Pruski cawx, litewski kaukas, kuroński kauks

Transkrypt

Dalia Kiseliūnaitė, Karina Kukure
Pruski cawx, litewski kaukas,
kuroński kauks
– rozwój mitonimu
od pierwszych wzmianek
do czasów teraźniejszych
Słowo kaũkas jest dobrze znane w leksykografii litewskiej, zarówno w języku współczesnym, jak i w źródłach historycznych (po raz pierwszy w katechizmie M. Mazwydasa
1547) oraz w pracach językoznawczych, w pierwszej kolejności w słownikach wschodniopruskich.
Jednak jeszcze wcześniej odnotowany został w języku pruskim, w słowniczku
elbląskim termin: Cawx ‘Teufel’ (E 11). W języku łotewskim nie znajdujemy wiarygodnych danych, które świadczyłyby o leksemie *kauks. Jedyne źródło to słownik
K. Mülenbacha (ME 2: 173), gdzie w dialekcie kursenieku z Mierzeji Kurońskiej spotykamy je jako „Heinzelmännchen”, jednak może to być zapożyczenie od wschodniopruskich Litwinów lub zlituanizowanych Prusów. Czyli słownik świadczy o tym, że jest to
wspólny leksem Litwinów i Prusów.
SJL (LKŽ)1 rozróżnia cztery leksemy homonimiczne o różnych znaczeniach:
• kaũkas sm.
1.
Šts, Skd, Trš mit. ’domowy duch przynoszący bogactwo’ ‘aitvaras’: prawie
wszystkie przykłady z zachodniej Litwy z dialektu žemaičiai;
2.
K, CI1059 ‘dusza nieochrzczonego dziecka’: Kaukutis yra nekrikštytas
kūdikis J. (przykład ze słownika Kurszaitisa, opartego na materiale dialektów
wschodniopruskich oraz słownika Juszki, którego większość przykładów pochodzi z regionu Jurbarkasa około Niemna);
3.
‘velnias’(diabeł): Kiba tave kaukas apsėdo! Liškiava, Litwa południowa;
4.
‘człowiek przestarzały, wyschnięty, z rozczochranymi włosami; człowiek staromodny, wierzący w przesądy’ (Marijampolė, Litwa południowo-zachodnia);
• kaukaspenis ‘skamieniała część wymarłych mięczaków, belemnit’: radau kauką „znalazłam kauka” (Kupiškis);
• ‘karzeł, mały człowiek’ (słownik Kurszaitisa).
1
Skróty toponimów na podstawie LKŽ. Pruthenia, 2011, t. VI, s. 185–201
186
Zwróciwszy uwagę na rozprzestrzenienie geograficzne widzimy, iż kaũkas w znaczeniu ‘przynoszący bogactwo’ niewątpliwie spotykany jest w zachodniej części Litwy
a patrząc w kierunku wschodniej czy południowej części kraju jego znaczenie zmienia
się: > dusza nieochrzczonego dziecka > diabeł > w przenośni ‘mały człowiek, różne
przedmioty związane z przyrodą (grzyby, rośliny okopowe)’.
We wschodniej części Litwy zachowane znaczenie mitonimiczne w nazwach takich zjawisk metaforycznych jak:
• kaũkaspenis ‘skamieniała część wymarłych mięczaków, belemnit’ (Molėtai,
Tauragnai, Užpaliai). Dla porównania, gdzie indziej na Litwie belemnit to
palec diabła, kula diabła, cycek diabła;
• kaũko spenỹs również ‘belemnit’ (Pociūnėliai, koło Radviliškis);
• kaũko akmuõ ‘kaukaspenis’ (Kupiškis);
• kaũko šùkos ‘grzebień kauka’, bot. grzyb ‘koralówka’: susišukuok jom ir nei
trupinėlio nenulaužk – kur kas žemėj padėta, žinosi; tai tau ir kauko šukos
„uczesz się nim i nie złam ani kawałka – będziesz wiedział co gdzie w ziemi
położone; to grzebień kauka” (Tauragnai);
• kaukabarzdis sm. (2) bot. ‘skrzyp polny’ (Equisetum arvense) (Tauragnai).
Inne leksemy – homonimiczne:
• kaũkas ‘nowotwór, wrzód, guz’ K, J, LsB194; N;
• kaũkas 1. ‘narzędzie rybackie, hak drewniany czy łuk, którym wyrównuje się
pod lodem krzywo idącą tykę’: nazwa używana we wschodniej i południowej
Auksztocie, nad jeziorami w okolicach Ignaliny i Seirijai;
• ‘tyka do przyciskania wozu’ (Daugėliškis);
• kaũkas ‘drewniak’: (Tauragė).
Poza tym, LKŽ kaukùčiai Ml ‘koszulka’ we wschodniej Auksztocie (Švnč., Prng):
reikia pasiūti [vaikui] kaukučiùs (Grv.) „trzeba uszyć [dziecku] kaukučiai”. Z pozoru
zdaje się, że wspominane znaczenie jest oddalone od znaczeń, które jednoczy rdzeń
kauk- znaczący ‘mały, koło ziemi, zgięty, wypukły’. Wrócimy do niej później.
Jako synonim słów kaukas i velnias LKŽ wskazuje się również leksemem z odmianą głosek:
• kùkas sm. ‘diabeł, krasnoludek’: Kuką jau seniai perkūnas nutrenkė
TDrVII66;
• kùko spenỹs; J. Jabl ‘kaukaspenis’,’ belemnit’.
Wyrazy pochodne od rdzenia kauk- oraz omiany głosek kuk- wskazują na szeroki
areał:
• kaũkaras, -a ‘wzgórze’ najczęściej wschodnie Prusy i północna Żmudź;
• kaũkuras, -a ‘t. s.’ najczęściej wschodnia Auksztota;
• kaukẽlis bot. ‘roślina z rodziny ziemniakowatych’ (Mandragora officinarum),
• kùkti, kuñka, -o ‘giąć się, kłaniać się, potykać się, garbić się’ przykłady z południowo-zachodniej części kraju (okolice Marijampolė, Vilkaviškis, Lazdijai);
• kukùčiai bot. ‘groszek bulwiasty’ (Lathyrus tuberosus);
Pruski cawx, litewski kaukas, kuroński kauks – rozwój mitonimu...
187
• kukė ‘kłoda drewna, kij o mocnym końcu’, ‘mała gruba kobieta’ itp. w południowej i południowo-wschodniej części Litwy;
• kùkis ‘kruk, hak z zagiętym końcem’ część środkowa, południowa, południowo-wschodnia Litwa, dzieła J. Bretkunasa;
• kukùrė, kukãrai (kùkarai), kùkuras, kukùras/-is ‘garb, grzbiet’ część południowa i południowo-wschodnia Litwy.
Znaczenie ‘zgiąć się’ można nawiązać do imienia postaci literackiej ballad Marcelijusa Martinaitisa Kukutis (Nastopka: 2009: 7).
1.
kùkulas sm. (3b) Żmudź i pogranicze Łotwy:
• ‘kula, bryła’ (Kuršėnai);
• ‘kosmyk (np. włosów)’ (Žygaičiai, koło Tauragė);
• pl. ‘żabi skrzek’;
• ‘bochenek chleba’ (Kaltinėnai, koło Šilalė);
• ‘szyszka’ ( Joniškis).
2.
kukùlis / kukulỹs ‘okrągła kluska ziemniaczana lub mączna, kulka mięsna’ –
najczęściej środkowa i wschodnia część Litwy.
3.
kùkulis / kukulỹs
• ‘bochenek, bułka’: duonos kùkulis, t. y. kepalas J. północna i zachodnia część
Żmudzi, myślę, że takie samo znaczenie znane było i dla Kurów;
• ‘kula, bryła, kawał’ itp.;
• ‘łapówka’ (S. Daukantas), to znaczenie prawdopodobnie pochodzi z języka
łotewskiego, dla porównania łot. kukulis ‘łapówka’.
Rdzeń kauk- / kuk- znajdujemy również w języku łotewskim. Pod względem semantyki możemy kojarzyć z wspomnianymi wyżej litewskimi rdzeniami. Jak już wspomniano, mitonim kauks występował tyko w dialekcie łotewskim na Mierzei Kurońskiej. Jednak w języku łotewskim słowa z tym rdzeniem znane są w innym znaczeniu.
Po pierwsze z wokalnym -au-2:
• kaũcens ? ‘ropucha’ w Kurlandii;
• kaukainis ‘t.s.’ w dialekcie wschodnio łotewskim;
• kaũka ‘die Kehle, Gurgel’: dabūsi pa kauku Naudīte (Zemgale); aiz kaukas
ņemt ‘beim Schopf nehmen’ Sesava (Zemgale).
W języku łotewskim rdzeń apofonicznego wariantu kuk- jest dobrze uargumentowany, kukt, kukstu, kuku ‘giąć się, garbić się’. Jako słowa potoczne J. Endzelīns wymienia łotewskie kukaža ‘ein vor Alter gekrümmtes Frauenzimmer’, kukažās nest, ‘auf
dem Rücken tragen’, kuknêt, kuknâtiês, kukstere, kukša, kūkums, kukurs, porównuje z litewskimi kaũkas ‘guz’, kùkis ‘widły do obornika’; kukulis, kukulēns ME ‘ein Brotlaib’ na
terenie Łotwy razem klaips, w Kurlandii prawie bez synonimów.
Znaczenie kukulis ‘bochenek’ najprawdopodobniej było znane u wschodniopruskich Litwinów i Prusów (?), gdyż w dialektach pruskich Niemców znajdujemy
2
V. Mažiulis odbudowywuje w rdzeniu akutus *-áu- (PKEŽ 2:149), L. Palmaitis pr. kaūks (Lexicon...: 95), porówn. la. kaũka, kaũcens, jednak lit. kaũkas.
188
kuckel ‘kleines Brot’ (wyskrobek) (Frischbier 1: 438); łot. ciema kukulis ‘die die Gäste
an festlichen Tagen mitbringen’, ‘to, co goście przynoszą jako poczęstunek’; ‘łapówka’
kukuļus duot ‘dać łapówkę’, kukuļus ņemt ‘brać łapówkę’; kukulītis ‘mięsień na karku
konia’, ‘kulka mięsna’; kukurs ‘garb’, ‘bryła ziemi’ itd.
Najbliższy odpowiednik semantyczny dla lit. mitonimu kaũkas prawdopodobnie
stanowi łotewskie kūķītis ‚Zwerg’ (ME 2: 333). To znaczy, że forma fonomorfologiczna bałtyjskiego mitonimu kauk-as/kuk-as/is oraz jego znaczenie musiało wywodzić się
z rdzenia czasownikowego kauk-/kuk- ‘giąć się, owijać się, wznosić się’. Z tego samego rdzenia równolegle wywodziły się i inne leksemy: obiektów geograficznych, roślin,
zwierząt, grzybów i podobnych nazw.
Rdzeń bałtycki kauk-/kuk- ma swoje odpowiedniki w językach słowiańskich i innych językach indoeuropejskich, J. Pokorny rekonstruuje ją *keu-k ‘giąć się, okrywać,
kręcić się’ (Pokorny 1959: 588–589), E. Fraenkel jak keuk-/ kouk- (Fraenkel, 230), V. Mažiulis *(s)keu-k-, *(s)kou-k-, *(s)ku/ū-k- (PKEŽ, 2, 150). Taki rozwój mitonimu widzi
V. Toporow (Тoporov 1980, 293–298). Jednak autorki tego artykułu mają wątpliwości
co do łączenia wspomnianego rdzenia z bałtyjskim rdzeniem kauk- ‘krzyczeć, wołać,
huczeć’, gdyż takiemu szerokiemu znaczeniu przeszkadza nie tylko rozwój semantyki,
ale również wytworów, a szczególnie onomastyki.
Onomastyka
Zdecydowanie więcej problemów było z segregowaniem materiału onomastycznego3. Jak
wiele jest i gdzie są rozprzestrzenione toponimy pochodzące z mitonimu kaukas? Spróbujmy rozróżnić słowa prawdopodobnie pochodne od mitonimu *kaukas / kuk(a)s, -(i)s
w onomastyce bałtyjskiej.
1.
Po pierwsze, analizę onomastyki zarówno łotewskiej jak i litewskiej obciąża
homonimiczny rdzeń kauk- ‘wyć, huczeć, krzyczeć’. W onomastyce mogą
być słowa pochodne (np. hydronimy i nazwy osobowe).
2.
Po drugie, mówiąc o toponimach, mających rdzeń z kuk- trudno zdecydować się jak segregować, gdyż część z nich należy do grupy, której znaczenie
‘podnosić się’ ‘okrywać’ ‘kłaniać się’, niezależnie od tego, czy pochodzą prosto z rdzenia, czy poprzez słowa pochodne kukur-, kukar- ‘garb’, ‘guz’, czy też
pochodzą z nazw osobowych z rdzeniem Kuk- ‘skulony’, ‘zgięty’.
Następną grupę tworzą apofoniczne warianty mitonimu kaukas – kukas
3.
(LKŽ lit. ‘kaukas, velnias’), z których część pochodnych jest od rdzenia kuki kojarzy się ze znaczeniem mitonimów ‘kaukas’ lub ‘velnias’ (PKEŽ 2: 295).
4.
W końcu słowa pochodne rdzenia kauk- mogą być kojarzone nie tylko z istotą mityczną, ale również z innymi słowami pochodnymi tego rdzenia – lit.
3
Materiał onomastyczny zebrała i mapy opracowała K. Kukure, zaś folklorystyczne przygotowały obydwie autorki. Literaturę przedmiotu zamieszczono na końcu artykułu.
189
kaukas ‘hak’, kaukara ‘wzgórze’, a szczególnie z nazwami osobowymi Kaukas,
Kaukėnas itp.
Na mapie nr 1 widzimy rozprzestrzenienie toponimów z rdzeniem kauk- ‘kaukas’ > nazwa osob. Kauk- ir hidr. Kauk- na terenie Bałtów.
Nie zawsze pomaga nam analiza słowotwórstwa. Powiedzmy, że niektóre słowa
mają przyrostki o jednym znaczeniu -ar-, -ur-: kaukarà, kaũkaras, kaukurà, kaũkuras
‘wzgórze, górka’, dla których nie jest charakterystyczne znaczenie funkcji (mapa nr 2),
jednak występują wielofunkcyjne przyrostki Bałtów: -ēn-, -īn-/-in-, -ain-, -ait-, -uti inne, używane w słowotwórstwie nazw osobowych oraz toponimów. Dołożenie ich
do tak wieloznacznego rdzenia, jakim jest kuk- czas. ‘giąć się, owijać się, wznosić się’,
wliczając słowa pochodne rzecz. kùkas ‘diabeł’, kùkis ‘diabeł”, ‘hak’ oraz nazwy osobowe, nie pomaga dokładniej wyróżnić toponimów, pochodzenie, których moglibyśmy
bezpośrednio powiązać z mitonimem. Podobna sytuacja jest również i z toponimamy
złożonymi, gdzie tylko w rzadkich przypadkach semantyka i dodatkowa informacja
daje możliwość wyróżnienia słów pochodnych od mitonimu, takich jak Cucenbrast
(Топоров 1980: 251). Dlatego też toponimy na mapie nr 3 nie mają zadania dokładnego odzwierciedlenia obrazu etymologicznego, a raczej ukazują lokalizację toponimów.
Pozostaje jedyna możliwość – zaufać ogólnym powiązaniom między hydronimem,
oikonimem i mikrotoponimem oraz ich lokalizacją. W przypadku Kaukėnai mamy
onimy motywujące jeden drugiego: nazwa wsi Kaukėnai pochodzi od nazwy rzeki
Kaukė, a nie od nazwy osobowej Kaukas czy Kaukėnas, chociaż pod względem słowotwórczym tak mogłoby być.
Kierunek słowotwórstwa pomaga niebezpośrednio ustalić lokalizacja toponimów oraz rozprzestrzenienie nazw osobowych. Na przykład nazwa osobowa Kaukas jest charakterystyczna dla terenów południowo-zachodniej Auksztoty i terenów
wschodniopruskich, a Kaukėnas tylko dla wschodniej Auksztoty w ogóle nie znany ani
w północnej części Litwy, ani na Żmudzi. Toponimy, mające rdzeń kauk- w miejscach,
gdzie nazwa osobowa jest nierozprzestrzeniona, mogą być kojarzone z mitonimem.
Najdziwniej wygląda tutaj dość obfita grupa słów pochodnych od tego rdzenia
na Łotwie. Spory spis pruskiego i litewskiego kauk- wskazuje V. Toporow (Топоров
1980: 274), gdzie w folklorze nie znajdujemy podstawowego leksemu *kauks. Aby to
wyjaśnić możliwe są dwie odpowiedzi: albo toponimy z kauk/kuk- nie są pochodzenia
mitonimicznego, albo sam mitonim wymarł i pozostawił jedynie ślady w onomastyce.
Mitonim kaukas
Wróćmy do samego mitonimu: lit. kaukas, pruskie kauks i na Mierzei Kurońskiej
kauks. Badacz mitologii litewskiej N. Velius w swojej książce Mitinės lietuvių sakmių
būtybės (Istoty mityczne powiastek litewskich) (Vėlius 1977) bardzo dużo w tej sprawie
powiedział i w rzeczy samej prawie nie ma, co dodać. Możemy uzupełnić podany przez
niego materiał folklorem wschodniopruskim, zapisanym w języku niemieckim oraz
w dialekcie kursenieku. Ze względu na to, że N. Velius nie wskazuje z jakich miejsco-
190
wości pochodzą podania, w których wspominane jest imię kaukas, na mapie nr 4 wyznaczony jest teren rozprzestrzenienia tylko innych synonimów tego słowa.
Istota mitologiczna kaukas w folklorze litewskim odróżniana jest od innych na
podstawie wyglądu, miejsca pochodzenia i działalności oraz funkcji. Wygląd – dorosły, często brodaty człowiek lub dziecko, częściej płci męskiej; pochodzenie – ziemia,
podziemie, woda; miejsce działalności – opodal domu człowieka lub w jego zagrodzie. Funkcje: 1) przynosi bogactwo dla właściciela – ziarno, siano, różne produkty
żywnościowe (ok. 60% powiastek litewskich), często wspominane jest, że kradnie u innych; 2) wykonuje różne prace (15%) – karmi konie, pracuje jako rzemieślnik.
Jan Łasicki pisze tak (ok. 1582 r.): Kaukie sun lemunes, quos Russi Vboze appelant:
barbatuli, altitudine vnius palmi extensi: ijs quis illos esse credunt conspicui; allis minime.
his cibi omnis edulii apponuntur. quod nisi fiat, ea sunt opinione, vt ideosuas fortunas (id
quod accidit) amittant (BRMŠ 2: 597)4.
W związku z tym, że do badania wizerunku kaukas N. Velius wykorzystał cały
materiał w języku litewskim, między innymi teksty publikowane przez Basanawicziusa
z Prus Wschodnich, mamy podstawę sądzić, iż wizerunek kaukasa, zapisany w języku niemieckim z Prus, a którego N. Velius nie wykorzystał, nie powinien zbytnio się
różnić. W wielu powiastkach J. Basanawicziusa jego imienia nie wspomina się, mówi
się tylko ‘małe człowieczki, dzieci’, znakiem szczególnym są ubrania (jaskrawe, często
w czapkach), jednak najważniejsze są funkcje.
W folklorze pruskim zapisanym w języku niemieckim znajdujemy zarówno identyczne, bardzo podobne wizerunki kaukasa, jak i niecharakterystyczne dla Litwinów.
Do pierwszych zaliczmy następujące cechy kaukasa: jako podarunek daje się źdźbło,
słomę, wiór, a człowiekowi, który to przyjął, kaukas przynosi dobro.
Istota wspominana przez E. Pohla o imieniu niem. Zwerglein (Pohl 1975: 194).
W powieści mówi się, że po Niemnie płynie rybak i do jego łódki wchodzi mały człowieczek oraz prosi o podwiezienie do Rambyna. Wysiadając pozostawia pełną łódkę
liści osiki. Rybak wyrzuca wszystko i tylko następnego dnia zauważa, że to były bryłki złota. W innej powiastce w podobny sposób wrzuca kawałek węgla. W zbiorze
Chr. Hinze istota o imieniu Kolbuk. Willenberg (Pomerania) ukazuje się jako małe
dziecko w czerwonym ubraniu (Hinze 1991: 177, 77), gdzie indziej mały człowiek,
uciekający od prześladującego go wilka, dziękuje człowiekowi, który go uratował, znalezioną kością, okazuje się, że to złoto.
W powiastkach E. Pohla (Pohl 1975: 193, 203–205) widzimy i inne cechy charakterystyczne dla litewskiego kaukas: ludziki pomagają w pracach (często przy pracach
męskich – kowalowi, szewcowi, karmi konie) a gospodarz je żywi. Zarówno w tekstach
Basanawicziusa, jak i w tekstach niemieckich wspomina się, że maluchy proszą o uszycie dla nich ubrań (w litewskich tekstach wskazuje się, że należy uszyć je w ciągu jed4
Kaukai są to dusze zmarłych, Rusini nazywali je Ubaze – z brodami o wzroście jednej piędzi. Ci, którzy
wierzą w ich istnienie – widzą ich, inni – nie widzą. Kładą im żywność, gdyż wierzą, że jeżeli tego nie
zrobią, to przepadnie całe bogactwo (tak się zdarza), tłum. własne.
191
nego dnia, najczęściej to jest czwartek), jednak gdy już dostaje, rozumie to jako zapłatę
i zostawia gospodarza. Mszczą się, jeżeli zamiast żywności znajdują łajno. Jednak w niektórych niemieckich tekstach Erdmännchen (Unterirdische) wykonują czynności niecharakterystyczne dla litewskiego kaukasa: proszą gospodarza o miejsce na ucztę w jego
gospodarstwie lub zapraszają na ucztę i odwdzięczają się obficie. W tekstach Chr. Hinze znajdujemy więcej różnych sposobów zemsty: zniszczone plony, przemęczone konie, zanieczyszczone pożywienie, prorokują wojnę (Hinze 1991: 74, 175, 208).
Jeszcze dalej od litewskiego wizerunku jest przedstawienie, że krasnoludki kradną i zamieniają dzieci (w folklorze litewskim tak zachowują się istoty żeńskie laumė).
Wspomniane jest, że Mazurzy bali się krasnoludków (Kobold), mówiono, że zamieniają nieochrzczone dzieci na swoje, lub że „istoty podziemne” kradną dzieci i dlatego pod
głowę należy im położyć Biblię lub kancjonał.
W tekstach z Mierzei Kurońskiej kauks, w opowiadaniach po niemiecku nie był
tłumaczony. Jego obraz jest bardzo podobny – małe ludziki, tylko ich funkcje chtoniczne są niewyraziste, słabe. Niektórzy wyraźnie rozróżniają je i velns, ‘Teufel’, gdyż
uważają, że kauki niczego złego nie robią, tylko żartują. Charakterystyczną cechą dla
tego regionu jest fakt, iż kauki zajmują się rybołówstwem lub przeszkadzają w łowieniu ryb. Jak więc widzimy, istota mityczna charakterystyczna dla rolników przenoszona jest w świat rybaków. Nawet ma swoje własne imię Pēteris (Pamarių sakmės 2010: 25,
72, 73). Myślę, że kauks w folklorze kursenieku nie pochodzi z praojczyzny Kurlandii
(gdzie sytuuje się źródła grupy etnicznej kursenieki), gdyż nigdzie indziej w folklorze
łotewskim nie znajdujemy owej istoty. Strefa jego działalności również nie jest charakterystyczna, dlatego prawdopodobnie kauks będzie przejęty od wschodniopruskich
Litwinów, Kłajpedzian lub Nadrowian.
Widzimy, że funkcja penaty ziemi, pomocnika człowieka, nie zważając na to,
że istota może być nazywana „podziemniakiem” czy „małym człowiekiem” najbardziej wyeksponowana jest u współczesnych Litwinów zachodnich (Żmudzini i Kłajpedzianie) oraz w części północnej Prus Wschodnich (por. Pohl 286). Dane LKŽ
potwierdzają, iż mitonim kaukas szczególnie charakterystyczny był dla Żmudzinów,
natomiast mieszkańcy Auksztoty przypominają go sobie w innych znaczeniach (grzyb,
belemnit), a Litwa południowa zachowała go u siebie w toponimach.
Z przedstawionego materiału wynika, że nie możemy przydzielić wszystkich
funkcji małego człowieka z folkloru wschodniopruskiego dla bałtyjskiego kauka.
Prawdopodobnie jest to wynik współdziałania kultur, współdziałanie „penat ziemi”
oraz innej lub innych istot chtonicznych. Można przypuszczać, że wpływ na zanikanie
kaukasa jako mitonimu mogły mieć zmiany jego wizerunku, najpierw pomylenie go
z innymi istotami, a później też z velniasem.
Kaukas i aitvaras. Kaukas i barstukai
W folklorze litewskim, szczególnie u zachodnich i północnych Żmudzinów kaukas
często mieszany jest z inną istotą mityczną – aitvaras. W tekstach niemieckich najczę-
192
ściej rozróżniany: Besonders günstig ist er (Alf ) einer längst verstorbenen Frau S. aus Pokalkstein gewesen und hat sie steinreich gemacht; andere sagen, die Untererdchen hätten
ihr Geld zugetragen (Hinze 1991: 53). Na Litwie bardziej znany jest aitvaras niż kaukas,
(opowiastki zapisane we wszystkich regionach), znają go również na Łotwie a nazywają pūķis. W tekstach, zapisanych przez Bezzenbergera na Mierzei Kurońskiej pūķis
znany jest w folklorze kursenieku i jest wyraźnie odróżniany od kauks.
Według N. Veliusa, aitvaras i kaukas pełnią podobne funkcje, jednak z natury są
to różne istoty. Aitvaras najczęściej ukazywany jest, jako latający ogień, ptak z ogonem.
Można go kupić, wysiadywać z jaja, zniesionego przez czarnego koguta lub też zwabić
od drugiego gospodarza. Tymczasem kaukasa kupić się nie da, można go wysiedzieć
z jajka zniesionego przez koguta, chociaż częściej z jaj knura lub ogiera. Kaukas nie lata,
wręcz przeciwnie – trzyma się ziemi lub żyje pod ziemią, wygląda jak mały człowiek.
Kaukas sam przedstawia się dla gospodarza przynosząc jakiś znak. Kauki często widzą
dzieci. Zarówno od kauków, jak od aitvarów dobrodziejstwa można otrzymać pokazując nagą pupę, jednak, jeżeli niczego nie ma, aitvaras może zapuścić wszami, czego nie
zrobi kaukas. Aitvaras dobrodziejstwa kradnie od innych, przynosi nie tylko żywność,
zboże, ale i pieniądze. Kaukas nie przynosi pieniędzy, a jego wizerunek, jako złodzieja, jak mówi N. Vėlius, najprawdopodobniej jest późniejszy, gdy zaczęto te dwie istoty
mylić i plątać (Vėlius 1977: 189). Aitvaras nigdy nie pracuje, a kaukas pomaga w pracy
(szycie, doglądanie koni). Pozbyć się aitvarasa można za pomocą srebrnej kuli. Kaukas
wychodzi sam po tym jak dostaje zapłatę – ubrania (teraz przypomnijmy sobie słowo
używane przez mieszkańców Auksztoty kaukučiai „koszulka dziecięca”). Zezłoszczony aitvaras podpala dom, a kaukas najczęściej zostawiają łajno lub splatają ogony koni.
Znane są niemieckie podania, gdzie zezłoszczone Untererdchen podpalają dom.
Czy Mažvydas w XVI w. miał na myśli dwie różne istoty, czy używał, jako synonimów do określenia jednej istoty, gdy mówił: Qui ad malas artes adijciunt animum,
Eithuaros et Caucos Deos profitentur suos (Ci, którzy są skłonni do złych robót, za bogów
swoich uważają aitvaras i kaukas) (BRMŠ 2: 184)? Najbardziej widoczne mieszanie się
aitvarasa i kaukasa w strefie ich kontaktu, kaukas, jako istota mityczna strefy ziemnej
charakterystyczny jest dla zachodnich i pruskich Litwinów (w późniejszym folklorze
na tych terenach aitvaras i kaukas często są mieszane), idąc bardziej na północ obraz
kaukasa robi się słabszy, a dla folkloru łotewskiego w ogóle nie jest charakterystyczny.
Jak wspominaliśmy, leksem kaukas, jako mitonim we współczesnym języku litewskim jest bardziej znany w zachodniej części kraju, a aitvaras jako przedstawiciel ognia
i nieba dobrze znany w folklorze zarówno pruskim, jaki i litewskim oraz łotewskim.
Ganiąc za wysławianie kauka J. Bretkunas w XVI w. mówi do Litwinów: Pameskigi
miela Lietuwa melstisi kaukus, Aitwara, Szemepaczius alba kitas Deiwes ir numirusius
schwentuosius. Kaip ir durnai Lietuwa pirm schu metu meldesi Szemepaczus / Kaukus,
(BRMŠ 2: 318, 319)5.
5
Litwo przestań się modlić do kauków, aitvarów, żempaitów lub do innych bogiń i świętych zmarłych. Jak
głupio Litwini dawniej aż do tego czasu modlili się do żampajtów / kauków.
193
Tymczasem mówiąca o bogach Sudowów Prūsų krašto kronika w 1588 r. nie wspomina kaukas, jednak wspomina sługi Puškaitisa barstukai (Barstucke), to były małe
ludziki, których nazywano krasnoludkami (BRMŠ 2: 312). Barstucke solten sein kleyne
menlein des Pußkaiten diener die wir Wicholt nennen, (BRMŠ II, 307). M. Pretorius
wskazuje, że kauki żyją pod ziemią a aitvaras na ziemi. Słowo kaukas jako „człowieczek podziemia” wyjaśniali również leksykografowie Ruigys i Milkus. Semiotyk J. Greimas przypisuje kaukasa do bóstw strefy Puškaitisa – boga inkarnacji ziemi Prusów,
Żmudzinów i Kurów, który rodzi chtoniczne wyrostki – barstukas, bezdukas i kaukas
(Greimas 1990: 42). Uogólniając źródła historyczne, wyróżniając różnice pomiędzy
aitvaras i kaukas, N. Velius twierdzi, że kaukas to oswojone barstuki, które są uważane
za sługi boga płodności Puškaitisa (Vėlius, 1977: 191). W czasach Pretoriusa na terenie
Nadrowii odbywała się zamiana mitonimów – pruski barstukas zamieniono litewskim
kaukas6. Tak samo jak Velius, jestem skłonna sądzić, że obraz kaukasa nie jest młodszy
od barstukas. Wskazują na to jego archaiczne cechy i imiona. Nie tylko imię, ale stare
znaczenie kauka możemy znaleźć w folklorze mazurskim (najczęściej znajdywana nazwa w formie liczby mnogiej kautki) (Kolberg 1966). V. Toporow i inni językoznawcy
wiążą imię kaukas z bułgarskim przebierańcem zapustów kuker, kuk, kukir (Топоров
1980: 293–297). Funkcja – podnieść żyzność ziemi, płodność. Funkcje kaukasa i jego
odpowiedników w innych kulturach również związane są z kulturą rolniczą.
Z analizy folkloru litewskiego i łotewskiego wynika, że strefą aitvarasa był ogień,
niebo, a kaukasa i barstukasa – woda i ziemia. Na pytanie w jaki sposób mogły być mieszane te dwie różne istoty N. Velius próbuje odpowiedzieć paralelami indoeuropejskiego kultu bliźniaków (np. mówi o takich wyobrażeniach, jak to, że kaukas wysiadywane
były z jaj knura, oraz że kaukas często pokazywały się parami). Oznacza to, że para
aitvaras – kaukas mogłaby ilustrować taki obraz dualistycznego świata, gdzie bliźniaki
są przeciwieństwem jeden drugiego (Velius, 1977: 193–198). W takim przypadku nasuwa się pytanie dlaczego takiego nie mającego analogii wyobrażenia nie znajdujemy
w bardzo archaicznym folklorze łotewskim?
Kaukas i velnias
Było kilka przyczyn, z powodu których pomieszanie kaukas i velnias w folklorze litewskim było coraz częstsze i silniejsze. 1) Wierzono, że można kaukasa, jak i velniasa oraz
aitvarasa, oswoić, zmusić do służenia, zawierając z nim umowę. Za nieodpowiednie
zachowanie człowiek zostaje ukarany. 2) Wiara, że bogactwo nabyte nieprawowitym
sposobem szczęścia nie przyniesie. Ta zasada była propagowana również przez chrześcijaństwo. 3) W folklorze podkreślany jest temperament velniasa i kaukasa, chęć
płatania figli, szydzenia z ludzi. 4) To konsekwentne demonizowanie przez Kościół
wszystkich wizerunków istniejących do czasów chrześcijaństwa.
6
Więcej o wizerunku Puskaitisa i barstuka w mitologii pruskiej, wschodniopruskiej i litewskiej,
patrz Balsys 2005.
194
Jednak zarówno w folklorze litewskim, jak i wschodniopruskim znajdujemy
mnóstwo dowodów, że te dwie istoty mityczne były rozróżniane, również różne były
ich imiona. Po analizie mitonimu velnias u Bałtów widzimy, że to obraz wielowarstwowy, jego rozwój folklorystyczny był bardzo długi, a pierwotna funkcja dotyczyła
opieki zmarłych. W mitologii pruskiej pod względem tej funkcji znany był Pikūlas
lub *Patulas7. Właśnie, dlatego chrześcijaństwo dla litewskiego i łotewskiego velnias/
velns przydziela funkcje demoniczne i przejmuje jego imię. Tak, więc widzimy rozwój
semantyki mitonimu velnias/velns jako: ‘opiekun zmarłych’, → ‘bóg zmarłych’ → ‘istota
chtoniczna, antypod Boga’→ ‘diabeł, szatan’; analogicznie pr. Pikūls: ‘bóg zmarłych’ →
‘Teufel’. W tradycji chrześcijańskiej Litwy i Łotwy imię velnias używane było znacznie
częściej niż šėtonas, łot. sātans.
N. Velius pisze: „z velniasam mieszane i jego imieniem nazywane [są] nawet takie samodzielne istoty jak laumės, kaukai, aitvarai, a imiona tych istot używane [jest]
do nazywania velniasa”, (Vėlius, 1987: 36). Czasami velniasa nazywano od tego samego
rdzenia, jak kaukas: kukas, kukis, wtedy takie imię velnias powiązane bywa z rdzeniem
kuk-, które oznaczało ‘giąć się, garbić się’. Zarówno materiał LKŽ, jak i onomastyka,
i folklor wskazują, że mógł to być proces dwukierunkowy: zmiany znaczenia słów:
1) leksem kaukas na niektórych terenach Bałtów, po pierwsze u Prusów, mógł mieć
rdzeń kuk- (kukas, kukis); 2) leksem kukas/kukis po rozwoju semantycznym ‘zgięty,
zgarbiony’ → ‘velnias’, a również ‘zgięty, zgarbiony’ → ‘kaukas’. Dlatego ‘kaukas’ → ‘velnias’. Chrześcijaństwo miało duży wpływ na starą mitologię, gdyż wszystkie stare istoty
mityczne, nawet te, które nie miały cech chtonicznych, były wypędzane z wyobraźni
i przypisywanie do funkcji szatana. Mažvydas wymienia kaukas, žemėpatis ir laukosargas i uogólniając nazywa je velniuvas.
Niezbyt udana próba rozróżnienia różnych istot bałtyjskich, które mogły być
ukazywane, jako pary opozycyjne kauk- ‘kaukas’ i kuk- ‘velnias’ tylko na podstawie
materiału w języku pruskim, nie jest udana (Топоров 1980: 252). Nie popiera jej nawet
wyraźniejsza opozycja w toponimice, ani w folklorze, dlatego V. Mažiulis ma rację uważając, że pr. *kukas stanowi synonim kaukasa lub wariant apofoniczny, tak jak litewskie
kaukas oraz kukas/is (PKEŽ, 2: 296). Podsumowując można powiedzieć, że bałtyjski
mitonim kaukas ‘duch ziemi, pobudzający płodność’ oznacza bóstwo, które jest potwierdzone w onomastyce litewskiej, łotewskiej i pruskiej oraz w folklorze litewskim.
Jego powiązania z bóstwem ziemi barstukasem to rozwój mitologii pruskiej w wyniku
lituanizacji północnych Prusów, wtedy połączyły się obrazy litewskiego kaukas i barstukas, a później umocniło się imię kaukas.
Z powodu niektórych wspólnych funkcji i wpływu chrześcijaństwa, mitonimy
kaukas i velnias upodabniają się; sprzyja temu również semantyczny rozwój leksyki
poprzez znaczenie ‘giąć się, garbić się, unieść się’, dlatego też w folklorze, a szczególnie
w onomastyce znaczenia słów pochodnych rdzenia kauk-/kuk- trudno rozróżnić. Jednak z powodu wczesnego potwierdzenia pruskiego cawx oraz innych synonimów ‘Teu7
V. Mažiulis pisze więcej o autentyczności tego imienia (PKEŽ 3: 233).
195
fel’ w źródłach pruskich, nie ma podstaw by trzymać się tylko jednej wersji, że pruskie
Cawx rzeczywiście oznaczało ‘Teufel’. Po uzupełnieniu oraz analizie materiału zarówno
folkloru, jak i onomastyki, autorki podtrzymują opinię V. Toporowa oraz V. Maziulisa,
że pr. cawx (kauk(a)s) i *kukas są to bałtyjskie mitonimy demonizowane przez chrześcijaństwo. Proponujemy, żeby do komentarzy pomników dołączyć komentarz, iż pierwotne znaczenie mitonimu było kaukas ‘penata ziemi’. Na pytanie czy Łotysze mieli
mitonim *kaukas i jego obraz, oraz gdzie on znikł, na razie odpowiedzi nie mamy.
Źródła onomastyczne i folklorystyczne
Blažiene G., Die Baltischen Orstnamen in Samland, Stuttgart2000.
Blažienė G., Baltische Ortsnamen in Ostpreußen. Hydronymia Europaea; Sonderband III,
Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2005,
BRMŠ – Baltų religijos ir mitologijos šaltiniai, t. II–III: Mokslo ir enciklopedijų l-kla, Vilnius
1996–2005.
Tettau W.A.J., Temme J.D.H., Die Volkssagen Ostpreußens, Litthauens und Westpreußens,
Gesammelt von W.A.J. von Tettau und J.D.H. Temme, Hildesheim–Zürich–New York
1994.
Frischbier H., Ein Beitrag zur Geschichte des Aberglaubens in der Provinz Ostpreussen von.
H. Frischbier. Berlin, 1870.
Endzelīns J., Latvijas vietu vārdi, Darbu izlase, IV. 1 d, Rīga 1981.
Gerullis G., Die Altpreussischen Ortsnamen, gesammelt und sprachlich behandelt von
Dr. Georg Gerullis, Berlin und Leipzig 1922.
Hinze C., Ostpreussische Sagen, hrsg. von Christa Hinze u. Ulf Diederichs, 3. Aufl., München 1991.
Iš gyvenimo vėlių bei velnių, Surinko Jonas Basanavičius. Vilnius, 1998.
Karulis K., Latviešu etimoloģijas vārdnīca, Rīga 1992.
Lietuviškos pasakos. Antra knyga. Surinko Jonas Basanavičius. Jono Basanavičiaus tautosakos
biblioteka, t. VI, sud. L. Sauka ir K. Aleksynas, Vilnius 2003.
Nesselmann G.H.F., Thesaurus Linguae Prussicae, Zusammengestellt von G.H.F. Nesselmann, Belin 1873.
Pamarių sakmės, (sud. D. Kiseliūnaitė), Klaipėda 2010.
Pėteraitis V., Mažoji Lietuva ir Tvanksta, Vilnius 1992.
Pėteraitis V., Mažosios Lietuvos ir Tvankstos vietovardžiai, Vilnius 1997.
Pohl E. Die Volkssagen Ostpreussens, New York.
Pospiszylowa A., Toponimia poludniowej Warmii, Olsztyn 1987.
Sagen des preussischen Samlandes, von Rudolf Friedrich Reusch. Königsberg 1838.
Vaitkevičius V., Alkai, baltų šventviečių studija, Vilnius 2003.
Vaitkevičius V., Senosios Lietuvos šventvietės. Aukštaitija, Vilnius 2006.
Vanagas A., Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas, Vilnius 1981.
Дамбе В., Соответсвия в топонимии Латвийской ССР с древнепрусским языком, Baltistica. I priedas. Vilnius 1972.
196
Literatura
Balsys, Dėl Puškaičio, barstukų ir markopolių kilmės bei funkcijų, Tiltai, Priedas. R. 2005,
Nr. 26, p. 51–60.
Frischbier K.H., Preußisches Wörterbuch, Bd. I, Nachdr. d. Ausg, Berlin 1882.
Greimas A.J., Tautos atminties beieškant. Apie dievus ir žmones. Vilnius–Mokslas–
Chicago,1990, Algimanto Mackaus knygų leidimo fondas.
Kolberg A., Mazury Pruskie. Dzieła wszystkie, t. XL, Kraków 1966.
LEW – Fraenkel E., Litauisches etymologisches Wörterbuch, Göttingen 1962.
Lexicon Borvssicvm Vetvs, A. Michaeli Klosse traductum, Kaunas 2007, Domus editoria Universitatis Vytauti Magni.
LKŽ – Lietuvių kalbos žodynas, t. I-XX, Vilnius 1941–2002, (el.: www.lkz.lt).
ME – Müllenbachs K., Latviešu valodas vārdnīca, Rediģējis, papildinājis, turpinājis
J. Endzelīns, Rīga 1923–32, Sēj. 1–4.
Nastopka K. Sudėtinis terminas, Žmogus ir žodis (2),Vilnius 2009, p. 5–10.
PEKŽ – Mažiulis V., Prūsų kalbos etimologinis žodynas, Vilnius 1988–1997.
PKP – Mažiulis V, Prūsų kalbos paminklai, 2, Vilnius 1981.
Pokorny J., Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Bern 1959, Francke.
Топоров B., Прусский язык, Москва 1975–1990.
Vėlius N., Chtoniškasis lietuvių mitologijos pasaulis, folklorinio velnio analizė, Vilnius
1987, Vaga.
Vėlius N., Mitinės lietuvių sakmių būtybės, Vilnius 1977, Vaga.
PruSSisch cawx, litauisch kaukas,
kurisch kauks – die Entwicklung des Mythonyms
von den ersten Erwähnungen bis heute
Zusammenfassung
Ziel des Artikels ist es, das Zusammenwirken mehrerer mythologischer Bilder im Kontext von
Sprache und Folklore zu verfolgen. Das Problem ist die komplexe Verbreitung der Bedeutungen des baltischen Lexems *kauk-as in der Lexikographie, Onomastik und Folklore. Im Elbinger Wörterburch wird das prußische Wort Cawx < Balt. *káuk-as als ‚Teufel’ übersetzt. In der
baltischen Mythologie haben wir mehrere Wesen, die scheinbar ähnliche Funktionen erfüllen,
aber in der Sprache mit verschiedenen Lexemen bezeichnet werden,
In diesem Artikel versuchen wir, die Hypothese von V. Mažiulis zu begründen, dasss die
Bedeutung von pr. kauk(a)s im Mund einfacher Leute (die kein Deutsch verstanden und wenig
vom Christentum wussten) das Wort lange eine Art von Penaten (Penates – altrömische Hausgötter) bezeichnete und nicht den Teufel.
Als Grundlage dienen Onomastik und Folklore:
1.
die Verbreitung der Wurzel kauk- sowie ihrer Varianten und geographische Verteilung in der baltischen Onomastik und Semantik;
2.
3.
197
die Verbreitung des Mythonyms *kaukas in der Folklore der Balten (Funktion, Gestalt, Synonymik und Transformation der Bedeutungen);
der Einfluss des Zusammenwirkens des Christentums und der Kultur auf die Entwicklung des Mythonyms.
Prussian Cawx, Lithuanian Kaukas,
Kuronian Kauks – the Evolution of the Mythonym
From the First Mentions Till Nowadays Ones
Summary
The aim of the article was the reflection of the cooperation of several mythological representations within the language and folk frames. The problem is spread of meanings in lexicography,
onomastics and folk of Baltic lexeme *kauk-as. In Prussian language in Elbing Vocabulary one
can find word Cawx < balt. *kaus-as translated as Teufel (devil). There are several creatures in
Baltic mythology, which seemingly have similar functions, but in language they are defined
with different lexemes.
This article tries to justify the idea of V. Mažiulis that the meaning of Prussian kauk(a)s
for the ordinary people (who didn’t understand German and knew little about Christianity)
stayed as long as some kind of penates – favourable creature not the devil.
The base is onomastics and folklore:
1.
Spreading root kauk- and its variants in Baltic onomastics, semantics and in the geographic frame.
2.
Spreading of mythonym *kaukas in Baltic folk (functions, picture, synonymic, transformations of meanings).
The influence of cooperation between Christianity and other cultures to the evolu3.
tion of the mythonym.
Ryc. 1.
198
Ryc. 2.
199
200
Ryc. 3.
Ryc. 4.
201
PRUTHENIA
Tom VI
Olsztyn 2011
Pruthenia
Tom VI
Pismo poświęcone
Prusom i ludom bałtyjskim
Rada Naukowa:
Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,
Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski,
Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki
Redagują:
Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann,
Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (zastępca redaktora),
Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (sekretarz)
Tłumaczenia streszczeń i spisu treści:
Joachim Stephan (j. niemiecki), Marta Kamińska,
Seweryn Szczepański (j. angielski), Seweryn Szczepański (z j. rosyjskiego)
Opracowanie graficzne, skład i projekt okładki:
Marek M. Pacholec
Wydano dzięki wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Edycja wspólna
Towarzystwa Naukowego „Pruthenia”
oraz
Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie,
ISSN: 1897-0915
Olsztyn 2011
Pruthenia
Band VI
Zeitschrift für Geschichte und Kultur
der Pruβen und der baltischen Völker
Wissenschaftlicher Beirat:
Redigiert von:
Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann,
Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur),
Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (Sekretär)
Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses:
Deutsch – Joachim Stephan, von Englisch – Marta Kamińska,
Seweryn Szczepański, von Russisch – Seweryn Szczepański
Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf:
Marek M. Pacholec
Wissenschaftlicher Verein „Pruthenia”
und
Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Allenstein
ISSN: 1897-0915
Olsztyn 2011
Pruthenia
Volume VI
Journal of the history of Prussians
and the Baltic Nations
Scientific Council:
Editors:
Grzegorz Białuński (editor in chief ), Mirosław J. Hoffmann,
Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (deputy editor),
Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (secretary)
Translations:
Joachim Stephan (German), Marta Kamińska,
Seweryn Szczepański (English), Seweryn Szczepański ( from Russian)
Scientific Association „Pruthenia”
&
The Wojciech Kętrzyński Research Center in Olsztyn
ISSN: 1897-0915
Olsztyn 2011
354
Pruthenia, 2011, t. VI,
Spis treści
Inhaltsverzeichnis
Contents
Contents
I. Studies and articles
Dariusz Andrzej Why do scholarly descriptions of early medieval
Sikorski, nations of “Barbaricum” differ so much?
Alicja Dobrosielska, Between Cholinun and Rome. The remarks on the possibilities of
Bogdan Radzicki, historic reconstruction of axiological horizon and the conditions of
deep cultural change in Prussia between 10th and 13th century
Владимир Иванович Curonian burial ceremonies in Kaup on the Sambia Peninsula
Кулаков,
Elżbieta In the matter of identification of hill fort nearby Gayle
Kowalczyk-Heyman,
Paweł Kawiński, The organisation of pagan sacral area within the settlement
during the period before the conquest of Prussia by Teutonic
Knights. The example of Pomesania, Pogesania and Warmia
Seweryn Szczepański, Sacralization of the borderlands on the Old Prussian Pomesania’s example
Robert Klimek, Sacred lakes of Prussian
7
25
61
81
89
129
169
Dalia Kiseliūnaitė, Prussian cawx, Lithuanian kaukas, Kuronian kauks – the evolution
Karina Kukure, of the mythonym from the first mentions till nowadays ones
185
Miłosz Sosnowski, Prussians and wolves, Prussians and bees – medieval
metaphorization of social system
203
Julia Możdżeń, The religious sincretism of Old Prussian based
on the Chronicle of Simon Grunau
221
Janusz Małłek, Old Prussians and the Reformation
249
Jerzy Marek Łapo, Pot – a deadly tool? Pottery in the folk ceremonies
of old Prussian Lands in modern age
263
II. Materials and resources
Norbert Ostrowski, Lit. Perknas ‘Thunder, Thunderbolt’
Arkadiusz Bezławki – cemetery. The contribution of the
Koperkiewicz, research of christianization of Prussia
275
281
Contents
Inhaltsverzeichnis
Spis treści
355
III. Polemics and discussions
Elżbieta The missions of bishop Adalbertus of Prague and bishop Brunon
Kowalczyk-Heyman, of Querfurt to Prussia within archeological researches
305
IV. Reviews and discussions
Letas Palmaitis, Įmintos tūkstantmečio mįslės. Šventasis Brunonas
Bonifacas, senovės baltai ir Lietuvos pasienis (Alina Kuzborska)
323
Algirdas Seibutis, 1009 metų Lietuvos pasienio geografinė apybraiža.
Šv. Bonifaco Brunono žūties vietos paieškos (Alina Kuzborska)
329
Aнатолий Николаевич Кирпичников, Раннесредневекoвые золоченые
шлемы. Новые находки и наблюдения (Seweryn Szczepański)
333
Studia Mythologica Slavica, 1998–2010 (Seweryn Szczepański)
339
V. Reports and communications
Report on activities Pruthenia Society for the year 2010 (Bogdan Radzicki) 347
356
Spis treści
Inhaltsverzeichnis
Contents
Inhaltsverzeichnis
I. Studien und Artikel
Dariusz Andrzej Warum sind die wissenschaftlichen Beschreibungen
Sikorski, der Glaubensvorstellungen der frühmittelalterlichen
Völker des „Barbaricum” so unterschiedlich?
Alicja Dobrosielska, Zwischen Cholin und Rom. Bemerkungen zu den
Bogdan Radzicki, Möglichkeiten der Rekonstruktion des axiologischen Horizonts
und der Bedingungen des tiefgreifenden Kulturwandels
in Preußen im Zeitraum vom 10. bis zum 13. Jh.
Владимир Иванович Der kurische Bestattungsritus in Kaup (Halbinsel Samland)
Кулаков,
Elżbieta Zur Identifizierung des Burgwalls in Gayle
Kowalczyk-Heyman,
Paweł Kawiński, Die Organisation des heidnischen prußischen Sakralraums vor
dem Hintergrund der Besiedlung in der Stammeszeit – das
Beispiel Pomesaniens, Pogesaniens und des Ermlands
Seweryn Szczepański, Die Sakralisierung von Grenzräumen am Beispiel
Pomesaniens im 13. und 14. Jh.
Robert Klimek, Heilige Seen der Prußen
7
25
61
81
89
129
169
Dalia Kiseliūnaitė, Prußisch cawx, litauisch kaukas, kurisch kauks – die Entwicklung
Karina Kukure, des Mythonyms von den ersten Erwähnungen bis heute
185
Miłosz Sosnowski, Prußen und Wölfe; Prußen und Bienen – mittelalterliche
Metaphern der Gesellschaftsstruktur
203
Julia Możdżeń, Der religiöse Synkretismus der Prußen aufgrund
der Chronik des Simon Grunau
221
Janusz Małłek, Die altpreußische Bevölkerung und die Reformation
249
Jerzy Marek Łapo, Der Topf – ein Mordwerkzeug? Keramikgeschirr im Volksbrauchtum
des ehemaligen Preußens in der frühen Neuzeit
263
II. Materialen und Quellen
Norbert Ostrowski, Lit. perknas ‚Blitz; Donner’
Arkadiusz Der Friedhof von Bezławki. Ein Beitrag zur Erforschung
Koperkiewicz, der Christianisierung der prußischen Länder
275
281
Contents
Inhaltsverzeichnis
Spis treści
357
III. Polemiken und Diskussionen
Elżbieta Die Missionsreisen des Prager Bischofs Albert des –Bischofs
Kowalczyk-Heyman, Brun von Querfurt in der archäologischen Forschung
305
IV. Rezensionen und Besprechungen
323
329
333
339
V. Berichte und Ankündigungen
Tätigkeitsbericht des Vereins „Pruthenia” für
das Jahr 2010 (Bogdan Radzicki)
347
358
Spis treści
Inhaltsverzeichnis
Contents
Spis treści
I. Studia i artykuły
Dariusz Andrzej Dlaczego naukowe opisy wierzeń wczesnośredniowiecznych
Sikorski, ludów „Barbaricum” są tak różnorodne?
7
Alicja Dobrosielska, Między Cholinun a Rzymem. Uwagi na temat możliwości
Bogdan Radzicki, rekonstrukcji historycznej horyzontu aksjologicznego i warunków
głębokiej zmiany kulturowej w Prusach między wiekami X a XIII
25
Владимир Иванович Куршский погребальный обряд на Каупе (полуостров Самбия)
Кулаков, [Kuroński obrządek pogrzebowy w Kaupie, Półwysep Sambijski]
61
Elżbieta W sprawie identyfikacji grodziska przy Gayle
Kowalczyk-Heyman,
Paweł Kawiński, Organizacja pogańskiej przestrzeni sakralnej Prusów na tle osadnictwa
w okresie plemiennym – przykład Pomezanii, Pogezanii i Warmii
Seweryn Szczepański, Sakralizacja obszarów pogranicza – na przykładzie Pomezanii pruskiej
Robert Klimek, Święte jeziora Prusów w świetle dokumentów źródłowych
81
89
129
169
Dalia Kiseliūnaitė, Pruski cawx, litewski kaukas, kuroński kauks – rozwój mitonimu
Karina Kukure, od pierwszych wzmianek do czasów teraźniejszych
185
Miłosz Sosnowski, Prusowie a wilki, Prusowie a pszczoły – średniowieczna
metaforyzacja ustroju społecznego
203
Julia Możdżeń, Synkretyzm religijny Prusów na podstawie kroniki Szymona Grunaua
221
Janusz Małłek, Ludność staropruska a reformacja
249
Jerzy Marek Łapo, Garnek – zabójcze narzędzie? Naczynia ceramiczne w
zwyczajowości ludowej dawnych ziem pruskich
263
II. Materiały i źródła
Norbert Ostrowski, Lit. perknas ‘piorun; grzmot’ – próba weryfikacji etymologii
Arkadiusz Bezławki – cmentarzysko. Przyczynek do dziejów
Koperkiewicz, nad chrystianizacją ziem pruskich
275
281
Contents
Inhaltsverzeichnis
Spis treści
359
III. Polemiki i dyskusje
Elżbieta Występowanie dirhemów na ziemiach pruskich
Kowalczyk-Heyman,
305
IV. Recenzje i omówienia
323
329
333
339
V. Sprawozdania i komunikaty
Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Naukowego
„Pruthenia” za rok 2010 (Bogdan Radzicki)
347

Pruski cawx, litewski kaukas, kuroński kauks

Transkrypt

Podobne dokumenty

Prezentacja Landeschule