RECENZJE Recenzja książki Granice procesu karnego. Le

Recenzja książki pod red. D. Gruszeckiej i J. Skorupki…
RECENZJE
Paweł Dębowski
Recenzja książki Granice procesu karnego. Legalność działań uczestników postępowania, pod
red. Dagmary Gruszeckiej i Jerzego Skorupki,
Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2015
Tradycją stały się już coroczne Wrocławskie Seminaria Karnoprocesowe
organizowane przez Katedrę Postępowania Karnego Uniwersytetu Wrocławskiego. W roku 2014 odbyło się ono 7 kwietnia, a przedmiotem obrad
było zagadnienie granic legalności podejmowanych czynności w postępowaniu karnym. Efektem właśnie tego spotkania jest publikacja pod redakcją
prof. dr. hab. Jerzego Skorupki, kierownika Katedry Postępowania Karnego
Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, oraz
dr Dagmary Gruszeckiej, pt. „Granice procesu karnego. Legalność działań
uczestników postępowania”, która ukazała się na rynku wydawniczym w roku 2015. Pozycja ta składa się z ośmiu artykułów autorstwa wybitnych
przedstawicieli nauki oraz praktyki stosowania prawa, którzy wcześniej zaprezentowali wyniki swych badań w trakcie Seminarium: prof. UWr, dr. hab.
Andrzeja Batora, dr Katarzyny T. Boratyńskiej, zastępcy Prokuratora Generalnego RP Roberta Hernanda, prof. dr. hab. Piotra Kardasa, prof. dr. hab.
Jerzego Skorupki, prof. UJ, dr. hab. Piotra Tuleji, prof. UG, dr. hab. Krzysztofa Woźniewskiego oraz prof. UŚ, dr. hab. Kazimierza Zgryzka. Monografia
została również wzbogacona o treść dyskusji, jaka miała miejsce po wystąpieniach referentów. Dokonana w niniejszej pracy analiza wskazuje, że zarówno teoretykom, jak i praktykom zagadnienie legalności działań uczestników postępowania karnego nie jest obce.
Zastępca Prokuratora Generalnego RP, Robert Hernand, zaprezentował
problem delimitacji granic legalności czynności uczestników postępowania
Prokuratura
i Prawo 12, 2015
179
P. Dębowski
karnego. Przedmiotem swych rozważań uczynił kwestię sprawiedliwości
proceduralnej i rzetelnego postępowania sądowego. Według tego autora,
określając granice legalności, należy pamiętać, że cel procesu karnego
w postaci realizacji prawa karnego materialnego nie może prowadzić do akceptacji czynności będących przejawem nierzetelnego lub nieuczciwego
prowadzenia postępowania. Wydaje się, że jest to bardzo ważne stwierdzenie, biorąc pod uwagę zagadnienia poruszane w artykule, a mianowicie:
problem wykonywania przez właściwe służby czynności operacyjnorozpoznawczych, a następnie wykorzystania ich efektów w toczącym się postępowaniu karnym, oraz problem wykorzystania w procesie karnym dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa, tzw. „owoców zatrutego drzewa”.
Zaletą artykułu jest oparcie analizy także na orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, jak i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Niezwykle inspirująca pozostaje sformułowana teza dotycząca koncepcji tzw. autonomicznej legalności czynności dowodowych, rozumiana
przez Roberta Hernanda jako ocena legalności bądź nielegalności dowodów
uzyskanych podczas procesu karnego niezależnie od legalności innych dowodów, o ile były one wynikiem czynności zgodnych z prawem.
Artykułem zbliżonym swym zakresem do powyższego jest artykuł prof.
dr. hab. Piotra Kardasa. Autor dokonuje w swej pracy jednoznacznego podziału na uczestników procesu karnego posiadających status organów władzy publicznej (instytucjonalnych uczestników procesu) oraz uczestników
niemających tego statusu (nieinstytucjonalnych uczestników procesu). Prezentuje również wiele interesujących uwag na temat rozumienia zasady
praworządności, czyniąc odniesienia na gruncie Konstytucji RP. Przedstawione ujęcie pozwoli czytelnikowi pochylić się nad tematem istoty procesu
karnego, a także definicją „czynności procesowych”. Na szczególną uwagę
zasługuje teza mówiąca, że uczestnicy instytucjonalni postępowania karnego bez wyraźnej podstawy określonej w przepisach prawa są pozbawieni
możliwości podejmowania określonych czynności procesowych, natomiast
uczestnicy procesu niemający statusu organów władzy publicznej co do zasady powinni korzystać z możliwości podejmowania wszelkich czynności,
których prawo im nie zakazuje. Na kanwie przeprowadzonej analizy autor
podejmuje obszerne rozważania na temat konsekwencji przekroczenia granic legalności. Argumentacja w tym zakresie, prowadząca do konstatacji, iż
naruszenie granic legalności przez organy państwa powinno skutkować
stwierdzeniem niedopuszczalności czynności procesowych, wadliwości
i bezskuteczności, jest bardzo przekonująca i zasługuje na szczególną uwagę czytelnika. Należy zgodzić się również z tezą autora o złożoności omawianego problemu i potrzebie zapoczątkowania szerszej debaty w doktrynie
prawa karnego procesowego.
180
Prokuratura
i Prawo 12, 2015
Recenzja książki pod red. D. Gruszeckiej i J. Skorupki…
Perspektywę konstytucyjnoprawnych uwarunkowań granic legalności
procesu karnego przedstawił w publikacji prof. UJ, dr hab. Piotr Tuleja. Należy uznać z całą stanowczością, iż objęcie tego zagadnienia przez ocenianą publikację było koniecznością. Bez rozważań na gruncie Konstytucji RP
nie byłoby możliwe zaprezentowanie podjętego tematu w sposób rzetelny.
Autor artykułu, wybitny konstytucjonalista, sędzia Trybunału Konstytucyjnego, w sposób bardzo przystępny określił rolę Konstytucji RP w postępowaniu
karnym, w tym, w szczególności, przy określaniu granic legalności procesu
karnego. Jego zdaniem, wyznacza ona granice regulacji ustawowej oraz
standard konstytucyjny, który regulacja powinna spełniać, a także na płaszczyźnie stosowania prawa współkształtuje treść norm prawnych.
Omawiana praca zawiera ponadto charakterystykę granic instrumentalizacji instytucji prawnych w procesie karnym z perspektywy teorii prawa, autorstwa prof. UWr, dr. hab. Andrzeja Batora. Artykuł ten przenosi rozważania
na temat granic procesu karnego na płaszczyznę analitycznej koncepcji instrumentalizacji prawa, z podziałem na wariant redukcyjny i nieredukcyjny.
Jest to bardzo nowatorskie podejście do zagadnień będących przedmiotem
recenzowanej monografii, co stanowi niewątpliwie jej zaletę.
Szczegółowe rozważania w przedmiocie dopuszczalności dowodów uzyskanych w toku kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych zaprezentował
w swym artykule prof. UŚ, dr hab. Kazimierz Zgryzek. Autor próbuje określić
granice dopuszczalności wykorzystania w procesie karnym dowodów pozyskanych w trakcie działań operacyjno-rozpoznawczych wychodzących poza
ramy legalnych czynności procesowych. Dużą zaletą pracy jest powoływanie
licznego orzecznictwa Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego.
W recenzowanej publikacji nie zostały pominięte również rozważania na
temat granic procesu karnego z perspektywy dogmatyki prawa karnego procesowego. Wyniki swych badań przedstawił w tym zakresie prof. dr hab. Jerzy Skorupka. Czynione przez Autora rozważania w pełni uzasadniają przekonanie, że granice procesu karnego stanowią zagadnienie o istotnym znaczeniu nie tylko naukowym, ale również praktycznym. Artykuł porusza również zagadnienie istoty procesu karnego jako modelu będącego podstawą
prawną konkretnej działalności procesowej oraz celów procesu karnego. Interesującym podziałem zaproponowanym przez Autora jest podział na podmiotowe, przedmiotowe i temporalne granice procesu karnego. Na akceptację zasługuje postulat wprowadzenia do prawa karnego procesowego na
etapie postępowania przygotowawczego i sądowego trybu eliminacji dowodów pozyskanych w sposób nielegalny.
Czytelnik ma także możliwość zapoznania się ze stanowiskiem prof. UG,
dr. hab. Krzysztofa Woźniewskiego na temat kryteriów legalności czynności
organów procesowych. Autor wymienia w tym zakresie aspekt podmiotowy
(kompetencje ogólne, jak i szczególne organu procesowego, zdolność do
Prokuratura
i Prawo 12, 2015
181
P. Dębowski
działania), modalny (normy prawne regulujące formę, czas, miejsce i język
dokonania czynności procesowych) oraz przedmiotowy.
Monografia „Granice procesu karnego. Legalność działań uczestników
postępowania” jest również swoistą próbą określenia procesowych konsekwencji wyjścia organów postępowania poza granice legalności czynności
w nim podejmowanych. W głównej mierze temat ten jest przedmiotem artykułu dr Katarzyny T. Boratyńskiej. Autorka w zwięzły sposób przytacza poglądy doktryny i orzecznictwa w omawianym zakresie. Uwagę czytelnika
zwraca w szczególności stwierdzenie o braku jednolitego trybu eliminowania
dowodów wadliwych z postępowania karnego. W świetle propozycji zawartych w artykule można odwoływać się w takich sytuacjach do art. 170 § 1
k.p.k., art. 171 § 7 k.p.k. oraz nowego art. 168a k.p.k.
Na uznanie zasługuje w pierwszej kolejności wybór tematu monografii.
Należy zauważyć, że w teorii prawa sprowadza się bardzo często cele prawa do czterech stanowisk, według których celem prawa jest realizowanie
wartości moralnych, realizacja sprawiedliwości, ustanowienie pokoju i porządku czy też realizacja dobra wspólnego. Niniejsza pozycja dotyczy właśnie w szczególności zagadnienia realizacji sprawiedliwości poprzez przeprowadzenie procesu karnego w jasno określonych granicach, dzięki którym
każdy uczestnik postępowania karnego powinien mieć możliwość oceny, czy
podejmowana czynność jest zgodna z prawem. Z tego też względu na uwagę zasługuje to, że publikacja nie jest tylko zbiorem referatów wygłoszonych
podczas Seminarium, ale stanowi spójną i wielopłaszczyznową analizę poruszanego zagadnienia. Znajdziemy w niej rozważania zarówno na gruncie
teorii prawa, na gruncie konstytucyjnoprawnym, jak i na gruncie dogmatyki
prawa karnego procesowego. Czytelnik ma możliwość zapoznania się
z próbą określenia granic legalności czynności uczestników postępowania
karnego i konsekwencji ich przekroczenia. Walorem dodatkowym pracy jest
poruszenie tematyki dopuszczalności dowodów uzyskanych w toku kontroli
i utrwalania rozmów telefonicznych, która to stanowi doskonały sposób
uświadomienia czytelnikowi, jak istotne jest określenie zakresu dozwolonej
działalności uczestników procesu karnego, w tym w szczególności organów
państwa. Ta uwaga nabiera szczególnego znaczenia, gdy stwierdzimy, że
respektowanie praw innych uczestników postępowania karnego jest bezwzględnym obowiązkiem organów państwa, którego wykonanie jest obecnie
utrudnione z uwagi na skomplikowane i niespójne regulacje. Prowadzi to do
niekorzystnego zjawiska, jakim jest niejednolita praktyka organów wymiaru
sprawiedliwości. Kwestią zasadniczą wydaje się to, iż nie można akceptować istnienia niejasności co do granicy między działaniami legalnymi a nielegalnymi uczestników postępowania. Przedmiotowa publikacja stanowi także niejako próbę zasygnalizowania problemów, jakie mogą pojawić się na
gruncie zmian kodeksu postępowania karnego – ustawą z dnia 27 września
182
Prokuratura
i Prawo 12, 2015
Recenzja książki pod red. D. Gruszeckiej i J. Skorupki…
2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. poz. 1247 z późn. zm.), w perspektywie dążenia w kierunku zwiększenia kontradyktoryjności modelu procesu karnego. Czyni to
więc recenzowaną monografię jak najbardziej aktualną na rynku wydawniczym.
Nie oznacza to jednak, że jest to analiza kompleksowa, co może stanowić dla wielu wadę recenzowanej publikacji. Wydaje się wszak, że nie taki
był cel autorów, którzy chcieli raczej zaprezentować węzłowe problemy granic procesu karnego. Niewątpliwie taką ideę można wyinterpretować przez
całościowe spojrzenie na ocenianą pracę. Zarówno jej autorzy, jak i uczestnicy Wrocławskiego Seminarium Karnoprocesowego mieli świadomość braku kompleksowych rozważań w zakresie wyznaczonego obszaru badawczego.
Analiza stanowisk autorów monografii skłania do refleksji, że bardzo dobrym rozwiązaniem było zaprezentowanie podjętej problematyki zarówno
przez przedstawicieli doktryny prawa karnego procesowego, jak i praktyków
stosowania prawa. Zagadnienie granic procesu karnego ma bowiem bardzo
istotne znaczenie tak dla nauki procesu karnego, jak i dla praktyki wymiaru
sprawiedliwości. Obejmuje swym zakresem najbardziej podstawowe prawa
i wolności obywatelskie. Autorzy jako specjaliści w dziedzinie prawa karnego
procesowego gwarantują rzetelność oraz wysoki poziom merytoryczny.
Niewątpliwie kolejną zaletą publikacji jest znajdująca się na samym początku bibliografia, która umożliwia czytelnikowi w przystępny sposób zapoznanie się z literaturą przedmiotu. Takie rozwiązanie pozwala na sprawniejsze i przyjemniejsze pogłębianie problematyki poruszanej przez autorów.
Praca oparta została na bogatej literaturze, w tym także obcojęzycznej. Autorzy sięgnęli zarówno do licznych pozycji dogmatyki prawa, a także do
większości ważnych opracowań teoretycznych. Ciekawym pomysłem jest
także umieszczenie krótkich not biograficznych autorów, które zawierają
między innymi informacje dotyczące ich zainteresowań badawczych. Tym
samym czytelnik ma możliwość pozyskania informacji o specjalizacji danego
autora, a następnie podjęcia decyzji o zapoznaniu się z jego dorobkiem naukowym, który może pozostawać w korelacji z jego zainteresowaniami.
Zaaprobować należy również pomysł wzbogacenia monografii o treść
dyskusji, jaka wywiązała się między uczestnikami Seminarium. Pozwoliło to
zaprezentować uwagi na temat problematyki granic procesu karnego nie
tylko autorów wystąpień, ale także pozostałych uczestników. Uprawniony
pozostaje jednak zarzut braku obszerniejszego przedstawienia poruszanych
zagadnień i to nawet uwzględniając zasygnalizowane w dyskusji problemy
pojawiające się na ich gruncie. Wartościowe pozostają uwagi prof. UMK,
dr. hab. Arkadiusza Lacha oraz prof. UG, dr. hab. Sławomira Steinborna na
temat art. 168a k.p.k.
Prokuratura
i Prawo 12, 2015
183
P. Dębowski
Wydaje się jednak, że pewnym mankamentem recenzowanej publikacji
może być brak podsumowania i próby przedstawienia wniosków z przeprowadzonej dyskusji. Takie rozwiązanie ułatwiłoby czytelnikowi wypracowanie
własnego stanowiska. Jednak ten brak w konstrukcji monografii nie wpływa
na jej ogólną ocenę jako pozycji opracowanej rzetelnie i ze wszech miar
wartościowej, godnej polecenia.
Niewątpliwie recenzowana monografia umożliwi zapoznanie się szerszemu gronu odbiorców z aktualnymi poglądami wybitnych przedstawicieli
nauki prawa karnego procesowego, jak i praktyków na temat problematyki
granic procesu karnego. Problematyki, która należy do trudnych, ale jakże
istotnych zagadnień procesu karnego. Praca stanowi doskonały asumpt do
tego, aby podejmowane zagadnienia częściej były przedmiotem zainteresowania doktryny procesu karnego i nie tylko. Taki był cel autorów publikacji
i z całą pewnością został on zrealizowany. Pozostaje żywić nadzieję, że ten
dorobek przyczyni się do mniejszego ingerowania w wolności osób będących uczestnikami procesu karnego.
184
Prokuratura
i Prawo 12, 2015