Poszukiwacze warszawskich tradycji: Bródno.

Poszukiwacze warszawskich tradycji: Bródno
oprac. Małgorzata Czyżewska
Bródno
W opracowaniu poruszymy głównie temat osiedla Nowe Bródno i Bródno Podgrodzie, są to dwa
osiedla dzielnicy Targówek. Ich granice wyznacza Cmentarz Bródnowski i ul. św. Wincentego, nasyp
kolejowy i ulice Odrowąża i Wysockiego, Trasa Toruńska i Park Leśny Bródno (tzw. lasek bródnowski
z ulicami Radzymińską i Kondratowicza. Granicę pomiędzy osiedlami wyznacza ul. Rembielińska. Jest
to prawdopodobnie jedyna dzielnica prawobrzeżnej Warszawy nie obawiająca się powodzi ze względu
na oddzielenie od Wisły wałem kolejowym.
Nazwa Bródno pochodzi od istniejącego tu niegdyś brodu wiślanego. Bródno Podgrodzie jest
nazwą sztuczną, wymyśloną niedawno w celu wyszczególnienia osiedla. Powstało ze względu na
położenie osiedla w pobliżu istniejącego tu w IX wieku grodu. Bródno Nowe to osiedle wielkopłytowych
„bloków” i jest ono najmłodsze ze wszystkich osiedli.
Historia Bródna
Najstarsze osiedle ludzkie na Bródnie pochodzi z IX-X wieku. Wtedy to na terenie obecnego
Lasku Bródnowskiego istniał gród warowny (skąd wzięła się nazwa rejonu Bródno Podgrodzie).
Późniejsze wzmianki dotyczą już XV-wiecznej wsi królewskiej o tej nazwie. W XVII wieku na tych
terenach powstał folwark o powierzchni dwunastu łanów, działały też dwa młyny oraz dwie karczmy.
Kres rozwojowi tego rejonu położył potop szwedzki, podczas którego, w 1656 roku, w okolicy Bródna
doszło do bitwy.
W 1780 roku powstał tu istniejący do dziś cmentarz żydowski. Po krótkim okresie względnego
spokoju i rozwoju, wieś Bródno znów została zniszczona podczas insurekcji kościuszkowskiej w 1794
roku.
Okres intensywnego rozwoju Bródna nadszedł wraz z budową kolei żelaznej i otwarciem stacji
Praga w 1875 roku. Do 1880 roku rejon ten zamieszkiwało już niemal tysiąc mieszkańców. Od początku
XX wieku zaczął kształtować się układ ulic, który uległ drastycznej zmianie w latach 70. podczas
budowy wielkich osiedli na Targówku.
Strona 1
Poszukiwacze warszawskich tradycji: Bródno
W 1884 roku poświęcono i otwarto cmentarz katolicki, dziś jedną z największych nekropolii
w Europie. Cztery lata później wybudowano tu drewniany kościół pod wezwanie św. Wincentego a
Paulo.
W 1916 roku, wraz z innymi terenami okalającymi Warszawę, włączono wieś Nowe Bródno w
granice miasta. Udało się to dzięki zajęciu go przez wojska niemieckie, które chcąc wkupić się w łaski
mieszkańców zniosły ograniczenia wynikające z istnienia kompleksu fortów wokół miasta. W 1924 roku
Nowe Bródno połączono z centrum stolicy linią tramwajową, w latach 20. powstało również kilkadziesiąt
kamienic i domów jednorodzinnych, w tym najbardziej okazałe przy ul. Białołęckiej (obecnie
Wysockiego), pełniącej rolę głównej arterii młodej dzielnicy. W tym czasie odkryto również pozostałości
grodziska.
Po II wojnie światowej na terenie wyniszczonej w początkach XX wieku Puszczy Bródnowskiej
zasadzono las. W 1951 roku przyłączono wieś Stare Bródno do Warszawy, które dziś nosi nazwę
Bródna Podgrodzia. Od początku lat 60. Planowano rozbudowę osiedli mieszkaniowych na tych
terenach, która faktycznie ruszyła w II połowie tej dekady i trwała jeszcze w latach 70. W tym okresie
założono także Park Bródnowski.
W ciągu ostatnich dziesięciu lat rejony Bródna Podgrodzia i Nowego Bródna, wraz z dzielnicą
Targówek, przeżywają okres ponownego rozkwitu. W 2008 roku powstał park archeologiczny w miejscu
dawnego grodu, a w 2009 otwarto Park Rzeźby z inicjatywy Pawła Althamera.
Ciekawe miejsca
Park Leśny Bródno (lasek bródnowski)
Teren sztucznie zalesiono po II Wojnie Światowej. Wcześniej w tym miejscu istniała Puszcza
Bródnowska. Lasek służy okolicznym mieszkańcom jako miejsce rekreacyjne. Na jego obszarze
znaleźć można trasy piesze i rowerowe oraz plac zabaw. Znajdują się tam także pozostałości po
Cytadeli Aleksandryjskiej (Fort Lewicpol). Na początku XX wieku odnaleziono także pozostałości
średniowiecznego grodziska.
Strona 2
Poszukiwacze warszawskich tradycji: Bródno
Wejście do Lasku (za http://www.warszawa.wikia.com)
Fort Lewicpol
Fragment pierwszego pierścienia wałów obronnych wybudowanych wokół Warszawy w końcu XIX
wieku przez Rosjan. Wały miały służyć demonstracji siły armii rosyjskiej, a także obronie na wypadek
potencjalnej wojny z Prusami. W początku XX wieku postanowiono o zniszczeniu wałów, w związku z
czym po stronie praskiej rozpoczęto systematyczne wyniszczanie zabudowań. Fort Lewicpol został
rozbrojony i zniszczony w 1913 roku Obecnie na terenie dawnego fortu znajduje się jednostka
wojskowa, przez co nie ma wstępu na ten teren. Z zewnątrz widoczne są pozostałości wałów i kazamat,
świadczące o dawnej obecności rosyjskich wojsk.
Grodzisko na Bródnie
Jedyny wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy odkryty aglomeracji Warszawskiej. Na początku
XX wieku na terenie obecnego lasku bródnowskiego rozpoczęto poszukiwania. Pierwszym, który odkrył
grodzisko był R. Jakimowicz. W latach 1947-2001 trwały niewielkie prace archeologiczne. Grodzisko
umieszczone było na wydmie pomiędzy rzeką Zazą i Skurczą. Grodzisko pełniło funkcje mieszkalne
i obronne. Osadnictwo prowadzono również wokół głównego kompleksu. Mieszkańcy zajmowali się
głównie rolnictwem i hodowlą, byli samowystarczalni – niemal wszystkie niezbędne przedmioty
wytwarzano w grodzisku i jego najbliższych okolicach. Od 2001 roku trwa rewaloryzacja zabytku; w
2008 roku otwarto tam Warszawski Park Archeologiczny.
Strona 3
Poszukiwacze warszawskich tradycji: Bródno
Makieta grodziska (za wikipedia.pl)
Cmentarz Bródnowski
Nekropolię tą otwarto w końcu XIX wieku w związku z nagłym przyrostem liczby mieszkańców
Warszawy i brakiem miejsc na innych cmentarzach (w tym kamionkowskim). Ze względu na obszar
(obecnie ok. 113 ha) i niskie koszty pochówku nazywany był cmentarzem biedoty. W czasach
późniejszych stał się głównym cmentarzem Warszawy. Pochowano tu m.in. Aleksandra Kakowskiego,
Romana Dmowskiego czy Mieczysława Fogga. Na jego terenie znajdują się liczne zabytkowe pomniki
nagrobne. Oprócz drewnianego kościółka pod wezwaniem św. Wincentego a Paulo (patrona biednych
i ubogich), znajdują się tam murowane zabudowania z początku XX wieku, które wciąż pełnią funkcję
pomieszczeń gospodarczych.
Strona 4
Poszukiwacze warszawskich tradycji: Bródno
Kościół św. Wincentego na cmentarzu Bródnowskim (za wikipedia.pl)
Cmentarz Żydowski
Założony przez Szmula Zbytkowera (właściciela Pelcowizny) na terenach wydzierżawionych. Król
August Poniatowski wyraził zgodę na utworzenie kirkutu pod warunkiem uiszczania parafii w
Skaryszewie opłaty w postaci łoju. Nekropolia funkcjonowała do 1939 roku. Do tego czasu powiększano
jej obszar, zbudowano ogrodzenie, a wszystko finansowała gmina żydowska). W trakcie I wojny
światowej został on zniszczony przez rosyjskich żołnierzy. Podczas kolejnej zdewastowano kirkut, a
macew użyto do budowy dróg. Niemcy rozebrali także mur wokół cmentarza. W czasie Powstania
Warszawskiego stracono tam około 3 tysiące osób pochodzenia polskiego i żydowskiego. Po wojnie na
teren cmentarza zwożono ciała Żydów z różnych części Warszawy. Miejsce to oficjalnie zamknięto w
latach 50., a teren zalesiono. Od tego czasu pozostałości dawnej żydowskiej nekropolii niszczały,
służąc za miejsce spotkań okolicznym pijaczkom. W 1983 roku cmentarzem zainteresowała się
Fundacja Zygmunta Szymona Nissenbauma. Trwają powolne, ale systematyczne prace restauracyjne..
5 września 2009 roku cmentarz został wpisany do rejestru zabytków.
Strona 5
Poszukiwacze warszawskich tradycji: Bródno
Brama kirkutu na Bródnie (za Wikipedia.pl)
Park Bródnowski
Park otwarto w 1978 roku jako miejsce odpoczynku przeznaczone dla mieszkańców Bródna. Na jego
terenie znajdują się zbiorniki wodne, boiska sportowe i górka saneczkowa użytkowana w zimie. W 2009
roku jako część przygotowań Warszawy do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016 z inicjatywy Pawła
Althamera i urzędu dzielnicy Targówek otworzono Park Rzeźby. Oprócz stałej ekspozycji rzeźb sztuki
współczesnej odbywają się wystawy czasowe i także inne wydarzenia związane z promocją kultury w
dzielnicy.
Teatr Rampa
Teatr nie znajduje się na Bródnie, jednak od momentu powstania budynku na początku lat 50. pełni
istotną rolę miejsca kulturalnego. Budynek wielokrotnie przebudowywano, z czym związane są legendy
o istniejącej od lat 50. w tym miejscu stacji linii metra. Teatr muzyczny działa tu za sprawą Mariana
Jonkajtysa, który przerobił małe sale Domu Kultury na pomieszczenia teatralne w końcu lat 70. Jest to
jedyny teatr w okolicy, dodatkowo repertuarem konkurujący z instytucjami w centrum miasta.
Szpital Bródnowski
Szpital otworzono w styczniu 1981 roku Przeznaczony początkowo dla liczącego 600 tys. mieszkańców
rejonu składa się z 12 budynków i prawie 40 tys. metrów parku. Obecnie funkcjonuje jako Wojewódzki
Szpital Bródnowski i jest siedzibą ośmiu katedr WarszawskiegoUniwersytetu Medycznego.
Strona 6
Poszukiwacze warszawskich tradycji: Bródno
Cmentarz epidemiczny
Około 1700 roku na terenie Bródna działał cmentarz epidemiczny. Niestety informacji o nim jest bardzo
niewiele. Jedynym nagrobkiem (najstarszym na wolnym powietrzu na terenie Warszawy!) jest nagrobek
Michała Walembergera i jego dzieci. Po renowacji i przenosinach obecnie znajduje się przy ul.
Malborskiej (na wysokości ul. Łojewskiej, Bródno-Podgrodzie). Widnieje na nim inskrypcja "Tu Michal
Warembergie Powietrzem Ruszony Z Synem y Corka Lezy Ktory ot Swey Zony Te Pamiatka Odbiera
Proszac Miiaiacych do Boga o Westchnienie za Dusze Lezace w Dzień Drugi Wrzesnia Wieh Shoncyl
Doczesny W rok Panski Tysiąc Siedemset y Osmy.”
Ocalały nagrobek cmentarza epidemicznego (za wikipedia.pl)
Przedwojenny przystanek tramwajowy przy ul. Wysockiego
Ostatni ślad uruchomionej w 1924 roku linii tramwajowej. Początkowo jeździło tu „oczko” – linia 21.
Obecnie pozostały jedynie fragment torów i oryginalnej nawierzchni (tzw. kocich łbów), cztery słupy
Strona 7
Poszukiwacze warszawskich tradycji: Bródno
trakcyjne, a także przedwojenny przystanek, na którym umieszczona jest informacja i przedwojenny
rozkład jazdy. Zabytek, niestety, często ulega dewastacji.
Budynek Ratusza przy Kondratowicza 20
Nowoczesny gmach ratusza i urzędu dzielnicy oddany do użytku w pierwszych latach XXI wieku.
Budynek ratusza (za wikipedia.pl)
Drewniana kamienica Paprockiego przy ul. Biruty
Wybudowana została w 1908 roku Mieszkali w nim głównie rzemieślnicy. W trakcie II wojny światowej w
budynku mieścił się szpital polowy. Jest jedyną budowlą tego typu pozostałą w okolicy. Uwagę zwracają
okna znajdujące się na poziomie ulicy, charakterystyczne dla bródnowskiej zabudowy „starego” typu.
Budynki budowano też częściowo jako lepianki, po których zachowały się drewniane ornamenty.
Niestety, kamienica Paprockiego niszczeje coraz bardziej.
Strona 8
Poszukiwacze warszawskich tradycji: Bródno
Budynek przy ul.Biruty (za wikipedia.pl)
Pomnik „Cudu nad Wisłą”
Pomnik postawiony przez mieszkańców przy ul. Wysockiego w 1925 roku dla upamiętnienia walk.
Zdewastowany przez UB, wyremontowany w 1995 roku.
Ludzie
Ryszard Szołwiński
Założyciel Koła Miłośników Bródna. Dzięki niemu ocalało i jest remontowanych wiele z ważnych miejsc
na terenie dzielnicy. Przyczynił się też do promocji dzielnicy. Mieszkał w drewnianym budynku przy ul.
Biruty. Zmarł w 2003 roku.
Paweł Althamer
Artysta, mieszkał na Bródnie, zainicjował tu wiele wydarzeń artystycznych np. „Bródno 2000” przy ul.
Krasnobrodzkiej czy Park Rzeźby.
Michał Walemberger
“Właściciel” ostatniego nagrobka cmentarza epidemicznego.
Jan Kobuszewski
Polski aktor urodzony w 1934 roku na Bródnie przy ul. Wysockiego (obecnie w tym miejscu stoi DK
Świt).
Strona 9
Poszukiwacze warszawskich tradycji: Bródno
Leszek Balcerowicz
W czasie rządów Mazowieckiego mieszkał przy ul. Krasnobrodzkiej.
Marian Jonkajtys
Polski aktor teatralny, praktycznie stworzył Teatr Rampa, ur. 20 maja 1931 w Augustowie, zm. 4
kwietnia 2004 w Warszawie.
Żródła informacji
Bibliografia:
Witryny internetowe:
archaios.w.interia.pl – strona o grodzisku na Bródnie
http://mojezacisze.blox.pl/2006/11/Zaciszanski-Fort-Lewicpol.html - kilka informacji o Forcie Lewicpol
http://sowa.website.pl/cmentarium/Cmentarze/CmWPrz_1.html - informacje o cmentarzu Bródnowskim
http://www.kirkuty.xip.pl/targowek.html -strona o cmentarzu żydowskim
http://www.cmentarium.sowa.website.pl/Cmentarze/CmWZ_48.html - jeszcze jedna strona o cmentarzu
żydowskim
http://urzad.targowek.waw.pl/page/index.php?str=476 – strona Towarzystwa Przyjaciół Warszawy,
oddziału Bródno z informacjami o drewnianej kamienicy Paprockiego
http://www.szpital-brodnowski.waw.pl/historia-szpitala.html - strona szpitala Bródnowskiego
www.teatr-rampa.pl – strona teatru Rampa
Strona 10