Przewodnik po Radzionkowie
Transkrypt
Przewodnik po Radzionkowie
Przewodnik po Radzionkowie „ Ze szkolnego zeszytu Moja babcia 50 lat temu miała 15 lat. Kończyła szkołę podstawową i zaczynała uczyć się w szkole handlowej. Jeszcze z opowiadań swojego ojca pamięta, że były różne sposoby pisowni nazwy Radzionków, np. Raczncow, Radzicow, Radzankow, Radzanow, Radzenkow itp. Wiadomo było, że nazwa ta kojarzyła się z wyrazem „radzić” . Radzionków był więc miejscowością, w której ktoś rad przebywa, albo że komuś się doradza, aby się tu osiedlił. Czasem mówiono też, że Radzionków jest posiadłością lub wioską niejakiego Radzinka (brata św. Wojciecha)” - napisał w wypracowaniu Patryk, uczeń VI klasy Szkoły Podstawowej nr 1 im. Adama Mickiewicza w Radzionkowie. S Przekazując w Państwa ręce niniejszy przewodnik, serdecznie zapraszam do złożenia wizyty w Radzionkowie. Warto, bo choć Radzionków nie jest dużym miastem, kryje mnóstwo historycznych, kulturalnych i sportowych niespodzianek. Będziecie Państwo zaskoczeni, że w radzionkowskiej Kuchni Babki Any zjeść można śląski kołocz, wypiekany według starej, podawanej niegdyś z ust do ust receptury. W jednym z niewielu w Polsce Muzeum Chleba sami upieczecie bułkę, malowniczy- mi ścieżkami pospacerujecie po Księżej Górze, gdzie do Państwa dyspozycji są też m.in. kąpielisko, korty tenisowe i boiska sportowe. Z pewnością urzeknie Was neogotycki kościół pw. św. Wojciecha i stuletnie kamienice. W trakcie zwiedzania zobaczycie miejsca publicznych egzekucji z czasów II wojny światowej i krzyż wotywny, jaki postawiono po wielkim pożarze miasta. Wreszcie - warto odwiedzić niewielki Radzionków, żeby poznać ludzi o wielkim sercu. Zapraszam. Burmistrz Radzionkowa Gabriel Tobor kąd wzięła się nazwa Radzionków? Zwolenników drugiej tezy chłopca jest więcej. Miasto wzięło swoją nazwę prawdopodobnie od imienia Radzin lub Radzinek, co wiąże się z wizytą św. Wojciecha, patrona Polski, na terenach, które dziś administracyjne leżą w granicach Radzionkowa. Według prastarej legendy, świętemu w podróży misyjnej towarzyszył brat - Radzin Gaudenty. Obaj misjonarze mieli być założycielami miejscowości, co mógłby potwierdzać fakt, że radzionkowska świątynia od najdawniejszych czasów była poświęcona św. Wojciechowi. Miejscowi badacze dziejów dodatkowo zwracają uwagę na wydźwięk imienia domniemanego praojca Radzionkowa. Wyraża to samo, co łacińskie Gaudenty, czyli uciechę, radość. Pierwsza pisemna wzmianka o Radzionkowie pochodzi z 1326 roku, jednak sama miejscowość musiała istnieć o wiele wcześniej. Rozwój osady nierozerwalnie łączy się z rozkwitem górnictwa, a rudy srebrno - ołowiowe zaczęto wydobywać tu już w XIII wieku. Pięć wieków później, gdy Radzionków dzierżył hrabiowski ród Henckel von Donnersmarck, rozpoczęto wydobycie galmanu. W 1877 fedrować zaczęła tu kopalnia węgla kamiennego „Radzionków”. Przełom XIX i XX wieku to czas powstawania kolejnych kolonii robotniczych. Zbudowano wówczas wodociąg, urząd pocztowy, ratusz gminny, remizę strażacką. Mieszkańcy zakładali w tym czasie liczne i aktywnie działające organizacje społeczno - polityczne oraz kulturalne. Po klęsce Niemiec w I wojnie światowej, trzech powstaniach śląskich oraz plebiscycie w dniu 26 czerwca 1922 roku, Radzionków został przejęty przez administrację polską. W okresie międzywojennym, gdy naczelnikiem gminy był Jerzy Ziętek – późniejszy wojewoda katowicki, powstało wiele inwestycji komunalnych, które służą mieszkańcom Radzionkowa po dzień dzisiejszy: kompleks Księżej Góry wraz ze szkołą szybowcową, Ogródki Jordanowskie, Szkoła Podstawowa nr 2. W tym czasie powstał też stadion słynnego dziś „Ruchu” Radzionków. W czasie II wojny światowej wielu mieszkańców Radzionkowa, dzieląc losy wszystkich Ślązaków, służyło w wojskach polskich i niemieckich, walcząc na wszystkich frontach. W samym Radzionkowie działało kilka niezbyt licznych organizacji konspiracyjnych (ich dwaj działacze stracili życie w egzekucjach publicznych). Prawa miejskie, decyzją ówczesnego Prezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza, Radzionków otrzymał w sierpniu 1951 roku. Utracił je jednak na skutek reformy administracyjnej w roku 1975, która włączyła miasto do sąsiedniego Bytomia. Nadzieja na odzyskanie praw miejskich pojawiła się po upadku komunizmu w 1989 roku. Prężnie działała w tym kierunku grupa mieszkańców, zrzeszona w Radzionkowskim Towarzystwie Społeczno Kulturalnym. Marzenia spełniły się 1 stycznia 1998 roku. Radzionków odzyskał prawa miejskie i znów stał się osobną, autonomiczną gminą. Dziś władze miasta i jego mieszkańcy z dumą i optymizmem spoglądają w przyszłość. W ciągu kilku lat, które upłynęły od tamtej sylwestrowej nocy, udało się stworzyć przyjazną nowym inwestorom atmosferę, przywrócono sprawną administrację samorządową, a miasteczko zaistniało na kulturalnej, sportowej i akademickiej mapie Polski. 3 „Mały Śląsk” Taniec i śpiew zawsze bliskie były śląskim tradycjom. Nic dziwnego, że wiele tutejszych gmin może pochwalić się osiągającymi sukcesy zespołami. Swój ma też Radzionków. Zespół Pieśni i Tańca „Mały Śląsk”, założony w 1973 roku przez Edwarda Sosnę, początkowo działał przy Domu Kultury w Radzionkowie jako Młodzieżowy Zespół Tańca Ludowego „Radzionkowianie” i liczył 30 członków. Jego program tworzyły tańce narodowe (takie jak polonez i krakowiak) oraz tańce pochodzące z różnych regionów Polski, w tym śląskiego, cieszyńskiego i żywieckiego. Strój ludowy Dziś działający w Centrum Kultury „Mały Śląsk” jest laureatem wielu nagród i wyróżnień, a o wstąpieniu do składu marzą dziesiątki dziewcząt i chłopców. Zespół koncertował w Portugalii, Czechach, Niemczech, Finlandii, Hiszpanii, Turcji, na Węgrzech i Ukrainie, we Francji i Włoszech. W roku 2003 został uhonorowany Nagrodą Promocyjną im. Wojciecha Korfantego oraz Złotą Odznaką „Zasłużony dla Województwa Śląskiego”. Zespół jest objęty patronatem przez Państwowy Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk” im. Stanisława Hadyny z Koszęcina. www.malyslask.art.pl Okolice Radzionkowa kojarzą się głównie z przemysłem i kopalniami. Lecz w odróżnieniu od pozostałych regionów przemysłowych Europy, zachował się tu autentyczny folklor w postaci śląskiego dialektu, obyczaju i stroju ludowego. W Radzionkowie kobiety w strojach ludowych (wiekowe staruszki, tzw. „chopiony”, ale też młode dziewczęta) spotkać można głównie podczas kościelnych uroczystości. Jest to fenomen kulturowy nie tylko na skalę ogólnopolską. W Radzionkowie noszono bytomski strój ludowy, inaczej rozbarski. Występuje w trzech odmianach: codziennej, świątecznej i świątecznej szytej współcześnie (z materiałów zastępczych, bo oryginalne są już praktycznie niedostępne). Jak wyglądała prawdziwa chopiona? „Fest szyroko”, przywdziewając na siebie cztery warstwy sukien, w kolejności: „futer barchanka”, „sztrajfrok”, „moryrok” i „wierchnio kiecka” jako zewnętrzna, a na niej dodatkowo pasiasta biało- -niebieska „zopaska” (na co dzień) lub „chiński fortuch” w kolorowe kwiaty (świątecznie). Obfite kształty wiązały się z odpowiednią pozycją społeczną; im obfitsze, tym większym poważaniem cieszył się człowiek. Współczesne próby reaktywowania folkloru już w formie estradowej, czy też na potrzeby domów kultury, kończą się z reguły lepszymi lub gorszymi podróbkami strojów ludowych, nie zawsze mogącymi wiernie oddać lokalny koloryt. Tak jak wszędzie część ubiorów szyta jest z materiałów zastępczych. Nie produkuje się już oryginalnych guzików na bruślek, czy skóry jelenia do spodni - zastępuje się je zwyczajnym żółtym płótnem. Osobnym problemem jest jednakowość wszystkich elementów stroju kobiecego w dużych zespołach. W rzeczywistości żadna chopiona nie dopuściłaby do tego, żeby wszystkie barwy i wzory na stroju były powtarzalne. Jak każda kobieta, chciała się czymś odróżnić od drugiej. Mini Skansen Górniczy i Kapliczka św. Barbary Z Dolina rzeki Szarlejki S zarlejka, zwana niegdyś Bielczą, to drugi co do wielkości ciek wodny na obszarze Radzionkowa. Do niedawna mieszkańcom nie kojarzył się jednak z odpoczynkiem przy brzegu. Do rzeki wpływały bowiem ścieki komunalne i przemysłowe. Władze miasta, doceniając piękno terenu, przez który płynie Szarlejka, zdecydowały jednak o rekultywacji doliny. Projekt „Czysta Rzeka Szarlejka” opracowały wspólnie z Bytomiem oraz Piekarami Śląskimi. Pojawiła się zatem szansa na jej oczyszczenie i przekształcenie 6 w teren o znacznych walorach rekreacyjnych i przyrodniczych. Dolina według planu zostanie gruntownie uprzątnięta, odbudowana i zagospodarowana, a sama rzeka odzyska naturalny bieg, z meandrami, terasami zalewowymi i dziką roślinnością nad brzegami. Będzie można cieszyć się jej pięknem, jadąc na rowerze po biegnących przy brzegach Szarlejki ścieżkach spacerowo-rowerowych. Szczęśliwcy pewnie nie jeden raz natkną się na hasającego po łące zająca, przechodzącego obok jeża albo charakterystycznie piejącego bażanta. apomniana górnicza tradycja? Nie w Radzionkowie. O związanej z węglem przeszłości miasta przypomina znajdujący się w jego południowej części, tuż obok Bazy Paliw „TanQuid”, Mini Skansen Górniczy. Ciekawi zobaczą, jakimi maszynami przed laty wydobywało się „śląskie złoto”. Ciężkie wagoniki, nadszarpnięte zębem czasu, które znalazły się w 2001 roku przy ul. Nałkowskiej 51 z inicjatywy Kopalni Powstańców Śląskich oraz niesamowita kapliczka z czerwonej cegły, tworzą klimat wiekowej tradycji gwarków i górników. I choć na pierwszy rzut oka ciężko w to uwierzyć, poświęcony patronce górników, św. Barbarze, budynek z przełomu XIX i XX wieku służył niegdyś jako…transformator prądowy. Do jej wnętrza prowadzą nowoczesne, przeszklone drzwi, w środku znajduje się ołtarz z figurą patronki. Do ciemnowłosej św. Barbary w powłóczystej szacie, z Hostią w dłoni, modlili się górnicy kopalni „Radzionków”. Po likwidacji zakładu kupili stojącą w tutejszej cechowni figurę. Poświęcona 4 grudnia 1953 roku, trafiła do kapliczki w skansenie. W ścianę z cegieł wmurowane są dwie pamiątkowe tablice: pierwsza ku czci poległego we wrześniu 1939 roku strażnika kopalnianego, Mariana Czer- wińskiego, druga ku czci pracujących w tym miejscu górników. Cały skansen powstał z inicjatywy zarządu Bytomskiej Spółki Restrukturyzacji Kopalń Sp. z o.o. w Bytomiu – Zakład KWK „Powstańców Śląskich”. W 2001 roku Rada Miasta Radzionków zdecydowała się partycypować w kosztach jego powstania. Kapliczka została poświęcona 4 grudnia 2001 roku przez proboszcza parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Obecnie jej właścicielem jest Urząd Miasta, zaś opiekunem członkowie NSZZ „Solidarność” przy BSRK. Mini Skansen Górniczy i Kapliczka św. Barbary. ul. Zofii Nałkowskiej 51 Skansen jest dostępny dla wszystkich zwiedzających przez siedem dni w tygodniu. 7 Muzeum Chleba, Szkoły i Ciekawostek „Aż miło na duszy, jak świeży chleb puszy” CHLEBOWE PIENIĄDZE To specjalnie wybijane monety, na których zamiast wartości liczbowej pojawiała się wartość „świeżych bochenków” (np. 5 kg chleba). „Chlebowe pieniądze” funkcjonowały w ciężkich czasach kryzysu. W zamian za żeton otrzymywano odpowiadającą jego wartości ilość pieczywa. Bo chleb zawsze był podstawą życia człowieka, a czasami jedyną zapłatą za pracę. 8 T o szczególne miejsce na mapie Radzionkowa. Już od progu wita nas przenikający nozdrza zapach świeżego chleba, dlatego nawet zmęczony turysta nie jest w stanie zawrócić stąd swoich kroków. I dobrze, bo to, co zobaczy w największym w Polsce Muzeum Chleba zmieni jego podejście do tego powszedniego posiłku. Program zwiedzania jest tu bowiem przygotowany tak, aby dać wyobrażenie o całym procesie powstawania świeżego bochenka: od zagonu zboża rosnącego przy budynku, zabytkowych sprzętów służących do wyrabiania ciasta i wypieku, poprzez salę do złudzenia przypominającą starą kawiarenkę, aż do pomieszczenia stylizowanego na góralską chatę, pieszczotliwie zwanego „bacówką”. Można w niej odpocząć, podzielić się wrażeniami ze zwiedzania, a nawet…zjeść własnoręcznie przyrządzone pieczywo. W muzealnej klasie szkolnej dzieci mogą zasiąść w drewnianych ławach uczniowskich, sprawdzić jak pisało się rysikami na kamiennych tabliczkach i posłuchać o historii szkolnictwa. Bo nie jest to obiekt, w którym eksponaty ukryte za gru- bym szkłem podziwiać można tylko z daleka. Marzeniem Piotra Mankiewicza, założyciela radzionkowskiego Muzeum Chleba, było stworzyć miejsce, w którym zwiedzający poczują się jak u siebie w domu. Będą mogli dotknąć starych, rzeźbionych form do pieczenia, zapoznać się z działaniem maszyn i pieców piekarniczych, obejrzeć film, a także samodzielnie upiec bułkę. Tak też się stało. Do stojących przy ul. Zofii Nałkowskiej pięciu hal magazynowych, Mankiewicz dobudował nowe pomieszczenia. Umieścił w nich przedmioty, które jako kolekcjoner-pasjonat zbierał przez kilkanaście lat i z wielką pompą otworzył muzeum w maju 2000 roku. Dziś zbiory obejmują już kilka tysięcy eksponatów w postaci maszyn i urządzeń, pocztówek, zdjęć, obrazów, grafik, publikacji czy książek. Muzeum Chleba, Szkoły i Ciekawostek Znajduje się przy ul. Zofii Nałkowskiej 5, czynne jest od poniedziałku do piątku w godz. 8-16 (pierwsza sobota miesiąca w godz. 11-16). Za indywidualne zwiedzanie zapłacimy 8 zł, za zwiedzanie z grupą z wypiekiem bułek – 10 zł. tel. 32 387 17 60 www.muzeum-chleba.pl Dojazd do Muzeum Chleba liniami autobusowymi nr 94, 173, 608, 708 z dworca autobusowego w Bytomiu lub nr 94 z dworca w Tarnowskich Górach. 9 Przepis na radzionkowski kołocz Do dziś zajadają się nim młodsi i starsi, a legenda o śląskim kołoczu przekazywana jest z pokolenia na pokolenie. Mówi ona, że niegdyś wypiekiem smakołyku zajmowały się śląskie skrzaty. Pewnego razu jedna z wiejskich dziewczyn ukradkiem podpatrzyła je RECEPT URA na „radzion kołocze kowskie z se ” 0,80 kg m rem i posypką. ąk 0,20 kg cu i pszennej (np. w rocławsk kru iej) 0,25 kg m asła lub m 4 jajka argaryny 0,60 kg dr ożdży pi ekarskich szczypta soli 0,40 l mle ka Ciasto p od 0,80 kg na zielić: kołocz z p 1,10 kg na koło osypką, cz – spód, 0, 50 kg – gó z serem (z tego : 0,60 kg ra) Receptu ra na pos yp 0,60 kg m kę (krusz ąk onkę): 0,30 kg cu i pszennej (np. w rocławsk kr a) 0,30 kg m u asła lub m 1 opakow ar anie cukr garyny u waniliow ego Receptu ra n 1,40 kg tw a masę serową: arogu pó łtłustego 0,30 kg cu (zmielić) kru 4 jajka łyżka mąk i ziemniac 0,25 kg m zanej as 0,10 kg ro ła (roztopić) dzynek (s parzyć) podczas pracy. Gdy przepis wypróbowała w swojej wsi - kołocz stał się największym przysmakiem mieszkańców. Przepis jest prosty, smak niezapomniany. Spróbuj samodzielnie upiec „radzionkowski” kołocz. Sposób przyrządzenia kołocza z posypką i serem: Przesiać 0,80 kg mąki do miski. Drożdże piekarskie rozkruszyć i rozpuścić w jednej szklance ciepłego mleka, dodać łyżkę cukru i rozrobić z 1/3 częścią mąki. Zaczyn po wymieszaniu przykryć i odstawić do wyrośnięcia na około pół godziny. Następnie do rozczynu dodać wybite jajka, wsypać 0,20 kg cukru i szczyptę soli oraz pozostałą ilość mleka. Na koniec mieszania dodać 0,25 kg rozpuszczonego masła lub margaryny. Wszystkie składniki dokładnie wyrobić w misce, do czasu aż ciasto będzie jednorodną, sprężystą masą i będzie „odchodzić” od miski. Następnie należy ciasto lekko posypać mąką i pozostawić pod przykryciem do wyrośnięcia na około 1,5 godziny. W tym czasie można sporządzić posypkę. W tym celu do 0,60 kg przesianej mąki należy dodać 0,30 kg cukru, 0,30 kg masła lub margaryny oraz opakowanie cukru waniliowego. Wszystkie składniki dobrze wyrobić, aż będzie można zrobić gładką kulę. Przygotować dwie blaszki np. (20 × 30 cm). Posmarować je tłusz- czem. Wyrośnięte ciasto podzielić na trzy części. Na spód kołocza z posypką 0,80 kg, na spód ciasta z serem 0,60 kg, a na górę 0,50 kg. Ciasto na spód rozwałkować na stolnicy i rozłożyć na blaszki. Spód ciasta pod kołocz z posypką posmarować mlekiem i podziurkować widelcem, potem rozkładać 0,80 kg przygotowanej posypki. Na drugi rozwałkowany i podziurkowany widelcem spód nałożyć masę serową (sporządzoną z 1,40 kg zmielonego twarogu półtłustego z dodatkiem: 0,30 kg cukru, dwóch żółtek i białek ubitych na pianę, łyżki mąki ziem- niaczanej, 0,25 kg rozpuszczonego masła i 10 dag sparzonych rodzynek). Ciasto z masą serową przykryć rozwałkowanym płatem ciasta drożdżowego. Podziurkować widelcem, zwilżyć wodą i na górę nałożyć 0,40 kg posypki. Blaszki z ciastem zostawić na ok.15-20 min. do wyrośnięcia. Potem piec w piekarniku przez ok. 30 min. Przed wyciągnięciem z pieca sprawdzić, czy spód ciasta jest dobrze wypieczony. Kołocze wystudzić, posypać cukrem pudrem i pokrojone podawać z kawą lub herbatą. Smacznego! Kuchnia Babki Any Jeśli nie masz zdolności kulinarnych, gotowego kołocza spróbuj u Babki Any w Piekarni z Cukiernią Tadeusza Bączkowicza, w której czas się zatrzymał. W tradycyjnie urządzonym aneksie sklepowym poznać i zasmakować można wielu regionalnych przysmaków. Nic dziwnego, że mamy i babcie przyprowadzają tu swoje małe pociechy, aby zajadając kreple pokazać, jak to „było wprzódy”. Starsi chętnie przysiadają i z nostalgią gwarzą o odchodzących obyczajach. Czasem młodzi, w ciepłym świetle starodawnych lamp, zapominają o pośpiechu i przy herbatce i ciastku wyciszają pędzące myśli. Babka Ana nieprzypadkowo zadomowiła się przy ulicy Długiej 4. To właśnie tutaj, przed stu laty razem z mężem Bączkowiczem - dziadkiem obecnego właściciela Tadeusza, wybudowała i założyła piekarnię, która przetrzymała różne zakręty historii i funkcjonuje do dzisiaj. „Kliencie Gościu Kochany, spocznij w kuchni u babki Any” – zachęca napis przy wejściu. Piekarnia Cukiernia Tadeusza Bączkowicza ul. Długa 4 Tel:. 32 286 62 34 www.cukiernia.hg.pl Skatepark T o miejsce wymarzone dla fanów aktywnego wypoczynku i ekstremalnych emocji. Skatepark, który uruchomiono w 2010 roku tuż za Zespołem Szkół Podstawowo-Gimnazjalnych w Rojcy, od samego początku zyskał rzeszę fanów. Został wyposażony Skatepark Zbieg ulic Pawlaka i Sikorskiego, tuż za Zespołem Szkół Podstawowo-Gimnazjalnych w Rojcy. 12 m.in. w sekcję streetową z murkami, schodami i poręczami. Konstrukcja z gładkiego betonu idealnie sprawdza się pod kołami roweru i rolek. Wyczyny zawodowców i amatorów śledzić można z wybudowanych przy skateparku siedzisk. Nawet wieczorem, bo zadbano również o oświetlenie. W trosce o bezpieczeństwo teren został także dodatkowo ogrodzony. Atrakcja przy zbiegu ulic Pawlaka i Sikorskiego jest ogólnodostępna. Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny C harakterystyczny, nowoczesny, odbiegający od tradycji architektury sakralnej – oceniają ci, którzy choć raz mieli okazję znaleźć się w murach kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Nic dziwnego, kościelna bryła z daleka ściąga wzrok przejeżdżających ulicą Kużaja. Zwłaszcza po zmroku, kiedy prostokątną fasadę budynku, dwa witraże z obu stron wejścia i boki świątyni podświetlają kolorowe reflektory. Kościół w 1993 roku konsekrował arcybiskup metropolita katowicki, Damian Zimoń. Jednak początki parafii w Rojcy sięgają okresu międzywojennego, kiedy to ze względu na rosnącą liczbę parafian, wydzielono ją z radzionkowskiej parafii św. Wojciecha. Zbudowany z drewna kościół z czasem stał się zbyt ciasny. Zezwolenie na budowę większego parafia uzyskała dopiero w 1981 roku. Kilka miesięcy później stary, drewniany kościół spalił się w niewy- jaśnionych okolicznościach. Nowy, tym razem murowany, odbudowano jeszcze w tym samym roku. We wnętrzu, wokół prezbiterium, umiejscowione są niezwykłe mozaiki, wykonane według projektu prof. Stanisława Kluski z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Na jednym z nich odnajdziemy scenę wniebowzięcia Maryi Panny. Na uwagę zasługuje też dostępna dla chętnych w każdy czwartek (w godz. 16:30 - 18:00) biblioteka parafialna. Wśród ponad 1200 woluminów czytelnicy znajdą literaturę piękną, beletrystykę religijną, hagiografie, a także dział poświęcony Janowi Pawłowi II. Wypożyczyć można także filmy na kasetach VHS. Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Radzionkowie - Rojcy ul. Kużaja 52 tel. 32 286 62 10 www.rojca.wiara.org.pl 13 Plac przy ul. Kużaja N iegdyś przy Miejskiej Bibliotece Publicznej, Zakładzie Gospodarki Komunalnej, Zakładzie Placówek Oświatowych oraz Ośrodku Pomocy Społecznej był zwyczajny plac szkolny. Dziś jest to przestrzeń centrotwórcza, z obiektami administracji samorządowej oraz instytucją kultury. To, co mieści się na placu, nie znalazło się tam przypadkowo. Z chirurgiczną precyzją i architektonicznym zmysłem surową Plac przy ul. Kużaja ul. Kużaja 17-19 14 bryłę fontanny dopasowano do nowoczesnej bryły pobliskiego kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Na placu ustawiono też wyjątkowe ławki, nieprzypominające tych klasycznych. To sześciany z marmuru w kolorze czarnym, z wygrawerowanymi najważniejszymi datami z historii Radzionkowa (nawiązanie do sąsiedztwa z biblioteką). Dodatkowo kolor czarny pamiątkowych kamieni nawiązuje do węgla, który jest trwale związany z historią Radzionkowa. Całości dopełnia plac zabaw, nowoczesne oświetlenie i długo wyczekiwany parking. 15 16 17 Publiczne egzekucje w czasie wojny. Grób Kużaja Na terenie miasta znajdują się dwa miejsca, gdzie Niemcy w czasie drugiej wojny światowej dokonali publicznych egzekucji. Pierwszy wyrok śmierci został wydany na farmaceutę Stefana Szymałę, członka konspiracyjnego Obozu Zjednoczenia Narodu Polskiego „Nadzieja”. Mężczyzna został aresztowany wieczorem 11 października 1941 roku i przewieziony do więzień w Tarnowskich Górach i Mysłowicach. Mimo stosowanych podczas przesłuchań tortur nie uzyskano od niego istotnych informacji, dlatego wkrótce Niemcy skazali go na śmierć przez powieszenie. Wyrok (został oskarżony o otrucie niemieckich żołnierzy) wykonano w dniu 18 listopada 1941 roku około godz. 11.30, w ogrodzie położonym przy dzisiejszych ulicach Knosały i Śródmiejskiej (wówczas Ogród Langera). Ciało Szymały jeszcze dwie godziny wisiało na szubienicy. Drugą ofiarą, na której publicznie wykonano wyrok śmierci, był przedwojenny pracownik magistratu, Jan Kużaj. Jako aktywny członek „Na- dziei”, czując, że jest śledzony, w 1941 roku przeprowadził się na pewien czas w okolice Wielunia. Ale za Kużajem został wydany list gończy. Niemcy zastraszali jego rodzinę, która pozostała w Radzionkowie i aresztowali jego brata Piotra. Kużaj, zdając sobie sprawę z niebezpieczeństwa grożącego żonie i rodzicom, postanowił w dniu narodzin swojego syna oddać się w ręce Gestapo. Aresztowany 20 października 1941 roku w Wieluniu, został przewieziony do Łodzi, Oświęcimia, a następnie Mysłowic. Podobnie jak Szymała, został skazany na śmierć przez powieszenie. W dniu 16 lutego 1942 roku, tuż za wiaduktem kolejowym w Rojcy, na jednym ze słupów telegraficznych została przygotowana prowizoryczna szubienica. Teren otoczyło wojsko. Około południa nadjechała karetka więzienna, z której wywleczono skazańca. W czasie odczytywania wyroku po polsku i po niemiecku, Kużaj, z pętlą na szyi, zawołał: „Żegnaj rodzino, żegnajcie rodacy, niech żyje Polska!” i zawisnął na szubienicy. Spędzona pod groźbą aresztowania ludność, jeszcze przez kilka godzin oglądała ciało. 18 XI 1941 - publiczna egzekucja Stefana Szymały 16 II 1942 - publiczna egzekucja Jana Kuż aja Krzyż przy ulicy św. Wojciecha Choć dla wielu przechodniów niezauważalny, wzbudzi zachwyt każdego, kto pierwszy raz zjawi się przy ul. św. Wojciecha w Radzionkowie. Na wysokości domu o numerze 71 znajduje się niezwykły zabytek małej architektury sakralnej – brązowy krzyż wotywny. Historia jego powstania powoduje dreszcz emocji. 16 sierpnia 1900 r. miasto przeżyło ogromny pożar. Płomienie strawiły 77 budynków, 291 osób znalazło się bez dachu nad głową. Jak wynika ze starych dokumentów, przyczyną pożaru mogła być iskra lokomotywy pociągu przejeżdżającego przez miasto. Podsycany przez wiatr, ogień szerzył się z przerażającą szybkością. W niespełna trzy godziny w płomieniach stała już cała północna dzielnica wsi. Strażacy nie nadążali z pobieraniem wody z pobliskiego stawu. Krzyż przy ul. św. Wojciecha postawili ci, którzy zdążyli przed ogniem uciec. Ukrzyżowany na nim Chrystus czuwa nad mieszkańcami do dziś. W bezpośrednim sąsiedztwie krzyża znajdują się dwie ulice, których nazwy odwołują się do tragedii z 1900 roku. Są to ul. Pożana I i Pożarna II. Urząd Miasta Radzionków P rzyciemniona przez czas czerwona cegła, pobielona ostatnia kondygnacja, półokrągłe okna ze szprosami. Budynek stojący niemal naprzeciw radzionkowskiego komisariatu policji przy ul. Męczenników Oświęcimia, to siedziba Urzędu Miasta. Pierwsza łopata pod jego budowę została wbita w ziemię w 1901 roku, a o konieczności wzniesienia siedziby dla władz miasta zdecydował ówczesny sołtys gminny, pochodzący z Niemiec Max Wahner. Pra- Urząd Miasta Radzionków ul. Męczenników Oświęcimia 42 tel.: 32 289 07 27 fax: 32 289 07 20 www.radzionkow.pl 20 ce nadzorował śląski architekt Wikor Wygaś. Nie obeszło się jednak bez kłopotów. W trakcie budowy, jedna ze ścian przyszłego Ratusza zaczęła się osuwać i trzeba było rozbierać dopiero co wzniesione mury. Problem wymagał też poprawek na planie architektonicznym. Te trwały prawie rok, ale więcej „niespodzianek” na placu budowy nie miało już miejsca. Efektem ponownego rozpoczęcia prac (w czerwcu 1902 roku) był piękny ceglany gmach z frontową elewacją o neogotyckich rysach. Budynek, który podziwiać można dzisiaj, to także wynik powojennej przebudowy Ratusza, dzięki której powiększył się o dodatkowe miejsce dla urzędników. Przebudowa zmieniła jednak kształt budynku, dlatego kolejny planowany remont ma przywrócić pierwotny wygląd obiektu. 21 Forum Miejskie – Plac Letochów G ranitowy bruk, odrestaurowany Pomnik Powstańców Śląskich z 1966 roku, podświetlona fontanna, metalowe ławki. Forum Miejskie utworzone na Placu Letochów to dziś serce Radzionkowa. Miejsce najważniejszych uroczystości gminnych i państwowych, w którym zimą pojawia się największa w mieście choinka, migocząca setkami światełek. Czas chętnie spędzają tu młodsi i starsi. Dzieciom szczególnie do gustu przypadła uruchomiona wiosną 2009 roku fontanna, rodzice odpoczywają na ustawionych wokół niej ławeczkach. Patrząc na plac dziś, aż trudno uwierzyć, że jeszcze sto lat temu w tym miejscu można 22 było…łowić ryby. Na zachowanej widokówce z 1905 roku przy niewielkim placu targowym (tzw. Marktplatz) rozpościera się sporych rozmiarów staw. Czas sprawił, że teren ten stał się nieestetycznym miejscem w centrum miasta. Nowe oblicze zyskał w kilka miesięcy. Ekipa remontowa zdjęła z placu betonowe płyty, w ich miejsce kładąc estetyczną, dwukolorową kostkę granitową. Pojawiły się elementy małej architektury: podświetlana fontanna, ławki, kosze na śmieci, a żeby jeszcze lepiej służył zmęczonym mieszkańcom: sporo zieleni i… wi-fi. 15 maja 2009 uroczyście przecięto wstęgę i otwarto Forum Miejskie w Radzionkowie. 23 Statek m/s Radzionków Na początku lat 70. Stocznia Szczecińska realizowała zamówienie Polskich Linii Oceanicznych na budowę statków typu B - 432. Statki te miały transportować drobnicę, ładunki chłodzone, a także kontenery. Były dość nowoczesne, jak na tamte czasy. Miały gruszkowaty dziób, wzmocnione dna, dwa radary, a nawet zdalnie sterowaną siłownię, umożliwiającą pełnienie wachty maszynowej jednej osobie przez 16 godzin na dobę. Tak narodził się m/s Radzionków. Statek zwodowano w samo południe, w sobotę 15 lipca 1972. Pierwszym kapitanem statku był Władysław Smoleń, a wodowanie obserwowały tłumy ubranych na galowo górników. Matką chrzestną „Radzionkowa” została Emilia Bacia. Wybór był dość nietypowy. W tamtych czasach taką funkcję pełniły żony ówczesnych prominentów, działaczki kultury, partyjne aktywistki. Pani Emilia była zaś żoną przodującego górnika Kopalni Radzionków. Do dziś na dnie szuflady przechowuje pamiątki po tamtej uroczystości: siekierkę z wygrawerowanym okolicznościowym napisem oraz korek z rozbitej o burtę butelki szampana. Na pokładzie „Radzionkowa” pani Emilia znalazła się trzy razy. Trasa jednego z jej rejsów wiodła przez Hamburg do Oranu w Algierii. M/s „Radzionków” był pierwszym z czterech bliźniaczych statków zwodowanych do końca 1973 roku (kolejne to „Garwolin”, „Ostrołęka” oraz „Wieliczka”). W Polskich Liniach Oceanicznych pozostał do września 1998 r. Później został sprzedany tureckiemu armatorowi. Po latach służby, w czerwcu 2007 roku, ostatecznie ściągnięto z niego banderę i niestety zezłomowano. Załogę statku m/s Radzionków stanowiły 33 osoby, ale dodatkowo mógł on zabrać 8 pasażerów rozlokowanych w czterech kabinach. Statek długości prawie 124 metrów i szerokości 17 metrów rozwijał prędkość 16 węzłów. Podstawowe dane statku m/s Radzionków: Długość całkowita - 123,9 m Szerokość na wręgach - 17 m Wysokość do pokładu górnego - 9,8 m Zanurzenie do znaku wolnej burty - 7,32 m Prędkość pod ładunkiem - 16 węzłów Nośność - 6300/5100 ton Pojemność - 5602/3696 BRT Zasięg pływania: nieograniczony z wyjątkiem stref podbiegunowych Centrum Tenisowe „Happy match” T o prawdziwa gratka dla młodszych i starszych. Coraz popularniejszy w Polsce sport w Radzionkowie uprawiać można w wyśmienitych warunkach. Nowoczesne centrum tenisowe, jakie powstało w 1999 roku przy ulicy Gajdasa, dysponuje aż pięcioma kortami ze sztuczną nawierzchnią. Zagrać można na świeżym powietrzu, Centrum Tenisowe „Happy Match” ul. Gajdasa 3 tel.: 32 389 93 33 www.happymatch.pl 26 czyli trzech kortach na zewnątrz, lub pod dachem, dzięki dwóm halowym kortom. Przy centrum tenisowym funkcjonuje szkółka tenisowa (ośrodek oferuje szkolenia indywidualne i grupowe na różnych poziomach zaawansowania, od podstaw gry w tenisa do zaawansowanego systemu szkolenia zawodników wszystkich kategorii wiekowych), kawiarenka klubowa oraz sklep sportowy. Głównym inwestorem przedsięwzięcia jest spółka z niemieckim kapitałem „Happy Match”. Korty dostępne są od 6 rano do północy. 27 Remiza strażacka P owstała w 1903 roku w budynku byłej noclegowni, trzy lata po największym w historii miasta pożarze, jaki strawił 77 budynków, a bez dachu nad głową pozostawił 291 osób. Obiekt pełnił swoją funkcję do momentu wybudowania nowej remizy na terenie „Danielca”. Starą przekazano wówczas Spółdzielni Samopomoc Chłopska. Z biegiem czasu stała się jednak ruiną. Dopiero w 1990 roku, dzięki staraniom Radzionkowskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, przeprowadzono generalny remont budynku. Dziś swoją siedzibę ma tu m.in. Klub Sportowy „Ruch” Radzionków. Od listopada 2009 roku część historycznej remizy zajmuje Centrum Organizacji Pozarządowych, a na parterze działa pizzeria. Remiza strażacka ul. św. Wojciecha 15 Zabytkowy sztandar Czarne tło, a na nim wyhaftowany wprawną kobiecą ręką hełm, insygnia strażackie i godło państwowe. Ten zabytkowy Sztandar Ochotniczej Straży Pożarnej z Radzionkowa pochodzi z 1947 roku. OSP istniała w Radzionkowie do lat 70. XX wieku, kiedy to powołano w mieście straż zawodową. Większość pamiątek po radzionkowskiej OSP trafiła do remizy w Suchej Górze, zaś sztandar do jednostki w Bytomiu. Obecnie jest eksponowany w Sali Sesyjnej UM Radzionków. 28 29 Kościół pw. św. Wojciecha M iłośnicy architektury sakralnej będą zachwyceni. Kościół pw. św. Wojciecha to najcenniejszy i dla wielu najpiękniejszy zabytek w Radzionkowie. Obecna świątynia to trzeci już budynek stojący w tym miejscu. Pierwsza, pogańska wówczas świątynia, stała tu prawdopodobnie już w X wieku, czyli za czasów św. Wojciecha. Dała ona początek chrześcijańskiej parafii, o której pierwsza wzmianka datowana jest na 1362 rok. Drugi kościół zbudowano tu około 1473 roku, w czasie gdy Górny Śląsk podnosił się po spustoszeniach dokonanych przez Husytów. Parafia przeszła też reformacyjny zamęt. Gdy około 1540 roku Radzionków został sprzedany protestanckiej rodzinie Horników, ta sprowadziła do wsi pastora protestanckiego i oddała mu kościół dla sprawowania kultu. Panująca wtedy zasada cuius regio eius religio (czyja władza tego religia) sprawiła, że mieszkańcy Radzionkowa zostali zmuszeni do przyjęcia protestantyzmu. Kościół wrócił do rąk katolików prawie dziewięćdziesiąt lat później, mocą edyktu cesarskiego. Świątynia była już mocno zniszczona, a parafianie z drżeniem serca patrzyli na chylącą się coraz bardziej wieżę. Budowy nowego kościoła podjął się ks. proboszcz Augustyn Mastalski. Ponieważ nowa świątynia miała stanąć na miejscu starej, na polu za organistówką (czyli w okolicach dzisiejszego Katolickiego Centrum Młodzieży i Domu Parafialnego im. Bł. Jana Pawła II) wybudowano kościółek tymczasowy. Stary kościół rozebrano w 1872 i rozpoczęto budowę świątyni, którą dziś możemy podziwiać. Sercem neogotyckiej budowli jest, wykonany w tym samym stylu, rzeźbiony ołtarz. W dniu konsekracji kościoła, w utworzoną z piaskowca część ołtarza, wmurowano relikwie św. Kosmy i Damiana. Wymiary kościoła: długość - 55,92 m szerokość - 20,40 m wysokość nawy głównej - 15,85 m wysokość naw bocznych - 7,84 m wysokość wieży - 61,42 m 30 31 Nad tabernakulum znajduje się też relikwiarz patrona parafii, św. Wojciecha, którego strzegą anielskie postaci. Na szczególną uwagę zwiedzających zasługują też piękne stacje drogi krzyżowej, z kamieniami z jerozolimskiej Via Dolorosa. Najlepszą okazją, by odwiedzić najstarszy radzionkowski kościół, są słynne na całą okolicę uroczyste nieszpory odprawiane w Boże Narodzenie, Wielkanoc oraz przypadający w każdą pierwszą niedzielę po 23 kwietnia odpust parafialny. Kościół pw. św. Wojciecha ul. św. Wojciecha 48 tel. 32 286 63 55 www.parafia.radzionkow.pl 32 33 Ojciec Ludwik Wrodarczyk – radzionkowski kandydat na ołtarze Ludwik Wrodarczyk urodził się 25 sierpnia 1907 roku w Radzionkowie, w wielodzietnej rodzinie górniczej. 10 czerwca 1933 roku z rąk biskupa Walentego Dymka przyjął święcenia kapłańskie. W sierpniu 1939 roku objął probostwo w parafii Okopy, w diecezji łuckiej na Wołyniu. Po wybuchu wojny, oprócz zwykłej pracy duszpasterskiej, ks. Wrodarczyk pomagał potrzebującym jako lekarz, zielarz i pielęgniarz. Miejscową ludność uczył nowych technik uprawy roślin i hodowli zwierząt. Na terenie administrowanej przez siebie parafii ukrywał Żydów, którym groziło śmiertelne niebezpieczeństwo. W oczach parafian był gorliwym, niosącym pojednanie misjonarzem. Tymczasem na byłych wschodnich kresach Rzeczypospolitej odżyły stare waśnie i antagonizmy. Bojownicy ukraińscy pacyfikowali polskie wsie. Wieczorem, 6 grudnia 1943 roku, rozpoczęła się kolejna akcja. Celem były trzy osady: Okopy, Borowe Budki, Dołhań. Oprawcy po wtargnięciu do wsi mordowali mieszkańców, palili domostwa, rabowali dobytek. Ojciec Ludwik Wrodar- czyk mógł uciec przed oprawcami. Udał się jednak na modlitwę do kościoła. To była jego ostatnia droga. Banderowcy dopadli go na stopniach ołtarza. Ciężko pobili i półprzytomnego zabrali do swego oddziału, do lasu, w okolicach Karpiłówki, by przez kilka dni jeszcze się nad nim znęcać. Zmarł, przepiłowany przez dwanaście ukraińskich kobiet piłą do cięcia drzewa. Dokładna data jego śmierci i miejsce pochówku do dziś nie są znane. W 1993 roku, w pięćdziesiątą rocznicę śmierci duchownego, w kościele św. Wojciecha odsłonięto tablicę pamiątkową ku jego czci. Imię ks. Ludwika Wrodarczyka nadano też jednemu z dzwonów w parafii św. Eugeniusza de Mazenod w Kędzierzynie Koźlu, dzwonowi w kościele św. Wojciecha w Radzionkowie oraz radzionkowskiemu Gimnazjum. Obecnie w polskiej prowincji oblatów zbierane są materiały do procesu beatyfikacyjnego radzionkowskiego męczennika. Ojciec Ludwik Wrodarczyk pośmiertnie został odznaczony medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. Jerzy Ziętek „Jeśli mieszkańcy Radzionkowa są dumni z Ziętka, to znaczy mają prawo być dumni z siebie. Chciałbym mocno podkreślić, że ma On jakby dwa miejsca swoich urodzin. Pierwsze, metrykalne czyli Gliwice - Sobiszowice. Drugie to Radzionków. Tutaj Ziętek narodził się jako świetny gospodarz, tutaj zdobył umiejętności społecznego działania, tutaj ostatecznie przyswoił sobie kanon śląskich wartości. Te zaś ostatecznie sprawiły, że powikłane losy i awanse nigdy nie pozwoliły mu oderwać się od ziemi rodzinnej, od śląska i ślązaków.” – tak o generale Jerzym Ziętku w 2000 roku mówił autor jego biografii, profesor Jan Walczak. Ten jeden z najwybitniejszych Ślązaków XX wieku (w plebiscycie „Gazety Wyborczej” uplasował się zaraz za Wojciechem Korfantym) urodził się w 1900 roku w Sobiszowicach, dzielnicy Gliwic. W latach 1929 - 1939 pełnił obowiązki Naczelnika Gminy Radzionków. Po wojnie został wieloletnim wojewodą katowickim. Zasłynął jako budowniczy licznych obiektów sportowych, rekreacyjnych i naukowych. Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku to nic innego jak wielokrotnie powiększona i udoskonalona kopia Parku na Księżej Górze w Radzionkowie. Dworzec kolejowy C harakterystyczna jednopiętrowa stacja z żółtą, nadszarpniętą zębem czasu elewacją. Powstała w latach 80-tych XIX wieku, a na dworcu w 1904 roku witano m.in. cesarza Wilhelma II i jego świtę. Władze Radzionkowa walczyły o budynek kilka lat. Wreszcie będą miały szansę go zagospodarować. Co ma powstać na dworcu? Z radzionkowskiej sta- Dworzec kolejowy Radzionków ul. św. Wojciecha 118 36 cji po drugiej wojnie światowej do Związku Radzieckiego wywiezionych zostało ok. 300 mieszkańców, dlatego budynek zostanie dostosowany do możliwości prezentowania w nim ekspozycji poświęconej deportacjom Górnoślązaków do ZSRR w 1945 roku, przygotowanej przez Instytut Pamięci Narodowej. Ale to nie koniec. W odrestaurowanej stacji władze miasta urządzą centrum gromadzenia pamiątek związanych z historią Radzionkowa, a także galerię, w której odbywać będą się mogły bieżące imprezy kulturalno-artystyczne. Przewidziany czas zakończenia inwestycji przy dworcu to 2014 rok. 37 Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji K orty tenisowe, boiska do siatkówki, boisko piłkarskie, a nawet do gry w bule, park linowy z siłownią i trampolina. To tylko część obiektów ulokowanego na Księżej Górze Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Radzionkowie. Nowocześnie wyposażona hala sportowa to wymarzone miejsce na aktywne spędzanie wolnego 38 czasu. Spragnieni odpoczynku na świeżym powietrzu mogą poopalać się przy otwartym kąpielisku, w czasie gdy najmłodsi pluskają się beztrosko w niebieskiej wodzie lub dokazują na jednym z placów zabaw. Wieczorem warto urządzić grilla. Skwierczące kiełbaski upiec można bez obawy o pogodę. Gdy zacznie padać, uczestnicy biesia- 39 dy schowają się pod drewnianym dachem wielkiej altany grillowej. Aktywnie wypoczywać można tu cały rok. Zimą na Księżej Górze działa bowiem sztuczne lodowisko, a pracownicy MOSiR-u dbają o ścieżki pod narty biegowe i nordic walking. Chętni na kulig? Też nie ma problemu. Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji ul. Góra Powstańców Śląskich 1 tel.: 32 286 63 48 Rezerwacja boisk i kortów: tel.: 32 793 70 86 w. 3 tel.: 784 640 259 www.mosir.radzionkow.pl Kąpielisko w sezonie czynne w godz. 10 - 18 40 41 42 43 Ogród z rodziną Drewniaków Hala Sportowa MOSiR Hala sportowa w liczbach: powierzchnia hali – 1 357,03 m2 zaplecze szatniowo-sanitarne – 364,77 m2 część wejściowa – 70,33 m2 wysokość hali –8m N owoczesna bryła, świetnie wyposażone wnętrze. Na parterze hali sportowej znajdują się cztery szatnie, sanitariaty (w tym toaleta dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych), magazyn sprzętu sportowego oraz kotłownia. Na piętrze następne cztery szatnie, zaś na najwyższej kondygnacji; pomieszczenie dla sędziów, instruktorów, mała salka sportowa oraz spikerka z przeszkloną gale- Hala Sportowa MOSiR ul. Ks. Knosały 16 dojazd od ul. Norwida 2 tel. 32 793 70 86 44 rią, z której dokładnie widać całą salę sportową. To największa duma radzionkowskiego MOSiR-u. Poliuretanowa podłoga sali oparta jest na drewnianej miękkiej konstrukcji. Ale to tylko jedno z nowoczesnych rozwiązań. Umocowane przy suficie kotary mogą podzielić salę na trzy części, dzięki czemu np. rzuty do kosza ćwiczyć może równocześnie kilka drużyn. Postępy zawodników śledzić można z rozkładanych trybun (na 199 widzów). Ciekawostką historyczną są mozaiki na klatkach schodowych hali. Zdobiły one rozebraną już dziś część Stadionu Śląskiego w Chorzowie. N i to krasnoludki, ni to karzełki. Ale odkąd na terenie Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji na Księżej Górze pojawiły się Drewniaki, zrobiło się bardzo wesoło. Bajkowa rodzina jest niezwykle pracowita. Jeden z brodaczy trzyma w ręku drwalską siekierę, drugi przyświeca mu drewnianą 45 lampą, a jeszcze inny wiezie gałęzie na brzozowej taczce. Jak zdradza „ojciec” Drewniaków, rzeźbiarz Kazimierz Slotosz, bajkowe stworki pracują tylko w nocy. Zanim na horyzoncie pojawi się słońce, zastygają w bezruchu. Pracę nadzoruje, wyższa o ponad głowę od reszty, sierotka Marysia. Ogrodu z Drewniakami pilnuje zaś ogromny Pinokio z długim nosem. Wszystkie rzeźby to dzieło Slotosza, pomysł narodził się jednak w głowie dyrektora Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Radzionkowie. Teraz najmłodsi mieszkańcy i przyjezdni chętnie pozują do zdjęć z bajkowymi bohaterami. Ale to nie jedyna atrakcja dla dzieci. Na Księżej Górze mogą wyszaleć się do woli. Do dyspozycji mają duży plac zabaw z drewnianymi huśtawkami, wieżami warownymi i małymi karuzelami. W czasie gdy maluchy się bawią, ich rodzice mogą odpocząć na ławce przy placu. 46 Ścieżki na Księżej Górze W znosząca się nad Radzionkowem Księża Góra to najwyższe wzniesienie na Garbie Tarnogórskim. Na wysokości 357 metrów rozpościera się park stworzony w okresie międzywojennym przez ówczesnego naczelnika gminy, Jerzego Ziętka. Pięć tysięcy drzewek trafiło tu z majątku księcia Sapiechy ze Lwowa, a biografowie późniejszego wojewody katowickiego uważają, że był to swoisty poligon przed budową Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku. Dziś, po rozbudowie infrastruktury, Księża Góra to 47 wymarzone miejsce do spacerów i aktywnego wypoczynku. Dzięki projektowi miasta, na Księżej Górze zostało wykonanych ponad 2,5 km ścieżek do spacerów i jazdy na rowerze oraz pięć miejsc rekreacyjno-sportowych. Kalorie spalić można na siłowni pod chmurką, na ściance wspinaczkowej, ścieżce zdrowia czy przy stole do ping-ponga. Najmłodszym spodoba się linowy plac zabaw, starszym miejsce do gry w szachy. Atrakcją Księżej Góry jest również tor do uprawiania sportów rowerowych (DOWN-HILL) i mini SkatePark. Będąc w Radzionkowie nie sposób odmówić sobie wizyty na Księżej Górze, a kto raz spacerował malowniczo położonymi ścieżkami, na pewno tu wróci. 48 49 Centrum Kultury „Karolinka” C entrum Kultury „Karolinka” realizuje cele w zakresie upowszechniania kultury, animacji kulturalnej oraz rozwoju amatorskiego ruchu artystycznego. W swojej działalności szczególny nacisk jest kładziony na rozwój intelektualny i duchowy dzieci i młodzieży. W „Karolince” odbywają się cykliczne imprezy kulturalne i sportowe, wystawy, koncerty, spotkania z ciekawymi ludźmi, projekcje filmów, stałe zajęcia dla dzieci, młodzieży i dorosłych oraz odbywają się inne imprezy. Największymi imprezami organizowanymi przez Centrum 50 Kultury „Karolinka” są Międzynarodowy Festiwal Dziecięcych Zespołów Folklorystycznych „Fyrtek” oraz Wiosna Teatralna. Obie imprezy są organizowane zamiennie co dwa lata. Festiwal „Fyrtek” jest wydarzeniem kulturalnym, w organizację którego zaangażowanych jest mnóstwo mieszkańców miasta, w tym dzieci ze wszystkich szkół. Zazwyczaj odbywa się on na przełomie maja i czerwca, co dwa lata. W każdej edycji festiwalu biorą udział zespoły z zagranicy, ZPiT „Mały Śląsk” działający przy „Karolince”, który zarazem jest gospodarzem „Fyrtka” oraz dziecięce zespo- ły folklorystyczne, taneczne, wokalne itp. Do tej pory w sześciu edycjach festiwalu brały udział zespoły zagraniczne z Włoch, Finlandii, Bułgarii, Estonii, Niemiec, Ukrainy, Węgier, Czech, Chorwacji, Litwy, Białorusi, Słowacji i Serbii. Festiwal trwa kilka dni, codziennie na estradzie umieszczonej przed Centrum Kultury odbywają się koncerty, uczestnicy festiwalu zaś biorą udział w różnego typu wycieczkach po Śląsku i innych imprezach integracyjnych. Kontakty nawiązane podczas festiwalu procentują w przyszłości, dzięki czemu ZPiT „Mały Śląsk” zapraszany jest na wiele festiwali za granicę. „Wiosna Teatralna” organizowana jest w „Karolince” co dwa lata w marcu lub kwietniu, naprzemiennie z festiwalem „Fyrtek”. Podczas tej imprezy w „Karolince” występują najznamienitsze teatry i aktorzy z całej Polski. Do tej pory gościli w „Karolince” tacy artyści jak Anna Seniuk, Marek Perepeczko, Krzysztof Kolberger, Krystyna Janda, Jerzy Stuhr, Mariusz Benoit, Jan Englert, Anna Dymna, Gustaw Holoubek, Leonard Pietraszak, Marian Kociniak, Jacenty Jędrusik, Hanka Bielicka, Nina Andrycz, Jacek Fedorowicz, Emilian Kamiński i wielu innych. „Wiosnom Teatralnym” towarzyszą imprezy dodatkowe, np. korowody prowadzone przez teatry uliczne, wystawy poświęcone teatrowi itp. Repertuar każdej imprezy jest ułożony w duchu komediowo-satyrycznym. Galeria „Mozaika” znajdująca się w Centrum Kultury „Karolinka” jest jedną z nielicznych na Śląsku galerii, w których odbywają się nie tylko wystawy sztuki, ale także hobbystyczne, przyrodnicze, geograficzne itp. Wystawiane w niej były prace plastyczne artystów lokalnych, muszle i korale świata, wypieki i wyroby cukiernicze, kanarki, afrykańskie dzieła sztuki, czapki z głów całego świata i wiele innych równie ciekawych. W „Karolince” działa wiele amatorskich zespołów artystycznych oraz odbywają się zajęcia stałe dla dzieci i młodzieży. Działają tu m.in. Zespół Pieśni i Tańca „Mały Śląsk”, chór „Harfa”, zespół tańca nowoczesnego „Pasja”, kółko plastyczne, sekcja szachowa, odbywają się też zajęcia wokalno-taneczne dla dzieci, aerobik, nauka gry na keyboardzie, pianinie i gitarze. Działają tu ponadto organizacje społeczne kombatantów, emerytów, hodowców kanarków, hodowców gołębi, Husky Fanklub i inne. W „Karolince” można zorganizować wesela i inne imprezy okolicznościowe, a także konferencje, sympozja itd. Do dyspozycji klientów jest odpowiednie wyposażenie multimedialne, kuchnia itp. Centrum Kultury „Karolinka” Plac Jana Pawła II 2, 41-922 Radzionków tel. 32 286 63 45 www.karolinka.art.pl 51 Dni Radzionkowa Klub Sportowy „Ruch” Radzionków To wyjątkowa okazja, żeby odwiedzić to urocze miasteczko. Obchodzone co roku w czerwcu Dni Radzionkowa dają możliwość poznania jego atrakcji, ale też słynących z gościnności mieszkańców. Przygotowania do tych kilku dni obchodów święta miasta, władze Ratusza rozpoczynają z dużym wyprzedzeniem, nie szczędząc zaangażowania i wyobraźni. Zapraszają do siebie popularne zespoły muzyczne, organizują ciekawe projekcje filmowe, wystawy, turnieje sportowe, gry, zabawy i niespodzianki dla dzieci. Po południu można włączyć się do barwnego korowodu, wieczorem zachwycić strzelającymi w powietrzu sztucznymi ogniami, a z atrakcji skorzystać bezpłatnie. O założonym w 1919 roku Klubie Sportowym „Ruch” Radzionków słyszał nawet ten, kto nigdy nie interesował się piłką nożną. Grający obecnie w pierwszoligowych rozgrywkach klub, w latach 1998-2001 występował w ekstraklasie, w 1998 grał w ćwierćfinale Pucharu Polski, w 1999 roku został zaś najlepszą śląską drużyną piłkarską, zajmując 6 miejsce w I lidze. Wychowankiem kolarskiej sekcji klubu jest Lucjan Lis - reprezentant Polski, zdobywca srebrnego medalu na Igrzy- skach Olimpijskich w Monachium w 1972 roku w wyścigu drużynowym na 100 km. KS „Ruch” Radzionków: Rok założenia: 1919 Barwy: żółto – czarne Najwyższe zwycięstwa: 7:0 ze Stalą Zielona Góra (1952) i 7:0 z Polonią Gdańsk (1997) Najwyższe porażki: 6:0 z Wisłą Kraków (1999) www.ruchradzionkow.com Młodzieżowy Klub Sportowy Sokół Radzionków To kolejna radzionkowska duma sportowa. Założony przez grupę entuzjastów sportu w 2000 roku Młodzieżowy Klub Sportowy Sokół Radzionków, początkowo jako klub z sekcją piłki nożnej, dziś słynie z wysokiego poziomu gry swoich siatkarek. Pierwszą drużynę juniorek w rozgrywkach Śląskiego Związku Piłki Siatkowej w Katowicach prowadził trener Euze- biusz Nowakowski. W sezonie 2008/2009 zespół wywalczył awans do III ligi, co jest do tej pory największym sukcesem młodego klubu. Dziś Sokół Radzionków liczy ponad 100 młodych siatkarek. www.sokol.radzionkow.pl Ogród botaniczny W najbardziej dzikiej części Księżej Góry, miejscu, do którego człowiek przez długie lata nie miał dostępu - właśnie tu postanowiono stworzyć wyjątkowy Ogród Botaniczny. Jednym z jego cennych elementów jest nieczynne od lat wyrobisko wapienia, zajmujące powierzchnię ok. dwóch hektarów. W tej niecce znajdują się korzystne warunki siedliskowe do bytowania ciepłolubnych muraw napiaskowych i innych zbiorowisk sucho - i ciepłolubnych, stąd w kamieniołomie utworzono tzw. siedlisko zastępcze dla muraw. Do siedliska trafią rośliny z terenów, gdzie planowane są duże projekty infrastrukturalne (np. budowa autostrad czy obiektów wielkopowierzchniowych), a prace budowlane mogłyby doprowadzić do unicestwienia cennych ekosystemów. Księża Góra – fauna i flora Dzięki przenosinom do radzionkowskiego Ogrodu Botanicznego możliwe będzie uratowanie rzadkich i ginących roślin, a także ich rozmnażanie i ponowne wprowadzanie do naturalnego środowiska. Siedlisko będzie też służyło badaniom naukowym – w tym celu zbudowano stację monitoringu klimatycznego – oraz edukacji przyrodniczej dzieci i młodzieży. W radzionkowskim Ogrodzie zobaczyć będzie można m.in. lepnicę drobnokwiatową, turzycę wąskolistną i turzycę delikatną – zagrożone wyginięciem gatunki murawowe, ujęte w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, a z ciekawych roślin drzewiastych rokitnika zwyczajnego i kalinę koralową, które podlegają ochronie prawnej. Szczęśliwcy wśród zarośli mogą natknąć się też na sarny, zające, bażanty i lisy. R adzionków to nie tylko muzea, zabytki, atrakcje kulturalne, ale także bogata fauna i flora. Szczególnie tereny Księżej Góry, które są siedliskiem wielu rzadkich gatunków roślin i zwierząt nie tylko w kraju, ale i w Europie. Księża Góra to miejsce bytowania 160 gatunków zwierząt bezkręgowych i kręgowych. Pośród pospolicie wystę- Występujące w Radzionkowie gatunki zwierząt chronione prawem europejskim motyle szlakoń szafraniec płazy ropucha paskówka, ropucha zielona, żaba jeziorkowa, żaba moczarowa gady jaszczurka zwinka ptaki bocian biały ssaki orzesznica W centralnej i południowo - zachodniej części Księżej Góry dominuje roślinność leśna. Wśród drzew najczęściej spotkać możemy dorodne okazy klonu pospolitego i jaworu, jesionu, lipy, brzozy, graba, wiązu, modrzewia, topoli, grochodrzewu i kasztanowca. W warstwie podszytu rozwinęły się 54 pujących owadów, płazów, gadów, czy ssaków, znalazły się gatunki chronione: rzadki pająk tygrzyk paskowaty; chrząszcze, takie jak biegacz fioletowy, gajowy i wręgaty; płazy, jak np. ropucha szara czy żaba trawna oraz dostarczające spacerowiczom pięknych odgłosów lasu ptaki: np. drozd śpiewak, dzięcioł duży czy słowik rdzawy. m.in. bez czarny, trzmielina zwyczajna i miejscami jaśminowiec. Runo terenów zalesionych nie jest szczególnie bogate, ale wykształcone stosunkowo dobrze. Występują tu pospolite gatunki, takie jak śmiałek darniowy, pokrzywa zwyczajna, miodunka ćma, podagrycznik pospolity, turzyca odległokło- sa, trędownik bulwiasty. Z cennych elementów runa należy wymienić ściśle chronionego kruszczyka szerokolistnego, należącego do rodziny storczykowatych oraz podlegającą ochronie częściowej konwalię majową. W południowo - wschodniej części Księżej Góry, na terenie Ogrodu Botanicznego, występuje kilka dawnych wyrobisk po wydobywaniu rud metali, które obecnie wypełnione są wodą, tworząc urokliwe oczka wodne. Choć są to niewielkie stawy, stanowią one cenny element środowiska, jako oazy występowania fauny i flory związanej z wodą. Są miejscem rozrodu chronionych płazów, takich jak ropucha szara, żaba trawna czy traszka zwyczajna, a także siedliskiem roślin wodnych: rzęsy drobnej, rzęsy trójrowkowej oraz, rzadkiej na Śląsku, rdestnicy połyskującej. W największym zbiorniku wodnym odnotowano także występowanie rośliny owadożernej – pływacza zwyczajnego, który podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Niewielkie oczka wodne zlokalizowane są nie tylko na Księżej Górze, ale rozsiane po wielu częściach Radzionkowa, świadcząc o jego historii związanej z górnictwem i stanowiąc o bogactwie przyrodniczym miasta. 55 Klub Jeździecki „Lider” C andle Light, Diamond Lady, Iglesias, Ragtime czy Furst Donnerhall to tylko część podopiecznych słynnej radzionkowskiej stajni. Klub Jeździecki „Lider” powstał dwanaście lat temu. Dziś poszczycić się może wieloma sukcesami. Od początku swojego istnienia zrzeszał bowiem czołowych zawodników i reprezentantów Polski. Znalazły się wśród nich Barbara Kapsa i Anna Bielak. Po krótkiej przerwie w działalności, w roku 2006 klub został „wskrzeszony” przez Andrzeja Cichonia, a rok później przeniesiony do nowej siedziby – świetnie wyposażonego Ośrodka Jeździeckiego w Radzionkowie (stajnia, dwie hale treningowe, zaplecze socjalne dla zawodników i gości). Konie stacjonujące w stajni to przede wszystkim konie zawodników KJ Lider. Ośrodek powstał z myślą o uprawianiu i propagowaniu pięknego sportu, jakim jest ujeżdżenie. Działalność Klubu nastawiona jest wyłącznie na zawodników trenujących sport wyczynowo, nie zajmuje się on zatem powszechnie rozumianą rekreacją. Mimo to, organizowane od 2007 roku w mieście międzynarodowe zawody jeździeckie w dyscyplinie ujeżdżenia, cieszą się bardzo dużym zainteresowaniem i z roku na rok przyciągają na trybuny więcej publiczności. Na terenie ośrodka znajduje się też restauracja i hotel Riding Club. Klub Jeździecki „LIDER” ul. Anieli Krzywoń 1 tel 32 76 99 501 www.lider.ham.com.pl 56 57 Z DANE STATYSTYCZNE komunikacyjnego punktu widzenia, Radzionków jest miastem położonym w atrakcyjnym miejscu na wyżynie śląskiej. Pomimo tego, że przez Radzionków nie biegnie żadna droga o statusie drogi krajowej, bądź wojewódzkiej, to dostęp do tych dróg jest bardzo łatwy. Główne drogi przebiegające w pobliżu Radzionkowa: Powierzchnia miasta: 1315,30 ha w tym: użytki rolne: 644,96 ha lasy: 1,04 ha pozostała powierzchnia: 669,29 ha Liczba mieszkańców: ok. 17.000 Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych: ok. 1.000 58 A 4 (autostrada Wrocław – Katowice – Kraków) E40 (droga krajowa Wrocław – Katowice – Kraków – Przemyśl – Lwów), w odległości ok. 20 km E75 (droga krajowa Gdańsk – Katowice – Bratysława), w odległości około 15 km E77 (droga krajowa Katowice – Radom – Warszawa), w odległości około 25 km E 78 (droga krajowa Gliwice – Tarnowskie Góry – Siewierz), w odległości około 10 km Dojazd do Radzionkowa: z E40 zjazd na Bytom, a następnie Radzionków (czas dojazdu około10 minut) z E75 zjazd w miejscowości Siewierz, a następnie kierunek Tarnowskie Góry lub Bytom, później Radzionków (czas dojazdu około 20 minut). Radzionków znajduje się w odległości ok. 5 km od węzła Piekary Śląskie od budowanej autostrady A1 Na terenie Miasta znajdują się 2 stacje kolejowe: • Radzionków (na północnym wschodzie miasta) • Radzionków Rojca Kolej umożliwia przemieszczanie się w kierunku północnym w stronę Tarnowskich Gór i w kierunku południowym w stronę Katowic. Pociągi pasażerskie w każdym z kierunków kursują średnio raz w ciągu godziny. Czas przejazdu do Katowic to ok. 45 minut, natomiast do Tarnowskich Gór dostać się można w ok. 20 minut. Dzięki kolejowemu połączeniu z Katowicami istnieje bezpośredni dostęp do wszystkich miast w Polsce, a nawet wszystkich stolic europejskich. W obrębie województwa Śląskiego znajdują się 2 lotniska: Muchowiec i Pyrzowice. Lotnisko Pyrzowice leży około 15 km od Radzionkowa. Ma ono stałe połączenia z częścią stolic europejskich oraz portami lotniczymi większości miast w Niemczech. Dojazd do Radzionkowa z lotniska: w Pyrzowicach kierunek Bytom, a następnie Radzionków. W odległości około 25 km od Radzionkowa w Gliwicach znajduje się port rzeczny, dzięki któremu istnieje możliwość transportu rzecznego do Szczecina. Do Gliwic dojazd trasą E40. Radzionków połączony jest z sąsiednimi miejscowościami następującymi liniami autobusowymi: • z Bytomiem - 17, 73, 94, 173, 608, 708 • z Tarnowskimi Górami - 94, 174 • z Piekarami Śląskimi - 73 • ze Świerklańcem - 17, 173 59 Przydatne informacje Noclegi Uni Bar „Bravo” ul. Kadetów 2 Zajazd Mazur ul. Zofii Nałkowskiej 46 tel. 32 289 06 03 www.zajazdmazur.pl Restauracja „U Blachuta” ul. Gwarków 2 tel. 32 286 63 05 Kawiarenka - Centrum Tenisowe „Happy Match” ul. Gajdasa tel. 32 389 93 33 Pokoje Gościnne ul. Kużaja 57 tel. 32 381 86 06 Bar „Sissel” ul. św. Wojciecha 17 tel. 32 289 42 94 Bar Śląski ul. św. Wojciecha 74 Hotel – Restauracja „Riding Club” ul. Anieli Krzywoń 1 tel. 32 280 30 14 Bar „Rancho” ul. Męczenników Oświęcimia 5 tel. 32 289 30 30 Gastronomia Pizzeria „Fermata” ul. Szczęśliwa 11 tel. 32 289 32 52 Pizzeria „Duo” ul. 27 - go Stycznia 4 tel. 32 289 53 01 Pizzeria „U Batmana” ul. Męczenników Oświęcimia 22 tel. 32 289 86 36 Bar „Mocca” ul. Zwycięstwa 6 tel. 32 289 40 09 Karczma „U Harrego” ul. Męczenników Oświęcimia 54 tel. 32 289 03 96 Restauracja „U Letochy” ul. św. Wojciecha 2 tel. 32 289 75 92 Apteka „Św. Wojciecha” ul. Męczenników Oświęcimia 6a tel. 32 289 75 40 Dyżur nocny i świąteczny dla mieszkańców Radzionkowa: Apteka „Kinga” ul. Kużaja 57 tel. 32 389 88 82 Grand Kebab ul. Śródmiejska 8 Apteka „Fizjo” ul. Ks. J. Knosały 61 A i ul. Męczenników Oświęcimia 25 tel. 32 289 70 13 Restauracja - Zajazd „Mazur” ul. Nałkowskiej 46 tel. 32 289 06 03 Bar „Kubuś” ul. Knosały 57 A Uni Bar „Capri” ul. Artura 12a Kawiarenka A. Kołodziej ul. Kużaja 49 tel. 32 389 90 86 Bar Piwny „Gościniec Reduta” ul. Kużaja 55a, tel. 32 289 65 67 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej „Medicus” ul. Kużaja 57 tel. 32 389 88 20 Lekarz dyżurny: 603 985 387 Apteki Pub „Stary Domek” i Kebab Kapsalon ul. Sadowa 5 Pub „BASTION” ul. Brzechwy 8 tel. 32 389 80 45 Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego ul. Długa 15 tel. 32 289 29 99, 999, 112 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Prywatna Poradnia Wielospecjalistyczna „Medici” ul. Sienkiewicza tel. 32 289 07 35 Pub „Laguna” ul. Knosały 61a Knajpka LECH ul. Sadowa 56a Restauracja „Figaro” Plac Jana Pawła II 2 oraz ul. Kużaja 57 tel. 32 289 49 42 Restauracja Dom Weselny ul. Ks. dr. J. Knosały 7a tel. 32 289 36 63 Apteka „Laura” ul. św. Wojciecha 21 tel. 32 286 62 03 Pizzeria „Azzuro” ul. św. Wojciecha 13 tel. 32 289 00 00 Super Chicken ul. św. Wojciecha 40 tel. 32 283 17 77 60 Restauracja „Relaks” ul. Męczenników Oświęcimia 4 tel. 32 286 66 42 Przydatne informacje Przychodnie lekarskie Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej ul. Gajdasa 4 tel. 32 286 62 20 32 286 62 86 Ośrodek Kompleksowej Rehabilitacji dla Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnej Plac Jana Pawła II 4 tel. 32 286 65 31 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej BI-MED ul. Mickiewicza 8 Tarnowskie Góry tel. 32 381 75 80 Stacje benzynowe Stacja Paliw PKN Orlen ul. Objazdowa 41-922 Radzionków Stacja Paliw „Petrochemia Płock” ul. Kużaja 51 41-922 Radzionków Stacja Paliw Lotos ul. Orzechowska 119 41-922 Radzionków Stacja Paliw „Felix” ul. Objazdowa 41-922 Radzionków Stacja Paliw „Petrochemia Płock” ul. Kużaja 51 41-922 Radzionków Stacja Paliw ul. A. Krzywoń 16 41-922 Radzionków Komunikacja Rozkłady jazdy dostępne są na oficjalnej stronie internetowej KZK GOP Linia autobusowa 17 (Bytom - Radzionków - Świerklaniec - Ożarowice - Bobrowniki - Mierzęcice) Urzędy pocztowe Urząd Pocztowy Radzionków 1 ul. Ks. Knosały 63 tel. 32 286 65 02, 32 286 65 03 Urząd Pocztowy Radzionków 3 ul. św. Wojciecha 39 tel. 32 286 69 02, 32 286 63 02 Urząd Pocztowy Radzionków 4 ul. Gwarków 50 tel. 32 286 63 03 Linia autobusowa 73 (Bytom - Radzionków - Piekary Śląskie) Linia autobusowa 94 (Bytom - Radzionków - Tarnowskie Góry) Linia autobusowa 173 (Bytom - Radzionków - Świerklaniec - Tarnowskie Góry) Linia autobusowa 174 (Tarnowskie Góry - Radzionków) Linia autobusowa 608 (Bytom - Radzionków) Linia autobusowa 708 (Bytom - Radzionków) Linia autobusowa 919 (Radzionków - dojazd do Kompieliska Miejskiego - kursuje tylko w okresie wakacji letnich) Biblioteki Miejska Biblioteka Publiczna ul. Kużaja 19 tel. 32 282 33 05 ul. Knosały 61a tel. 32 289 03 91 61 Kontakt URZĄD MIASTA RADZIONKÓW ul. Męczenników Oświęcimia 42 41-922 Radzionków Telefon: 32 289 07 27 Fax: 32 289 07 20 E-mail: [email protected] REFERAT OCHRONY ŚRODOWISKA ul. Kużaja 17 tel.: 32 388 87 76 NIP Urzędu: 626-24-39-786 NIP Gminy: 645-25-07-545 www.radzionkow.pl ISBN 978-83-924606-6-4 Projekt i wykonanie przewodnika Agencja Reklamowa Formind www.formind.pl 62 „NA WEEKEND DO RADZIONKOWA – BUDOWA SYSTEMU INFORMACJI TURYSTYCZNEJ NA TERENIE GMINY RADZIONKÓW” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007-2013 Regionalny Program Operacyjny Województwa Śląskiego – realna odpowiedź na realne potrzeby
Podobne dokumenty
Organizacje pozarządowe w Remizie
które odbyło się 21 października poseł dr Jerzy Ziętek przybliżył posłom historię naszego miasta, w której ważną rolę odegrał dziadek posła, także Jerzy Ziętek. Przypomnijmy, że był on w latach 192...
Bardziej szczegółowo