZACH
ŚW. AUGUSTYNA DO J 10, 1-17 I 21, 15-17
Najbardziej znaną konferencją Augustyna na temat posługi pasterskiej kapłana jest Kazanie 46. stanowiące komentarz do Księgi Ezechiela 34, 1-161.
Na temat tej wypowiedzi powstało już kilka opracowań2. Jednak Augustyn
problematyce posługi kapłańskiej poświęcił znaczenie więcej kazań3. Wynikało to z jego troski o powierzonych sobie wiernych i o formację duchownych, jak również ze względu na szerzący się donatyzm. Jako chrześcijanin
i biskup, który przeszedł długą drogę do przyjęcia chrztu, zdawał sobie sprawę, jak ważną rolę w procesie ewangelizacji i katechizacji odgrywają gorliwi
kapłani4. W swoich wypowiedziach o kapłaństwie często korzystał z obrazów
zawartych na kartach Ewangelii. Bez wątpienia tekstami, obok których nie
mógł przejść obojętnie, były perykopy zapisane przez ewangelistę Jana przedstawiające naukę Chrystusa o Dobrym Pasterzu (J 10, 1-17), jak również dialog Zmartwychwstałego z Piotrem (J 21, 15-17). Augustyn komentował fragmenty Janowej Ewangelii nie tylko w homiliach egzegetycznych, ale także
w innych kazaniach wygłaszanych z różnych okazji, np. w rocznicę święceń
*
Ks. dr hab. Paweł Wygralak – adiunkt w Zakładzie Teologii Patrystycznej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; e-mail: [email protected].
1
Por. Augustinus, Sermo 46, PL 38, 295-316, tłum. A. Strzelecka: Augustyn, Kazanie 46. O pasterzach. Na Ezechiela 34, 1-16, w: Starożytny chrześcijanin w obliczu przemian dziejowych, red.
B. Częsz, Poznań 2012 = TPatr 8 (2012) 175-211. Przesłanie tego kazania jest szeroko znane wśród
kapłanów, ponieważ wiele fragmentów zostało zamieszczonych w brewiarzu. Zob. LG IV 190-191,
194-195, 198-199, 201-202, 204-205, 208-209, 212-213, 216-218, 221-222, 224-225, 227-228, 230232 i 234-236.
2
Por. N. Cachia, „I am the good shepherd. The good shepherd lays down his life for the sheep”
(John 10,11). The image of the Good Shepherd as a source for the spirituality of the ministerial
priesthood, Roma 1997, 266; B. Czyżewski, Osobowość kaznodziei na przykładzie „De doctrina
Christiana” i „De pastoribus” św. Augustyna, w: Refleksja Ojców Kościoła nad słowem Bożym, red.
B. Częsz, Poznań 2009 = TPatr 6 (2009) 55-73.
3
Por. Augustinus, Sermo 340, PL 38, 1482-1484. O teologii kapłaństwa w nauczaniu św. Augustyna zob. A. Eckmann, Teologia kapłaństwa w pismach św. Augustyna, VoxP 13-15 (1993-1995)
t. 24-29, 131-160.
4
Augustyn po objęciu biskupstwa w Hipponie zatroszczył się o permanentną formację duchowieństwa i kandydatów do kapłaństwa. W tym celu powołał do istnienia klasztor biskupi, który był
jednocześnie szkołą duchowną i miejscem formacji. Por. J. Śrutwa, Przygotowanie do kapłaństwa
w Afryce Rzymskiej na podstawie pism św. Augustyna, VoxP 13-15 (1993-1995) t. 24-29, 270-271.
488
KS. PAWEŁ WYGRALAK
kapłańskich5. Zatem podstawę niniejszego opracowania stanowią homilie: 45,
46 i 123 na Ewangelię św. Jana oraz mowy: 137 (O pasterzu, najemniku i złodzieju) i 340 (W rocznicę święceń kapłańskich).
Już na wstępie warto podkreślić, że według biskupa Hippony dobre owoce
w pracy duszpasterskiej przynosi nie tylko posługa gorliwych duszpasterzy, ale
również ewangelicznych najemników. Według Augustyna oni również spełniają funkcje duszpasterskie. Stąd przyjęta struktura artykułu. Najpierw zostanie omówione nauczanie Augustyna o gorliwych pasterzach ze szczególnym
wskazaniem na motywację ich działalności oraz sposoby i formę realizacji
duszpasterskiego powołania. W drugiej części natomiast przedstawimy oryginalny pogląd biskupa Hippony na temat efektów działalności pasterzy „najemników”. Augustyn jednoznacznie potępiał ich postawę, ale dopuszczał też
możliwość pozytywnych efektów ich posługi. Zależy to jednak przede wszystkim od dojrzałej postawy wiernych. Dlatego też w tej części artykułu konieczne było przedstawienie wskazań kaznodziei skierowanych do świeckich.
1. Charakterystyka duszpasterza – „dobrego pasterza”. Gorliwy
duszpasterz powinien być przede wszystkim wiernym naśladowcą Chrystusa Dobrego Pasterza6. Wzorem przykładnej realizacji pasterskiej posługi byli
w pierwszym rzędzie apostołowie, którzy trwali w głębokim zjednoczeniu
z Chrystusem. Augustyn podkreśla, że byli oni „członkami pasterza”7.
„Cieszyli się Nim jako Głową, pod ową głową zgodnie postępowali, jednym
duchem żyli złączeni w jednym ciele i przez to wszyscy do jednego pasterza
należeli”8.
Trwanie w Chrystusie, który jest Głową Kościoła, stanowiło o ich apostolskiej
i pasterskiej jedności. Każdy więc pasterz musi być najpierw zjednoczony
z Chrystusem. Pozwala mu to na aktywne budowanie Mistycznego Ciała Chrystusa (por. 1Kor 12, 27). Ponadto powinien być przekonany, że do pasterskiej
posługi został powołany osobiście przez Chrystusa. Prawda ta wybrzmiewa
w sposób szczególny w czasie rozmowy Zmartwychwstałego Chrystusa z Piotrem (J 21, 15-17). To wówczas Pan trzykrotnie postawił Apostołowi pytanie
czy Go kocha, a otrzymawszy zapewnienie o miłości ucznia, również trzykrotnie nakazał mu, aby pasł Jego owce. Augustyn starał się zrozumieć plan
Chrystusa wobec Piotra objawiony w tym dialogu. Rozważa więc, jak należy
Por. P. Wygralak, Pasterska posługa kapłana w refleksji św. Augustyna. Komentarz do wybranych fragmentów Ewangelii św. Jana, w: Zawsze z Tobą. Księga pamiątkowa ofiarowana biskupowi Zdzisławowi Fortuniakowi na pięćdziesięciolecie kapłaństwa, red. J. Hadryś, Poznań 2013,
419-424.
6
Por. Augustinus, In Joannis Evangelium tractatus 123, 5, ed. D.R. Willems, CCL 36, Turnholti
1954, 680, tłum. W. Szołdrski: Św. Augustyn, Homilie na Ewangelię św. Jana, PSP 15/2, Warszawa
1977, 368.
7
Tamże 46, 7, CCL 36, 402, PSP 15/1, Warszawa 1977, 550.
8
Tamże.
5
OBRAZ DUSZPASTERZA W KOMENTARZACH ŚW. AUGUSTYNA
489
rozumieć miłość wyznaną przez Apostoła i jak ona powinna być realizowana
w jego życiu. Skoro bowiem Pan domagał się wyznania miłości, to nie chodziło Mu tylko i wyłącznie o deklarację Piotra. Zamysł Chrystusa wobec Apostoła był z całą pewnością dużo głębszy. Augustyn uważa, że Zbawiciel pragnął,
aby Piotr wyraził swoją miłość nie tyle słowami, ile konkretnymi czynami:
„Zaiste żądał tego Pan od Piotra: «Piotrze, miłujesz mnie»? Czyli: Cóż
mi dasz, cóż uczynisz dla mnie z tego powodu, że mnie miłujesz. […]
Tak jakby powiedział: to mi dasz, to mi uczynisz, jeśli miłujesz mnie, że
będziesz paść owce moje”9.
Apostoł powinien więc podjąć się posługi pasterskiej z miłości do Chrystusa.
Odpowiedź Piotra zapewniająca o miłości do Chrystusa jest tego przykładem.
Prawdziwie Boży duszpasterz zawsze będzie pałał żarliwą miłością do Zbawiciela. Dzięki temu jego duszpasterzowanie nabiera zupełnie innego wymiaru10.
Miłość bowiem sprawia, że nie czuje trudu związanego z pasterską posługą11.
Całe jego zaangażowanie, podejmowanie wszelakich ofiar dla dobra wiernych
jest jednocześnie owocem i wyrazem miłości do Chrystusa. Miłość pasterza
do Zbawiciela gwarantuje także bezinteresowność w apostolskiej działalności12. W refleksji Augustyna na temat miłości duszpasterza do Chrystusa
pojawia się jednak pewna wątpliwość. Zauważa on bowiem, że duszpasterz
gorliwie wykonujący swoje obowiązki nosi w sobie pragnienie otrzymania
nagrody. Tymczasem duszpasterze nie powinni oczekiwać za swoją posługę
żadnej zapłaty, „chyba, że samą nagrodą jest Ten, którego kochamy”13. A zatem gorliwy duszpasterz za swoją służbę może liczyć tylko na jedną jedyną,
ale najwspanialszą nagrodę, którą jest wieczne trwanie z Chrystusem i stanie
się „naczyniem chwalebnym (por. 2Tm 2, 21)”14.
Przy okazji omawiania miłości kapłana do Chrystusa, biskup Hippony
dokonał bardzo ciekawej refleksji na temat miłości własnej. Jego zdaniem
człowiek, który nie kocha Boga, nie kocha też siebie, kto natomiast kocha
Boga, z pewnością kocha też samego siebie15. Zatem miłość do Boga wyzwala
człowieka z egoizmu, pozwala mu też na przyjęcie właściwej hierarchii wartości niezbędnej w życiu i działalności każdego pasterza. Tak pojęta miłość
do Chrystusa pozwala kapłanowi w pełni oddać się powierzonym wiernym
i przestać myśleć o sobie samym. Wyrazi to Augustyn wkładając swoje przemyślenia w usta Zmartwychwstałego Pana rozmawiającego z Piotrem:
Tenże, Sermo 137, 4, PL 38, 756, tłum. J. Jaworski, w: Św. Augustyn, Wybór mów, PSP 12,
Warszawa 1973, 301.
10
Por. tenże, In Joannis Evangelium tractatus 123, 5, CCL 36, 678, PSP 15/2, 365.
11
Por. tenże, Sermo 340, 1, PL 38, 1483, PSP 12, 267.
12
Por. tenże, Sermo 137, 10, PL 38, 760, PSP 12, 308.
13
Tenże, Sermo 340, 1, PL 38, 1484, PSP 12, 267.
14
Tenże, Sermo 137, 11, PL 38, 760, PSP 12, 309.
15
Tenże, In Joannis Evangelium tractatus 123, 5, CCL 36, 678, PSP 15/2, 366. Por. Wygralak,
Pasterska posługa kapłana, s. 421.
9
490
KS. PAWEŁ WYGRALAK
„Paś owce moje, jako moje owce, a nie jako twoje. Mojej chwały w nich szukaj, a nie swojej. Moich rządów, nie twoich. Mojego, a nie twego zysku…”16.
A zatem Apostoła, ale i każdego gorliwego duszpasterza, powinna charakteryzować także cnota pokory, która pozwoli mu zawsze stanąć w cieniu Chrystusa. W duszpasterstwie chodzi bowiem nade wszystko o to, aby kapłan szukał
chwały Chrystusa, a nie swojej; aby zależało mu na przylgnięciu wiernych do
Chrystusa, a nie do siebie. W ten sposób duszpasterz naśladuje Chrystusa pokornego i umęczonego. Odwołuje się tu biskup Hippony do przypowieści Pana
Jezusa o bramie, przez którą pasterz prowadzi swoje owce (por. J 10, 1-6):
„Kto to jest, kto przez bramę wchodzi? Ten, który przez Chrystusa wchodzi.
Kim on jest? Tym, który naśladuje mękę Chrystusa i tym, który poznał pokorę
Chrystusa…”17.
Naśladując mękę Chrystusa, który oddał życie za swoje owce, każdy kapłan
powinien być gotowy również poświęcić życie za powierzone swojej opiece
owce. Winien to uczynić z miłości do Mistrza, która nigdy nie może być statyczna, ale powinna nieustannie wzrastać do tak wielkiej „duchowej żarliwości, aby zwyciężyła naturalną bojaźń śmierci”18. Pasterz powinien być gotowy
ponieść śmierć za owce ze względu na głoszoną prawdę i w obronie owiec
przed złem grzechu19.
Augustyn był przekonany, że tak wielkim wymaganiom nikt nie jest wstanie podołać angażując jedynie naturalne, ludzkie siły. Przekonuje więc swoich
słuchaczy:
„Złymi będziemy pasterzami, jeśli Chrystus z nami nie będzie. Sami z siebie
będziemy złymi pasterzami; dobrymi zaś wtedy, gdy On będzie przy nas, pamiętajmy, iż bez jego łaski nic nie uczynimy…”20.
Niemożliwe jest zatem gorliwe i owocne duszpasterzowanie bez daru łaski
Bożej. To ona jest siłą kapłana w jego posłudze i bez niej nic uczynić się nie
da. Takie przekonanie biskupa Hippony jest wyrazem jego wiary i pokory. Do
takiej ufności stara się przekonać również swoich słuchaczy. Aby lepiej zrozumieli zasadność jego przekonań, odwołuje się do obrazu z 1Kor 3, 9: „wy
zaś jesteście uprawną rolą Bożą”, jak również, choć nie jest to wyraźnie w tekście homilii zaznaczone, do wcześniejszych słów Apostoła Narodów (1Kor 3,
6-7): „Ja siałem, Apollos podlewał, lecz Bóg dał wzrost. Otóż nic nie znaczy
ten, który sieje, ani ten, który podlewa, tylko Ten, który daje wzrost – Bóg”.
Augustyn, korzystając z Pawłowach obrazów, starał się zachęcić kapłanów,
aby brali przykład z rolników, którzy troszcząc się o uprawy są przekonani, że
Augustinus, In Joannis Evangelium tractatus 123, 5, CCL 36, 678, PSP 15/2, 365.
Tenże, Sermo 137, 4, PL 38, 756, PSP 12, 302.
18
Tenże, In Joannis Evangelium tractatus 123, 5, CCL 36, 679, PSP 15/2, 367.
19
Por. tamże, CCL 36, 680, PSP 15/2, 368. Zob. Wygralak, Pasterska posługa kapłana, s. 421.
20
Augustinus, Sermo 340, 1, PL 38, 1484, PSP 12, 267.
16
17
OBRAZ DUSZPASTERZA W KOMENTARZACH ŚW. AUGUSTYNA
491
ostateczny plon zależy od Bożego błogosławieństwa. Podobnie i duszpasterze
winni z całym zaangażowaniem dbać o powierzonych sobie wiernych pamiętając, że tym, który daje wzrost jest Chrystus21.
Doktor Łaski sformułował również zadania, jakie stoją przed każdym dobrym duszpasterzem:
„Umacniać należy słabych w wierze; małodusznych należy pocieszać, chorych należy nawiedzać, należy sprzeciwiających się powstrzymać, ludzi podstępnych należy się wystrzegać, pouczajcie niedoświadczonych, leniwych
pobudzajcie do pracy, ludzi kłótliwych wystrzegajcie się, tępcie pyszałków,
uśmierzajcie spory wiodących, ubogim pomagajcie, będących w ucisku starajcie się uwolnić, dobrych pochwalajcie, złych cierpliwie znoście”22.
Lista obowiązków duszpasterskich ułożona przez Augustyna jest zatem dość
długa i obejmuje niezmiernie szeroki zakres działalności kapłana. Warto zwrócić uwagę, że pierwszym obowiązkiem duszpasterza jest umacnianie wiernych w wierze, co jest zgodne z tradycyjnym nauczaniem Kościoła. Apostołowie dlatego wybrali „siedmiu”, aby w pełni zająć się głoszeniem Słowa, a nie
dziełami miłosierdzia (por. Dz 6, 2-4)23. Dlatego i w Augustynowym spisie
obowiązków kapłańskich umacnianie wiary wiernych stoi na pierwszym miejscu. Dopiero potem następują kolejne zadania, pośród których mieści się:
– działalność charytatywna (odwiedziny chorych, pomoc ubogim i wszystkim pozostającym w jakiejkolwiek potrzebie);
– działalność wychowawcza (zachęcanie leniwych do pracy, uczenie niedoświadczonych);
– działalność mediacyjna (uśmierzanie sporów).
Biskup Hippony odradza natomiast swoim kapłanom narażanie się na kontakt
ze środowiskiem ludzi nieprawych, podstępnych i kłótliwych. Zachęca ich za
to do dostrzegania ludzkiej dobroci i do cierpliwości wobec ludzkich słabości, które najczęściej leżą u podstaw wielu czynów niegodnych chrześcijanina
(złych cierpliwie znoście).
Podejmując tematykę roli „dobrego pasterza” w działalności duszpasterskiej Kościoła Augustyn stara się wykazać także, że „sukces” pasterskiej
posługi nie zależy tylko i wyłącznie od poświęcenia się kapłana. Będzie on
bezsilny w swojej działalności, jeśli owce nie odpowiedzą na jego działania
i zlekceważą głoszone im słowo. Uważa bowiem biskup Hippony, zapewne na
podstawie poczynionych obserwacji, że często bardzo łatwo słucha się słów
Ewangelii i chętnie przytakuje prawdom głoszonym przez kaznodzieję, jednak znaczenie gorzej jest z wytrwaniem do końca24.
Por. tamże, PSP 12, 268.
Tamże.
23
Por. L. Padovese, Kapłani pierwszych wieków, Kraków 2011, 35.
24
Por. Augustinus, In Joannis Evangelium tractatus 45, 13, CCL 36, 395, PSP 15/1, 541. W kazaniu 45, 13 pojawia się koncepcja Augustyna o przeznaczeniu wybranych ludzi do zbawienia,
21
22
492
KS. PAWEŁ WYGRALAK
Analizując wypowiedzi Augustyna na temat zbawienia owiec warto zwrócić jeszcze uwagę na jego wypowiedź dotyczącą przeznaczania, pojawiającą
się jedynie w 45. traktacie analizowanych komentarzy do Ewangelii św. Jana.
Kaznodzieja sugeruje, że
„Zna więc Bóg tych, którzy są jego; to są owce. Niekiedy one same siebie
nie znają, lecz pasterz je zna, według tego przeznaczenia, według tego przez
Boga przejrzenia, według tego wybrania owiec przed stworzeniem świata,
albowiem i to mówi Apostoł: «Jako wybrał nas w nim przed założeniem świata» (2Tm 2, 19)25.
Dlatego każda owca przeznaczona do zbawienia, nawet jeśli w jakimś okresie
swego życia błądziła, to i tak ostatecznie powróci do stada, aby usłyszeć głos
wołającego pasterza i pójść za nim. Dzieje się tak, ponieważ „Bóg przewidział
jej błąd i przyszłe jej nawrócenie”26. Widać tu wyraźnie myśl o przeznaczeniu
do zbawienia. Z drugiej jednak strony Augustyn widzi tu zadania dla dobrego
pasterza, do którego „przeznaczona” owca powraca i pod którego kierunkiem
ma być prowadzona do zbawienia.
2. Rola pasterza – „najemnika” we wspólnocie Kościoła. Augustyn jako
biskup Hippony niejednokrotnie spotkał się z duchownymi, których można
było określić ewangelicznym terminem „najemnik” (mercenarius)27. Byli to
kapłani, którzy uciekali przed zbliżającym się wilkiem, to znaczy, w swojej
posłudze szukali tylko i wyłącznie samych siebie, nie zaś tego, co należy do
Chrystusa. Nie upominali więc grzeszników z lęku, aby nie ściągnąć na siebie
ludzkiej nienawiści, nie stracić przyjaciół, nie narazić się na utratę spokojnego
i wygodnego życia28. Ponadto pragnęli jedynie własnej chwały, dążyli do zdobycia władzy i ziemskich zaszczytów, nagromadzenia pieniędzy i osiągnięcia
wszelkich możliwych korzyści. A zatem nie miłowali Boga, a jedynie siebie
samych29; w „Kościele nie szukali Boga, lecz innych rzeczy”30, nie troszczyli
się o zbawienie powierzonych sobie owiec31. To dlatego Augustyn im wypominał:
zgodnie z którą „owca” przeznaczona do zbawienia, nawet jeśli jakiś czas się błąkała z dala od
pasterza, wraca, aby słuchać i wypełniać Słowo Boże, i w efekcie nie ginie na wieki.
25
Tamże 45, 12, CCL 36, 394, PSP 15/1, 540.
26
Tamże 45, 13, CCL 36, 395. PSP 15/1, 541. Por. C. Baumgartner, Łaska Chrystusowa, w: Tajemnica Chrystusa, red. B. Bejze, Poznań – Warszawa – Lublin 1969, 363-364; J.N.D. Kelly, Początki
doktryny chrześcijańskiej, tłum. J. Mrukówna, Warszawa 1988, 274-275.
27
Por. Augustinus, In Joannis Evangelium tractatus 46, 5, CCL 36, 400, PSP 15/1, 546; A. Hamman, Życie codzienne w Afryce Północnej w czasach św. Augustyna, tłum. M. Stafiej-Wróblewska
– E. Sieradzińska, Warszawa 1989, 277.
28
Por. Augustinus, In Joannis Evangelium tractatus 46, 8, CCL 36, 402-403, PSP 15/1, 550.
29
Por. tamże 123, 5, CCL 36, 678, PSP 15/2, 365; tenże, Sermo 137, 5, PL 38, 757, PSP 12, 303.
30
Tenże, Sermo 137, 9, PL 38, 759, PSP 12, 307.
31
Por. tamże 137, 5, PL 38, 757, PSP 12, 303.
OBRAZ DUSZPASTERZA W KOMENTARZACH ŚW. AUGUSTYNA
493
„Oto wilk chwyta owcę za gardło; diabeł wierzącego nakłania do cudzołóstwa, a ty milczysz, nie karcisz. Najemniku, widziałeś zbliżającego się wilka
i uciekłeś. Może odpowie: Oto jestem, nie uciekłem. Uciekłeś, bo milczałeś,
milczałeś, bo się bałeś…”32.
Strach najemnika, nie jest wynikiem jego naturalnej słabości, ale jest lękiem
przed utratą „doczesnej zapłaty”. Ucieczka najemnika nie musi oznaczać też
ucieczki ciała. Wszak Paweł apostoł potrafił upominać adresatów swoich listów będąc ciałem daleko od nich33. Zatem chodzi raczej o ucieczkę ducha:
„Widzisz, że ciało jego stoi w miejscu, lecz umysł ucieka, gdy ujrzy grzesznika i nie mówi doń: zgrzeszyłeś; ponieważ z nim ma wspólne interesy”34.
Z tego powodu najemnik jest przez biskupa Hippony oceniany tak negatywnie. Jego postawa jest zaprzeczeniem wszystkiego, do czego kapłan został
przez Chrystusa powołany, a więc przede wszystkim do troski o powierzone
sobie owce35. Na negatywną ocenę zasługuje najemnik również dlatego, że nie
zawsze naucza zgodnie z oficjalną doktryną Kościoła. Dzieje się tak dlatego,
że – zdaniem biskupa Hippony – nie zna Ewangelii. Gdyby bowiem ją dobrze
poznał, z całą pewnością nie odważyłby się głosić błędnej nauki36. A zatem,
ponieważ najemnik szuka jedynie doczesnej zapłaty „w domu Boga na wieki
nie zamieszka”37. Już tu na ziemi otrzymał swoja nagrodę38.
A jednak Augustyn sformułował tezę, która w kontekście przedstawionych
powyżej wypowiedzi, może budzić zdziwienie. W traktacie 46. stwierdza:
„Słuchajcie. Najemnicy są konieczni”39. Był bowiem przekonany, że również
dzięki tym, którzy głoszą Ewangelię dla własnych korzyści, głos Chrystusa jest
także słyszany40. Zauważył to już wcześniej św. Paweł, który pisał do mieszkańców Filippi, że najważniejsze jest, aby „głoszono Chrystusa we wszelki sposób” (Flp 1, 15)41. A zatem i przez głos niegodnych głosicieli Bożego
Słowa wierni mogą poznać nauczanie Zbawiciela. Powinni jednak pamiętać
o zasadzie pozostawionej Kościołowi przez samego Chrystusa: „Na katedrze
Mojżesza zasiedli uczeni w Piśmie i faryzeusze. Czyńcie więc i zachowujcie
Tenże, In Joannis Evangelium tractatus 46, 8, CCL 36, 403, PSP 15/1, 550. Por. tenże, Sermo
137, 12, PL 38, 761, PSP 12, 310.
33
Por. tenże, In Joannis Evangelium tractatus 46, 8, CCL 36, 403, PSP 15/1, 551. Zob. Wygralak, Pasterska posługa kapłana, s. 423.
34
Augustinus, Sermo 137, 12, PL 38, 761, PSP 12, 310.
35
Por. tenże, In Joannis Evangelium tractatus 46, 7, CCL 36, 402, PSP 15/1, 550.
36
Por. tenże, Sermo 137, 8, PL 38, 759, PSP 12, 306.
37
Tenże, In Joannis Evangelium tractatus 46, 8, CCL 36, 403, PSP 15/1, 551.
38
Por. tenże, Sermo 137, 11, PL 38, 760, PSP 12, 309.
39
Tenże, In Joannis Evangelium tractatus 46, 6, CCL 36, 402, PSP 15/1, 548.
40
Tamże.
41
Por. tamże 46, 6, CCL 36, 402, PSP 15/1, 549; tenże, Sermo 137, 11, PL 38, 760, PSP 12, 308.
Zob. Wygralak, Pasterska posługa kapłana, s. 423.
32
494
KS. PAWEŁ WYGRALAK
wszystko, co wam polecą, lecz uczynków ich nie naśladujcie” (Mt 23, 2-3)42.
Aby jeszcze lepiej zobrazować tok swego myślenia, Augustyn w oparciu
o inną wypowiedź Zbawiciela, który przestrzegał przed złymi prorokami, pyta
swoich słuchaczy: „Czy zbierają z ciernia winne jagody, albo z ostu figę?” (Mt
7, 16) i formułuje zasadę: „Zrywaj winogrona, ciernia się wystrzegaj (Botrum
carpe, spinam caue)”43. I dalej objaśnia ją, przywołując obrazy z winnic, znane zapewne mieszkańcom Hippony. Zdarzało się bowiem, że winorośl zawieszała się na krzaku ciernia. Winorośl można przyrównać do katedry Mojżesza,
zaś zachowania faryzeuszów do cierni. Obraz jest więc bardzo jasny: jak winna gałązka może znaleźć oparcie na krzaku ciernistym, tak i prawdziwa nauka
może być głoszona przez niegodnych nauczycieli. Wierni muszą być jednak
tego świadomi i przedsięwziąć odpowiednie środki ostrożności:
„Zbieraj ostrożnie, abyś szukając owocu, ręki nie zranił, a słuchając dobrze
mówiącego, nie naśladował tego, który źle czyni”44. „Ukłuje cię cierń wówczas, jeśli czynisz to, co oni czynią”45.
A zatem wierni mogą wiele zyskać słuchając najemników, ale i stracić, jeśli
będą naśladowali ich uczynki. Powinni wierzyć w to, co jest im głoszone, nie
wolno im jednak pokładać nadziei w tych fałszywych prorokach. Dzięki takiej
postawie mogą zyskać zbawienie. Najemnicy zaś ze względu na złą motywację podjętej posługi poniosą stratę na duszy46.
Warto jeszcze przywołać bardzo ciekawą myśl Augustyna. Otóż zauważył on, że żaden z niegodnych kapłanów „nie odważył się powiedzieć ludowi
Chrystusa, że swego szuka, a nie tego, co jest Jezusa Chrystusa”47. Starają się
więc najemnicy stworzyć pozory gorliwości i pełnego zaangażowania w głoszenie słowa Bożego. Wierni jednak powinni pozostać zawsze czujni, a świadomi fałszywej postawy najemnika – głosiciela Ewangelii, muszą – zdaniem
Augustyna – deklarować jednoznaczną postawę wyrażoną słowami:
„Pójdę drogą Pańską, nie wstąpię na drogę obyczajów takiego duchownego.
Będę słuchał słów jego, lecz nie jego słów, ale Bożych. Pójdę za Bogiem, a on
niech idzie drogą swej pożądliwości”48.
Wierni świeccy powinni też wiedzieć, że nie będą usprawiedliwieni, jeśli będą
naśladowali postępowanie niegodnych kapłanów. Nic nie pomoże im tłumaczenie, że postępowali w taki sam sposób, jak sługa Pański. W ten bowiem spoPor. Augustinus, In Joannis Evangelium tractatus 46, 6, CCL 36, 402, PSP 15/1, 548; tenże,
Sermo 137, 8, PL 38, 759, PSP 12, 306.
43
Tenże, In Joannis Evangelium tractatus 46, 6, CCL 36, 401, PSP 15/1, 548.
44
Tamże 46, 6, CCL 36, 402, PSP 15/1, 549.
45
Tenże, Sermo 137, 13, PL 38, 762, PSP 12, 311.
46
Por. tamże 137, 5, PL 38, 757, PSP 12, 303.
47
Tenże, In Joannis Evangelium tractatus 46, 6, CCL 36, 402, PSP 15/1, 548. Por. Wygralak,
Pasterska posługa kapłana, s. 424.
48
Augustinus, Sermo 137, 7, PL 38, 758, PSP 12, 305.
42
OBRAZ DUSZPASTERZA W KOMENTARZACH ŚW. AUGUSTYNA
495
sób jedynie pogarszają swoją sytuację, gdyż przyznają się, że nie przyjęli słów
Chrystusa, który wyraźnie przestrzegał: „Wszystko tedy, cokolwiek by wam
powiedzieli, zachowujcie i czyńcie, ale według uczynków ich nie postępujcie”
(Mt 23, 2-3)49. Współczesnego czytelnika może dziwić to, że Augustyn nie
tylko nie zachęca wiernych do modlitwy za błądzących duszpasterzy, ale przywołuje wypowiedź Chrystusa: „Odejdźcie ode Mnie wy, którzy dopuszczacie
się nieprawości!” (Mt 7, 23)50. Nie znaczy to jednak, jakoby biskup Hippony
nie zapraszał wiernych do duchowego wspierania kapłanów. Przeciwnie. On
sam prosi swoich słuchaczy o modlitwę powołując się na przykład św. Pawła,
który w Liście do Kolosan pisał: „A módlcie się zarazem i za nas” (4, 3). Dla
Augustyna jest oczywiste, że skoro on w swoich modlitwach prosi Boga za
powierzonymi sobie wiernymi, tak również i oni winni pamiętać przed Panem
o swoim pasterzu. Swoje rozważania kończy słowami:
„Jeśli bowiem i ja z wami, i wy ze mną w doskonałej miłości bez przestanku modlić się będziemy, to do wiekuistej szczęśliwości pańskiej bezpiecznie dojdziemy”51.
Można więc być pewnym, że Augustyn w trosce o zbawienie wieczne kapłanów prosił wiernych, aby modlili się także w ich intencji.
***
Podsumowanie przedstawionych powyżej rozważań można ująć w następujących punktach:
1. Według św. Augustyna każdy duszpasterz powinien być naśladowcą
Chrystusa Dobrego Pasterza, który zna swoje owce, troszczy się o nie
i jest gotowy oddać za nie życie.
2. Gorliwy pasterz powinien zdawać sobie sprawę z tego, że w duszpasterstwie – jako słaby człowiek – musi całkowicie zaufać Chrystusowi,
który jest dawcą niezbędnych łask. Powinien również uświadomić sobie, że efekty jego, nawet bardzo gorliwej, posługi spoczywają także
w rękach wiernych. To oni muszą przyjąć głoszone Słowo i wytrwać
w nim aż do końca.
3. Ważnym przesłaniem Augustyna w omawianych komentarzach jest
teza, że również posługa niegodnych szafarzy – ewangelicznych najemników – może przynieść wiernym świeckim wiele duchowego
dobra. Warunkiem jednak jest trwanie słuchaczy w nauce Chrystusa,
który zachęcał, aby słuchać i wypełniać nauki najemników, a odrzucić
sposób ich postępowania i spojrzenia na życie.
Por. tamże 137, 6-7, PL 38, 757-758, PSP 12, 305.
Por. tamże 137, 9, PL 38, 759, PSP 12, 307.
51
Tamże 340, 2, PL 38, 1484, PSP 12, 268.
49
50
496
KS. PAWEŁ WYGRALAK
4. W omawianych komentarzach można poznać Augustyna jako wytrawnego egzegetę, ale przede wszystkim jako gorliwego pasterza wiernych świeckich i formatora duchowieństwa, któremu zależy na dobrym
przygotowaniu duszpasterzy i na zbawieniu każdego człowieka. W ten
sposób ukazany został również bardzo praktyczny charakter Ewangelii, którą tak duchowni, jak i świeccy powinni wprowadzać w swoje
codzienne życie.
THE IMAGE OF THE PRIEST IN ST. AUGUSTINE’S COMMENTARIES
ON J 10, 1-17 AND J 21, 15-17
(Summary)
The article presents the teaching of St. Augustine on priesthood – priests, their
attitudes and commitment on pastoral work. Bishop of Hippo’s commentaries on
the excerpts from the Gospel of John (J 10, 1-17; J 21, 15-17) are basis for the
elaboration.
Bishop of Hippo indicates that every priest receives his calling from Christ,
the Good Shepherd. Thus, he ought to follow Christ and have absolute trust in
Him, believing that without God’s grace he can do nothing in his pastoral work.
What appears to be especially interesting is St. Augustine’s proposition that even
the ministry of an unworthy priest – the evangelical mercenary – can be of a great
benefit to the faithful, provided that they will not follow in his footsteps, but merely fulfill the proclaimed Word of God.
In the commentaries one can see St. Augustine as a sophisticated exegete, but
above all as a zealous priest of the lay faithful and a formation advisor.
Słowa kluczowe: Chrystus Dobry Pasterz, św. Augustyn, kapłan, najemnik,
wierny świecki, duszpasterstwo.
Key words: Christ, the Good Shepherd, St. Augustine, priest, mercenary, lay
faithful, ministry.