nepotyzm - batory.org.pl

Warszawa, maj 2009
BS/68/2009
NEPOTYZM
PRA
R
CY
ANK
IETE
RSK
IE
J
GWA
RAN
C JA
JAKO
ŚCI
Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku
3 października 2008 roku
Polacy przywiązują ogromną wagę do więzi rodzinnych, jednocześnie identyfikując się
z narodem. Relacje społeczne polegające na dobrowolnym zrzeszaniu się, jak czasem
argumentują socjologowie, mogą być mniej ważne. Zjawisko to, określone pod koniec lat 70.
przez Stefana Nowaka jako „próżnia społeczna”, obecnie – zdaniem niektórych – ciągle może
oddziaływać na życie społeczne, a jego efektem bywa wykształcenie systemu relacji
określanego jako „społeczeństwo rodzin”. Dominowanie więzi rodzinnych nad wszelkimi
innymi, w tym dobrowolnymi, rodzi groźbę nepotyzmu.
Nepotyzm, czyli faworyzowanie członków rodziny przy rozdziale jakichś dóbr, jest
zjawiskiem niejednoznacznym, a ocena poszczególnych przypadków, w których mogło ono
mieć miejsce, zależy często od interpretacji czy też punktu widzenia. W sferze publicznej
nepotyzm jako swego rodzaju patologia jest możliwy w społeczeństwach nowoczesnych,
jeżeli przez nowoczesność rozumiemy rozdzielenie funkcji, urzędu od osoby sprawującej ten
urząd. Gdy o obsadzaniu stanowisk decydują kompetencje, nie zaś pochodzenie czy
pokrewieństwo, to zatrudnianie członków rodziny (a także przyjaciół) może budzić
podejrzenia co do tego, czy rzeczywiście o ich wyborze zdecydowały walory merytoryczne.
Wątpliwości biorą się stąd, że – po pierwsze, w wielu wypadkach trudno jest obiektywnie
ocenić kompetencje bliskiej osoby, a po drugie – rodzinę często łączą więzy ekonomiczne
(zarówno formalne, jak i nieformalne), więc decydent może odnosić – pośrednie – korzyści
finansowe.
Zastrzeżenia budzi przede wszystkim zatrudnianie i współpraca z rodziną podejmowana przez osoby dysponujące pieniędzmi publicznymi. Prywatny przedsiębiorca
przyjmujący do pracy członka rodziny ryzykuje własny majątek, natomiast osoba na
stanowisku kierowniczym w instytucji publicznej nie ponosi takiego ryzyka. Ostatnio
problem nepotyzmu stał się tematem publicznej dyskusji. W omawianym sondażu1 nie
pytamy jednak o ocenę konkretnych zdarzeń i przypadków, lecz staramy się zbadać zakres
akceptacji tego zjawiska.
1
Badanie „Aktualne problemy i wydarzenia” (227) przeprowadzono w dniach 2–8 kwietnia 2009 roku
na liczącej 1094 osoby reprezentatywnej próbie losowej dorosłych Polaków.
-2ROZDZIAŁ SFERY ZAWODOWEJ I OSOBISTEJ
Granica, za którą kończą się normalne relacje rodzinne, a zaczyna nepotyzm, jest
płynna i różnie można ją wyznaczać. Badając akceptację tego zjawiska, przedstawiliśmy
respondentom do oceny pary przeciwstawnych stwierdzeń, prosząc, aby wybrali to, które jest
bliższe ich poglądom. W każdym przypadku obie opisane sytuacje są społecznie akceptowane
i wybór którejkolwiek z nich nie oznacza poparcia dla nieprawidłowości ani – tym bardziej –
dla bezprawia. Świadczy jednak o popieraniu zachowań, które sprzyjają nepotyzmowi.
Najogólniejszą zastosowaną przez nas miarą jest stosunek do pracy z rodziną.
Pytaliśmy o to, czy lepiej pracować z rodziną, czy też oddzielać życie zawodowe i osobiste.
Większość ankietowanych opowiada się za rozdzieleniem obu tych sfer.
CBOS
RYS. 1. KTÓRE ZE STWIERDZEŃ BLIŻSZE JEST PANA(I) WŁASNYM POGLĄDOM?
Życie zawodowe
i rodzinne należy
od siebie oddzielić
37%
Z rodziną dobrze się
pracuje, bo można mieć
do niej zaufanie
57%
6%
6%
Trudno powiedzieć
Na poglądy w tej kwestii silnie wpływa, co oczywiste, sytuacja zawodowa badanych
(zob. tabele aneksowe). Spośród grup zawodowych ze stwierdzeniem akceptującym pracę
z członkami rodziny najczęściej zgadzają się rolnicy i prywatni przedsiębiorcy, a więc osoby,
które często zatrudniają bliskich we własnej firmie lub w gospodarstwie rolnym. W tych
dwóch grupach większość pytanych jest zdania, że z rodziną dobrze się pracuje. Pracownicy
najemni, niezależnie od zawodu, najczęściej opowiadają się za rozdzieleniem sfery
zawodowej i życia osobistego. Osoby lepiej wykształcone (mające maturę lub dyplom
wyższej uczelni) częściej są za rozdziałem życia zawodowego i osobistego niż respondenci,
którzy ukończyli szkołę zasadniczą zawodową lub podstawową. Wraz z wiekiem wzrasta
częstość przekonania o tym, że z rodziną dobrze się pracuje.
Stosunki z rodziną (a także przyjaciółmi) powodują różnego rodzaju więzi
emocjonalne, które mogą oddziaływać na postrzeganie danej osoby. Mając do wyboru
zatrudnienie krewnego lub osoby obcej, możemy nieświadomie skłaniać się ku znanemu sobie
-3członkowi bliższej lub dalszej rodziny. Z drugiej strony, taka bliska znajomość może
umożliwić lepsze poznanie jego zalet i wad jako pracownika. W pytaniu dotyczącym tej
kwestii zaznaczyliśmy, że chodzi o sytuacje, kiedy osoba na kierowniczym stanowisku
w instytucji państwowej lub publicznej zatrudnia kogoś z rodziny.
Większość dorosłych Polaków jest zdania, że nie powinno się zatrudniać krewnych,
gdyż nie można obiektywnie ocenić ich kompetencji. Jednak znacząca grupa badanych sądzi,
że odpowiednio wykwalifikowanym krewnym można dać pracę, ponieważ często najwięcej
wiadomo o ich przygotowaniu i kompetencjach.
CBOS
RYS. 2. PROSZĘ POMYŚLEĆ O SYTUACJI, KIEDY OSOBA NA KIEROWNICZYM STANOWISKU
W INSTYTUCJI PAŃSTWOWEJ LUB PUBLICZNEJ ZATRUDNIA KOGOŚ Z RODZINY.
CZY, PANA(I) ZDANIEM:
nie powinno się zatrudniać
krewnych, bo nie można
obiektywnie ocenić ich
kompetencji
36%
56%
można zatrudniać odpowiednio
wykwalifikowanych krewnych,
bo często najwięcej wiadomo o ich
przygotowaniu i kompetencjach
8%
Trudno powiedzieć
W grupach zawodowych o korzyściach z zatrudniania członków rodziny najbardziej
przekonani są rolnicy. Badani z wykształceniem średnim i wyższym częściej niż pozostali
uważają, że nie powinno się zatrudniać krewnych.
Członkowie rodziny często powiązani są majątkowo. Dotyczy to zarówno związków
sformalizowanych (dziedziczenie, wspólnota majątkowa), jak i nieformalnych, przybierających formę pomocy finansowej i w naturze (nierejestrowanie pożyczek, wymiana usług).
Dla niektórych osób pokrewieństwo stanowi swego rodzaju rękojmię rzetelności dłużnika lub
pracobiorcy. W związku z tym zatrudnianie krewnych może rodzić konflikt interesów.
Większość Polaków (54%) podziela opinię, że każdy człowiek pracuje na własne
konto, a jeśli pracownik dobrze wywiązuje się ze swoich obowiązków, to pokrewieństwo nie
ma znaczenia. Niespełna dwie piąte ankietowanych (38%) jest zdania, że zatrudnianie
krewnych grozi konfliktem interesów, ponieważ rodzina zwykle jest w jakiś sposób
powiązana majątkowo. Przekonanie o możliwości konfliktu interesów rośnie wraz
z wykształceniem.
-4CBOS
RYS. 3. PROSZĘ POMYŚLEĆ O SYTUACJI, KIEDY OSOBA NA KIEROWNICZYM STANOWISKU
W INSTYTUCJI PAŃSTWOWEJ LUB PUBLICZNEJ ZATRUDNIA KOGOŚ Z RODZINY.
CZY, PANA(I) ZDANIEM:
każdy człowiek pracuje na własne
konto, a jeśli pracownik dobrze
wywiązuje się ze swoich obowiązków,
to pokrewieństwo nie ma znaczenia
38%
54%
zatrudnianie krewnych grozi
konfliktem interesów, ponieważ
rodzina zwykle jest w jakiś sposób
powiązana majątkowo
8%
Trudno powiedzieć
Odpowiedzi na trzy pytania dotyczące różnych aspektów dopuszczalności pracy
z członkami rodziny pozwoliły na skonstruowanie syntetycznego wskaźnika, zawierającego
zliczenie odpowiedzi oznaczających relatywnie bardziej nasiloną skłonność do akceptacji
nepotyzmu.
Tabela 1
Skłonność do akceptacji nepotyzmu
Ogółem
Średnia
1,27
Płeć
Mężczyźni
Kobiety
1,35
1,19
Wiek
18-24 lata
25-34
35-44
45-54
55-64
65 lat i więcej
1,23
1,23
1,19
1,25
1,34
1,37
Miejsce zamieszkania
Wieś
Miasto do 20 tys.
20–100 tys.
101–500 tys.
501 tys. i więcej mieszkańców
1,43
1,25
1,19
1,08
1,18
Wykształcenie
Podstawowe
Zasadnicze zawodowe
Średnie
Wyższe
1,40
1,37
1,17
1,11
Grupa społ.-zaw. – pracujący
Kadra kier., spec. z wyższym wykształceniem
Średni personel, technicy
Pracownicy adm.-biurowi
Pracownicy usług
Robotnicy wykwalifikowani
Robotnicy niewykwalifikowani
Rolnicy
Pracujący na własny rachunek
1,13
1,12
,95
1,11
1,25
1,37
1,63
1,51
-5Wartości tego wskaźnika są wyższe w przypadku mężczyzn niż kobiet. Kulturę
nepotyzmu częściej niż pozostali skłonni są akceptować badani starsi oraz respondenci
z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym.
SYTUACJE PATOLOGICZNE: NEPOTYZM, KORUPCJA, NIEUCZCIWY LOBBING
Ankietowanym zadaliśmy też pytanie o przypadki, kiedy nepotyzm jest zjawiskiem
jednoznacznie patologicznym. Umieściliśmy go w kontekście takich nieprawidłowości jak
korupcja i nieuczciwy lobbing, łączących się ze sobą w społecznej świadomości.
Różnego rodzaju przejawy nepotyzmu są, zdaniem społeczeństwa, niemal powszechne
wśród elit politycznych. Ponad cztery piąte ankietowanych (82%) uważa, że wyżsi urzędnicy
państwowi i politycy często zatrudniają swoich krewnych, kolegów, znajomych w urzędach,
spółkach, bankach itp., a trzy czwarte (75%) twierdzi, że często ma miejsce załatwianie
kontraktów, zamówień rządowych dla rodziny, kolegów, znajomych prowadzących firmy
prywatne.
Zdaniem większości badanych, w naszym kraju rozpowszechniony jest też nieuczciwie
prowadzony lobbing. Niemal trzy czwarte respondentów (74%) sądzi, że politycy i urzędnicy
ulegają naciskom biznesu, firm, grup zawodowych lub społecznych przy zawieraniu
kontraktów, rozstrzyganiu zamówień rządowych itp.
Zdecydowana większość Polaków (72%) sądzi, iż częstym zjawiskiem, zwłaszcza
wśród wysokich urzędników państwowych i polityków, jest przyjmowanie łapówek za
załatwienie sprawy (wykonanie określonych czynności służbowych lub odstąpienie od nich).
W porównaniu z pomiarem z 2004 roku nieco osłabło postrzegane nasilenie takich
zjawisk, jak: korupcja, nepotyzm i nieuczciwy lobbing. W przypadku każdej z omawianych
patologii widać wyraźne zmniejszenie liczebności respondentów przekonanych o częstym jej
występowaniu. Tegoroczne wyniki powróciły do poziomu zanotowanego pod koniec lat
dziewięćdziesiątych. Poprawę ocen od roku 2004 widać szczególnie wyraźnie, jeśli
przyjrzymy się odpowiedziom, że zjawiska te występują „bardzo często”.
78
− załatwianie kontraktów, zamówień
rządowych dla rodziny, kolegów,
znajomych prowadzących firmy
prywatne
72
74
-
73
84
VII
‘99
79
-
78
87
VII
‘00
85
-
81
91
84
(38)
78
(37)
81
(40)
87
(51)
89
(52)
81
(44)
87
(49)
92
(63)
72
(24)
74
(23)
75
(26)
82
(31)
13
-
9
13
8
-
10
4
VII
‘99
II
‘03
9
-
10
5
5
-
6
2
4
4
6
4
XII
‘03
w procentach
VII
‘00
2
3
4
2
V
‘04
12
8
11
7
IV
‘09
Są rzadkie
(łącznie raczej rzadkie i bardzo rzadkie)
II XII** V** IV** IV
‘03 ‘03
‘04 ‘09 ‘97
* Do roku 2000 pytaliśmy tylko o wysokich urzędników państwowych
** W nawiasach podano odsetki wskazań „bardzo częste”
− branie łapówek za załatwienie
sprawy
-
69
− obsadzanie krewnych, kolegów,
znajomych na stanowiskach
w urzędach, spółkach, bankach
itp.
− uleganie naciskom biznesu, firm,
grup zawodowych lub
społecznych przy załatwianiu
kontraktów, zamówień rządowych
w zamian za własne korzyści itp.
IV
‘97
Są częste
(łącznie bardzo częste i raczej częste)
Mówiąc o wykorzystywaniu funkcji
publicznych można mieć na myśli
różne działania. Jak Pan(i) sądzi,
czy wśród wysokich urzędników
państwowych i polityków* częste
czy rzadkie są takie zjawiska, jak:
Tabela 2
-6-
15
-
13
18
IV
‘97
19
-
17
11
VII
‘99
12
-
12
7
VII
‘00
10
-
13
7
II
‘03
12
18
13
9
XII
‘03
Trudno powiedzieć
9
16
9
6
V
‘04
15
18
14
11
IV
‘09
-7-
!
!
!
Jeżeli chodzi o deklarowanie postaw oznaczających skłonność do popierania
przejawów nepotyzmu, społeczeństwo polskie jest stosunkowo homogeniczne. Wprawdzie
zauważalne są pewne zróżnicowania, ale są one niewielkie i można powiedzieć, że czynniki
społeczno-demograficzne nie odgrywają znaczącej roli w kształtowaniu poglądów w tej
sprawie. Większość dorosłych Polaków jest zdania, że osoby na stanowiskach kierowniczych
w instytucjach państwowych lub publicznych nie powinny zatrudniać krewnych, bo nie mogą
obiektywnie ocenić ich kompetencji.
W ciągu ostatnich czterech lat nieco zmalał postrzegany zasięg nepotyzmu (a także
zjawisk takich jak korupcja i nieuczciwy lobbing). Tegoroczne wyniki są zbliżone do
zanotowanych pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Przekonanie o wszechobecności korupcji
wśród elit politycznych nasiliło się w 2004 roku, po ujawnieniu i nagłośnieniu kilku znanych
przypadków afer. Obecnie dominuje pogląd, że patologie zdarzają się często. Stosunkowo
niewiele osób uważa natomiast, że są to zjawiska bardzo częste.
Opracował
Michał WENZEL
ANEKS
Tabela 1
Które ze stwierdzeń bliższe jest Pana(i) własnym poglądom?
Ogółem
Płeć
Wiek
Miejsce zamieszkania
Wykształcenie
Grupa społ.-zaw.
pracujący
Bierni zawodowo
Pracuje w:
Dochody na jedną osobę
Ocena własnych war.
mater.
Udział w prakt. religijnych
Poglądy polityczne
Mężczyźni
Kobiety
18-24 lata
25-34
35-44
45-54
55-64
65 lat i więcej
Wieś
Miasto do 20 tys.
20-100 tys.
101-500 tys.
501 tys. i więcej mieszk.
Podstawowe
Zasadnicze zawodowe
Średnie
Wyższe
Kadra kier., spec. z wyższym wykszt.
Średni personel, technicy
Pracownicy adm.-biurowi
Pracownicy usług
Robotnicy wykwalifikowani
Robotnicy niewykwalifik.
Rolnicy
Pracujący na własny rach.
Renciści
Emeryci
Uczniowie i studenci
Bezrobotni
Gospodynie domowe i inni
inst. państw., publicznej
spółce właścicieli prywatnych
i państwa
sekt. pryw. poza rolnict.
prywatnym gosp. rolnym
Do 500 zł
501-750
751-1000
1001-1500
Powyżej 1500 zł
Złe
Średnie
Dobre
Kilka razy w tygodniu
Raz w tygodniu
1-2 razy w miesiącu
Kilka razy w roku
W ogóle nie uczestniczy
Lewica
Centrum
Prawica
Trudno powiedzieć
Z rodziną dobrze
się pracuje, bo
można mieć do
niej zaufanie
%
Życie zawodowe
i rodzinne należy
od siebie
oddzielić
%
37
40
34
27
31
31
38
45
51
43
37
36
25
37
48
44
28
28
28
17
20
22
32
39
56
57
56
48
22
42
38
19
57
54
58
69
65
66
56
49
35
49
58
59
69
58
41
50
67
68
68
83
77
75
61
57
31
40
36
42
74
54
57
79
6
5
7
4
3
3
6
6
14
8
5
5
6
5
10
6
5
3
4
2
3
7
4
13
2
9
10
4
4
6
3
1091
513
579
156
207
175
189
178
185
409
147
214
179
142
277
273
379
163
96
41
68
67
143
47
58
37
75
230
93
66
71
138
26
34
57
45
37
33
36
33
43
40
32
45
37
34
37
40
36
35
39
38
72
62
29
50
56
61
59
62
47
54
64
50
57
59
57
56
63
59
55
51
2
4
14
5
7
6
5
4
10
6
5
4
6
7
6
5
2
6
6
11
77
248
51
227
189
181
166
114
193
482
417
68
506
205
217
95
145
383
353
211
Trudno
powiedzieć
Liczba osób
%
-9-
Tabela 2
Ogółem
Płeć
Wiek
Miejsce zamieszkania
Wykształcenie
Grupa społ.-zaw.
pracujący
Bierni zawodowo
Pracuje w:
Dochody na jedną
osobę
Ocena własnych war.
mater.
Udział w prakt.
religijnych
Poglądy polityczne
Mężczyźni
Kobiety
18-24 lata
25-34
35-44
45-54
55-64
65 lat i więcej
Wieś
Miasto do 20 tys.
20-100 tys.
101-500 tys.
501 tys. i więcej mieszk.
Podstawowe
Zasadnicze zawodowe
Średnie
Wyższe
Kadra kier., spec. z wyższym wykszt.
Średni personel, technicy
Pracownicy adm.-biurowi
Pracownicy usług
Robotnicy wykwalifikowani
Robotnicy niewykwalifik.
Rolnicy
Pracujący na własny rach.
Renciści
Emeryci
Uczniowie i studenci
Bezrobotni
Gospodynie domowe i inni
inst. państw., publicznej
spółce właścicieli prywatnych
i państwa
sekt. pryw. poza rolnict.
prywatnym gosp. rolnym
Do 500 zł
501-750
751-1000
1001-1500
Powyżej 1500 zł
Złe
Średnie
Dobre
Kilka razy w tygodniu
Raz w tygodniu
1-2 razy w miesiącu
Kilka razy w roku
W ogóle nie uczestniczy
Lewica
Centrum
Prawica
Trudno powiedzieć
Proszę pomyśleć o sytuacji, kiedy osoba na kierowniczym
stanowisku w instytucji państwowej lub publicznej zatrudnia
kogoś z rodziny. Czy, Pana(i) zdaniem:
można zatrudniać
nie powinno się
odpowiednio
zatrudniać
wykwalifikowanych
krewnych,
Trudno
krewnych, bo często
bo nie można
powiedzieć
najwięcej wiadomo
obiektywnie
o ich przygotowaniu
ocenić ich
i kompetencjach
kompetencji
%
%
%
36
56
8
40
55
6
34
57
9
37
59
4
38
57
4
31
65
4
32
57
11
37
55
9
43
44
14
45
45
10
33
59
8
30
63
7
29
66
5
34
62
4
41
47
12
38
54
8
32
62
6
35
61
3
36
63
1
43
53
5
25
69
7
24
68
7
34
60
6
36
58
7
49
38
13
43
53
4
37
51
12
40
47
13
34
64
2
43
51
6
30
61
9
27
68
4
34
33
57
36
39
37
36
36
37
37
35
38
33
44
40
28
38
33
38
39
64
60
31
56
50
58
57
61
53
54
60
58
58
51
52
63
52
61
57
48
2
6
12
8
11
6
7
3
10
9
5
4
9
5
8
8
9
6
5
13
Liczba osób
1089
511
578
156
207
175
188
178
185
409
147
212
179
142
276
273
377
163
96
41
68
67
141
46
58
37
75
229
93
66
72
137
77
248
51
227
188
181
166
114
191
481
417
68
505
204
217
95
145
383
351
210
- 10 -
Tabela 3
Proszę pomyśleć o sytuacji, kiedy osoba na kierowniczym
stanowisku w instytucji państwowej lub publicznej zatrudnia
kogoś z rodziny. Czy, Pana(i) zdaniem:
%
38
39
37
40
42
42
32
39
34
33
35
41
39
48
33
36
38
51
każdy człowiek
pracuje na
własne konto,
a jeśli pracownik
dobrze wywiązuje
się ze swoich
obowiązków, to
pokrewieństwo
nie ma znaczenia
%
54
56
52
59
54
57
56
53
44
56
56
53
54
47
52
55
57
48
50
41
47
31
37
33
25
47
28
36
45
39
37
43
39
41
19
35
36
38
38
50
34
39
39
37
38
38
35
48
41
38
39
35
zatrudnianie krewnych
grozi konfliktem
interesów, ponieważ
rodzina zwykle jest
w jakiś sposób
powiązana majątkowo
Ogółem
Płeć
Wiek
Miejsce zamieszkania
Wykształcenie
Grupa społ.-zaw.
pracujący
Bierni zawodowo
Pracuje w:
Dochody na jedną
osobę
Ocena własnych war.
mater.
Udział w prakt.
religijnych
Poglądy polityczne
Mężczyźni
Kobiety
18-24 lata
25-34
35-44
45-54
55-64
65 lat i więcej
Wieś
Miasto do 20 tys.
20-100 tys.
101-500 tys.
501 tys. i więcej mieszk.
Podstawowe
Zasadnicze zawodowe
Średnie
Wyższe
Kadra kier., spec. z wyższym
wykszt.
Średni personel, technicy
Pracownicy adm.-biurowi
Pracownicy usług
Robotnicy wykwalifikowani
Robotnicy niewykwalifik.
Rolnicy
Pracujący na własny rach.
Renciści
Emeryci
Uczniowie i studenci
Bezrobotni
Gospodynie domowe i inni
inst. państw., publicznej
spółce właścicieli prywatnych
i państwa
sekt. pryw. poza rolnict.
prywatnym gosp. rolnym
Do 500 zł
501-750
751-1000
1001-1500
Powyżej 1500 zł
Złe
Średnie
Dobre
Kilka razy w tygodniu
Raz w tygodniu
1-2 razy w miesiącu
Kilka razy w roku
W ogóle nie uczestniczy
Lewica
Centrum
Prawica
Trudno powiedzieć
Trudno
powiedzieć
Liczba osób
%
8
5
11
2
4
2
12
8
21
11
9
6
7
5
16
9
5
2
1092
514
578
156
208
175
188
178
186
410
147
212
181
142
279
273
378
162
48
52
50
65
59
63
58
50
61
46
54
57
50
53
1
7
4
5
4
4
17
3
11
18
1
4
13
4
96
41
68
67
142
47
58
37
75
230
93
66
72
138
58
57
63
56
53
54
56
46
54
52
55
55
53
57
57
40
52
57
55
47
4
2
18
9
12
8
6
4
12
9
6
8
9
6
8
12
7
5
6
18
77
248
51
227
189
181
166
114
192
483
417
68
505
205
217
97
147
382
353
211