ABC tynków cz´Źē VII - Instytut Konstrukcji Budowlanych

TECHNO
LOGIE
ABC tynków
44
cz´Êç VII
Stiuki, sztablatury, sztukaterie
W celu wzbogacenia wyglàdu
tynków powsta∏o wiele
technik wykonawczych.
S∏u˝à one poprawie
dekoracyjnoÊci zarówno
wypraw zewn´trznych,
jak i wewn´trznych.
dr in˝. Mariusz Gaczek
mgr in˝. S∏awomir Fiszer
N
Stiuk i jego odmiany
maj 2003
2
3
Zdj´cie arch. firmy Tierrafino
KALEJDOSKOP
BUDOWLANY
1
Zdj´cie arch. firmy Sto – ispo
Jest to tynk szlachetny imitujàcy marmur lub inny kamieƒ naturalny, w którym warstwa zewn´trzna wykonana
jest z zaprawy wapiennej, gipsowej lub
wapienno-gipsowej, z kruszywem
w postaci py∏u marmurowego albo
drobnoziarnistego piasku, ewentualnie
bez kruszywa. Ze wzgl´du na zabarwienie wyró˝nia si´ stiuki bia∏e i kolorowe
– jednobarwne lub wielobarwne.
Istnieje wiele odmian stiuków. Najcz´Êciej wymieniane w piÊmiennictwie
zagranicznym to: scagliola, marmorino,
stucco lustro (stiuk lÊniàcy, lustrzany,
nazywany tak˝e stiukiem polerowanym – stucco lucido), stucco veneziano
(stiuk wenecki), tadelakt. Zaliczane sà
one do historycznych technik dekoracyjnych stosowanych w architekturze.
Scagliola
To imitacja kamienia naturalnego,
otrzymywana z po∏àczenia okruchów
marmuru, gipsu, substancji barwiàcych oraz kleju. Do jej wykonywania
wykorzystywano bezbarwnà i przezroczystà odmian´ gipsu – selenit lub gips
no tak˝e pokrywanie woskiem, ewentualnie rozpuszczonym w terpentynie.
Marmorino
To dekoracyjna pow∏oka, którà otrzymywano nak∏adajàc na pod∏o˝e kilka
warstw wapna zmieszanego z py∏em
marmurowym o ró˝nym stopniu rozdrobnienia. Najcz´Êciej stosowana proporcja to 2 cz´Êci py∏u marmurowego
do 1 cz´Êci wapna gaszonego. Pow∏oka
by∏a nanoszona bezpoÊrednio na mur
lub znacznie cz´Êciej na warstw´ podk∏adowà z wapna powietrznego,
wzgl´dnie s∏abo hydraulicznego. Wykoƒczenie mog∏o obejmowaç na∏o˝enie
wosku lub jednej do dwóch warstw
oleju lnianego.
Zdj´cie arch. firmy Sto – ispo
iektóre z nich na pewien czas
zosta∏y nieco zapomniane,
lecz w chwili obecnej obserwuje si´ zarówno powrót do technik
historycznych, jak i rozwój nowych,
wykorzystujàcych wspó∏czesne materia∏y do uzyskiwania ró˝nych efektów
zdobniczych. Do jednych z najbardziej
dekoracyjnych wypraw tynkarskich zalicza si´ stiuki i sztablatury.
alabastrowy. Po zarobieniu spoiwa gipsowego wodà z dodatkiem kleju zwierz´cego (skórnego) opóêniajàcego wiàzanie, otrzymywano g´stà mas´, która
by∏a barwiona. Dodatki obejmowa∏y
piasek lub py∏ marmurowy i wapno. Do
barwienia masy u˝ywano suchych pigmentów oraz dodawano do niej okruchy kolorowego marmuru lub alabastru. W innej wersji wykonywania tego
stiuku drobne fragmenty kamienia lub
barwnej gliny by∏y wt∏aczane w jeszcze
mi´kkà warstw´ zaprawy. ˚y∏kowanie
naÊladowano poprzez posypywanie powierzchni suchymi pigmentami. Powierzchnia by∏a nast´pnie wyg∏adzana
metalowym skrobakiem. W momencie
kiedy tynk zaczyna∏ wiàzaç, nast´powa∏ d∏ugi proces zacierania porów
i polerowania powierzchni kamieniami pumeksowymi. Ostatecznie powierzchnia by∏a nacierana olejem, aby
uzyskaç wysoki po∏ysk.
Stiuk marmurowy
Jest odmianà scaglioli. Powsta∏o wiele
rodzajów techniki stucco marmo w zale˝noÊci od okresu, rejonu i prawdopodobnie indywidualnych praktyk rzemieÊlników. G∏ówne sk∏adniki masy
stiukowej to: gips (czasem z dodatkiem
wapna), klej zwierz´cy, pigmenty, domieszki (np. a∏un, boraks). Stosowano
ró˝ne sposoby barwienia masy stiukowej i uzyskiwania efektu kamienia naturalnego: dodatek pigmentów do kleju, dodatek suchych pigmentów do
Êwie˝ej masy, zalewanie kawa∏ków masy rzadkim, odpowiednio zabarwionym roztworem gipsu oraz kleju
i zgniatanie w celu wymieszania,
wgniatanie w zasadniczà mas´ ma∏ych
kulek z masy inaczej zabarwionej. Plastry masy stiukowej nak∏adano na
otynkowany mur i dociskano do pod∏o˝a metalowà kielnià (mosi´˝nà, miedzianà lub stalowà). Powierzchnia by∏a
wyrównywana skrobakiem i wielokrotnie szpachlowana w celu wype∏nienia porów oraz szlifowana, a˝ do
uzyskania g∏adkiej i po∏yskliwej powierzchni. W celu uzyskania dodatkowego po∏ysku nak∏adano olej. Stosowa-
Wspó∏czeÊnie oferowane masy szpachlowe o nazwie marmorino sà fabrycznie przygotowanymi, gotowymi do u˝ycia wyrobami, w sk∏ad których wchodzi: wapno gaszone, py∏ marmurowy, dwutlenek tytanu, kolorowe pigmenty nieorganiczne, substancje
pomocnicze. Pow∏ok´ wykonuje si´ przez najcz´Êciej
dwukrotne na∏o˝enie masy w odst´pie 8–12 godzin.
JeÊli pokrywana masà stiukowà powierzchnia ma
byç g∏adka, pod∏o˝e mo˝e wymagaç wczeÊniej idealnego wyrównania, wzgl´dnie mo˝e pozostaç z drobnymi nierównoÊciami – gdy stosowana gruboÊç warstwy pozwala na ich ukrycie. Wyroby dajàce bardzo
cienkie warstwy mogà byç nanoszone na pod∏o˝a
fakturowane. Aby uzyskaç marmoryzacj´ b∏yszczàcà,
na powierzchni´ stiuku nak∏ada si´ dodatkowà warstw´ specjalnà, umo˝liwiajàcà wyb∏yszczenie.
Przyk∏ady tego rodzaju stiuków wapiennych firmy
Sto-ispo pokazano na fot. 1 i fot. 2.
Stucco lustro
To rodzaj imitacji marmuru, w której cienka warstwa
tynku wapiennego lub gipsowego nanoszona by∏a na
zadrapany podk∏ad wapienny. Gdy tynk by∏ wcià˝
jeszcze wilgotny, jego powierzchni´ obsypywano
pigmentami, które by∏y rozprowadzane za pomocà
szczotki, p´dzla lub grzebienia tynkarskiego w taki
sposób, aby sugerowaç ˝y∏kowanie. Powierzchnia
by∏a nast´pnie polerowana na wysoki po∏ysk za pomocà goràcego, specjalnego ˝elazka. Jakkolwiek
technika stucco lustro nie dawa∏a tak wiernej imitacji marmuru jak scagliola, to by∏a jednak szybsza
w realizacji i nie wymaga∏a stosowania narz´dzi do
skrobania, którymi by∏o trudno operowaç na powierzchniach zakrzywionych.
Stucco veneziano
To odmiana stiuku lÊniàcego wykonywanego na pod∏o˝u ze zmielonej gliny wypalanej w niskiej temperaturze i wapna. W oryginalnej postaci stiuki weneckie
sk∏ada∏y si´ z warstwy podk∏adowej o gruboÊci ok. 20
mm i warstwy wierzchniej o gruboÊci ok. 5 mm nazywanej marmorino. Ka˝da z tych zasadniczych
warstw wykonywana by∏a przez na∏o˝enie trzech
warstw zaprawy o zmieniajàcym si´ sk∏adzie. Do wykonywania warstwy podk∏adowej stosowano zaprawy z wapna gaszonego, mielonej gliny palonej i piasku, natomiast do warstwy wierzchniej – zaprawy
z wapna gaszonego i proszku marmurowego. Do
ostatniej, zewn´trznej warstwy dodawano pigmenty
(4–5% obj´toÊci zaprawy) oraz olej lniany (ok. 0,7%
obj´toÊci zaprawy). W razie koniecznoÊci przyspieszenia wiàzania stosowano do zapraw niewielki dodatek gipsu – garÊç na wiadro zaprawy.
Tadelakt
Jest to stiuk marokaƒski ze specjalnej zaprawy
z wapna silnie hydraulicznego, otrzymywanego
z wapieni wyst´pujàcych w rejonie Marrakeszu. Proces wykonywania tego stiuku rozpoczyna si´ od naniesienia na pod∏o˝e zaprawy, która jest wczeÊniej
barwiona przez zmieszanie wapna z odpowiednimi
pigmentami. Po kilku godzinach twardnienia zapra-
maj 2003
KALEJDOSKOP
BUDOWLANY
TECHNO
LOGIE
46
w´ zag´szcza si´ przez r´czne polerowanie za pomocà kamieni pó∏szlachetnych, takich jak agat, ametyst, ró˝owy
kwarc lub innych. Nast´pnie, po kilku
kolejnych godzinach schni´cia, powierzchni´ pokrywa si´ oliwà z oliwek
lub myd∏em produkowanym z oliwy
w celu uszczelnienia i hydrofobizacji
tynku. Po tej czynnoÊci przyst´puje si´
do ponownego polerowania za pomocà
kamieni pó∏szlachetnych, a˝ do uzyskania po˝àdanego zabarwienia i po∏ysku. Dzi´ki stosowanej zaprawie oraz
procesowi wykonywania materia∏ uzyskuje wysokà wytrzyma∏oÊç oraz odpornoÊç na dzia∏anie wody i mo˝e byç
stosowany nie tylko na Êcianach wewnàtrz i na zewnàtrz budynków, ale
tak˝e na powierzchni pod∏óg, wanien
kàpielowych, w natryskach i ∏aêniach.
W przypadku stosowania oryginalnego
wapna z rejonu Marrakeszu na powierzchni wyprawy mogà byç widoczne drobne rysy. Poprzez zastosowanie
wapna o bardzo zbli˝onych w∏asnoÊciach do wapna marokaƒskiego oraz
optymalizacj´ krzywej przesiewu uzyskuje si´ jednak materia∏ nie powodujàcy powstawania rys, a jednoczeÊnie
∏atwiejszy do polerowania. Przyk∏ad
tadelaktu firmy Tierrafino pokazano
na fot. 3.
Zdj´cie arch. firmy Artex
4
Zdj´cie arch. firmy Armourcoat
5
Sztablatura
7
Jest wewn´trznym tynkiem szlachetnym z cienkà warstwà zewn´trznà wykonanà z mieszaniny ciasta wapiennego i gipsu lub z samego zaczynu gipsu
modelowego. W pierwszym przypadku
sztablatura powstaje przez na∏o˝enie
warstewki mieszaniny czystego ciasta
wapiennego i gipsu (najlepiej alabastrowego) o gruboÊci 1–2 mm i zacieranie
jej packà stalowà lub z drewna ˝ywicznego do stanu zupe∏nego wyg∏adzenia.
Drugi sposób wykonania sztablatury
polega na na∏o˝eniu packà warstewki
czystej zaprawy z gipsu modelowego,
o gruboÊci ok. 2 mm, zatarciu i cyklinowaniu jej po stwardnieniu g∏adkà cyklinà, poruszanà w ró˝nych kierunkach a˝
do ca∏kowitego usuni´cia nierównoÊci.
Powierzchni´ wyg∏adza si´ ostatecznie
gipsem zarobionym wodà wapiennà
przez zacieranie packami, a˝ do znikni´cia porów oraz uzyskania g∏adkoÊci
i po∏ysku. Sztablatura przypomina wtedy z wyglàdu koÊç s∏oniowà, nie daje
jednak powierzchni lÊniàcej.
Zdj´cie arch. firmy NMC
Zdj´cie arch. firmy NMC
6
KALEJDOSKOP
BUDOWLANY
maj 2003
Sztukateria
Nazywane tak sà rzeêbione ozdoby wykonywane bezpoÊrednio w stiuku lub
dekoracyjne elementy mocowane do
powierzchni Êcian albo sufitów.
Tradycyjnym materia∏em do wykonywania sztukaterii jest gips modelowy, a do podstawowych wytwarzanych
elementów dekoracyjnych nale˝à
gzymsy i rozety. Przyk∏ady takich sztukaterii firmy Artex – Blue Hawk pokazano na fot. 4.
W pracach zdobniczych wykorzystywane sà tak˝e specjalne suche mieszanki fabryczne, produkowane na bazie wapna i szybko wià˝àcych cementów, dzi´ki czemu wykonywane elementy mogà byç stosowane zarówno
wewnàtrz jak i na zewnàtrz budynków.
Do takich materia∏ów nale˝à np. wyroby firmy Bayosan. S∏u˝à one do odlewania elementów sztukatorskich, wykonywania p∏askich profili (np. obramowaƒ okiennych) metodà ciàgnienia
na stole w jednej warstwie, do wyciàgania rdzeni profili sztukatorskich oraz
do wykonywania wierzchniej, g∏adkiej
warstwy profili ciàgnionych.
Innym rodzajem materia∏u do wykonywania ozdób mo˝e byç zaprawa firmy Armourcoat do odlewów imitujàcych dekoracje z kamienia naturalnego,
produkowana na bazie gipsu zbrojonego w∏óknem szklanym, rozdrobnionego
kamienia wapiennego, marmuru, z dodatkiem polimerów i Êrodków pomocniczych. Przyk∏ady zdobieƒ wykonanych przy u˝yciu tej zaprawy pokazano na fot. 5.
Elementy sztukatorskie wykonuje
si´ obecnie tak˝e z polistyrenu ekstrudowanego, poliuretanu i poliestru.
Przyk∏adem tego typu materia∏ów sà
wyroby belgijskiej firmy NMC, pokazane na fot. 6–7. Produkowane elementy
obejmujà m.in. rozety, medaliony,
gzymsy, konsole, naro˝niki, pilastry,
kolumny, kapitele, bazy.
W artykule wykorzystano materia∏y informacyjne firm:
Armourcoat, Artex – Blue Hawk, Bayosan, Budwell –
Patane Creations, Gillespie, Haga, NMC, Oikos, Russo
Fiorentino, Sto – ispo, Tierrafino.
dr in˝. Mariusz Gaczek
mgr in˝. S∏awomir Fiszer
Instytut Konstrukcji Budowlanych
Politechniki Poznaƒskiej