K O M E N T A R Z

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1 : 50 000
ARKUSZ N-34-086-A
NOWE
Opracowała:
Elżbieta Bajkiewicz-Grabowska
POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE I ADMINISTRACYJNE
Zgodnie z regionalizacją fizycznogeograficzną Polski J. Kondrackiego
(Narodowy Atlas Polski 1973-1978) obszar wchodzący w obręb arkusza Nowe leży w
obrębie Niżu Europejskiego (31), w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie
(314). Przez obszar ten przebiega granica trzech makroregionów: Doliny Dolnej
Wisły (314.8), Pojezierzy Południowopomorskich (314.6-7) i Pojezierza
Wschodniopomorskiego (314.5) (Rys. 1.).
Obszar mapy położony w Dolinie Dolnej Wisły należy do dwóch mezoregionów:
Doliny Kwidzyńskiej (314.81) i graniczącego z nią od południa Basenu
Grudziądzkiego (314.82). Przylegający do Doliny Dolnej Wisły od zachodu obszar
należący do Pojezierzy Południowopomorskich obejmuje w granicach mapy
mezoregion Bory Tucholskie (314.71). Niewielki, północno-wschodni fragment terenu
na arkuszu Nowe, położony pomiędzy Borami Tucholskimi i Doliną Kwidzyńską
stanowi część Pojezierza Starogardzkiego (315.52) wchodzącego w skład Pojezierza
Wschodniopomorskiego (Rys. 1).
w części północno-wschodniej są oddzielone osadami wodnolodowcowymi.
Miąższość glin zwałowych wynosi od około 30 m w Pięćmorgach, 25 m w Bzowie
i Mątwach oraz kilkanaście metrów w części północno-wschodniej obszaru.
Powierzchnia ich obniża się z zachodu w kierunku doliny Wisły i wynosi od
12 m p.p.m. w Pięćmorgach do 21 m p.p.m. w Mątwach. Są to gliny zwałowe
piaszczyste, miejscami ilaste ze żwirami i drobnymi głazikami oraz otoczakami,
z wkładkami piasków drobnoziarnistych i okruchami węgla brunatnego, silnie
wapniste, na ogół ciemnoszare. W glinach tych w dolinie Wisły w okolicach Mątawy
występują kry iłów mioceńskich. Zróżnicowanej miąższości (od 1,1 m w zachodniej
części obszaru do 17 m w Bzowie) seria osadów limnoglacjalnych (iły i muły jeziorne)
oddziela gliny odrzańskie od glin zwałowych warciańskich powszechnie
występujących na tym obszarze. Są to gliny ilaste bądź piaszczyste, silnie wapniste
z licznymi żwirkami i głązikami, ciemnoszare, lokalnie brązowe. Miąższości ich
wynosi od 2,8 m w Pięćmorgach do około 11 m w Bzowie, Mątwach i Trylu.
Powierzchnia glin zwałowych obniża się w kierunku doliny Wisły i leży na wysokości
od 5 m n.p.m. w okolicy Warlubia i Bzowa do 0 m n.p.m. w okolicy Nowego,
5 m p.p.m. w okolicy Mątaw i 9 m p.p.m. w Bzówku.
Najmłodszą jednostkę stratygraficzną tworzą osady zlodowacenia Wisły. Ich
miąższość na omawianym obszarze wynosi od 60 do 90 m. W obrębie osadów
zlodowacenia Wisły występują dwa poziomy glin zwałowych odpowiadające
stadiałowi środkowemu (dawniej stadiał Świecia) i górnemu (stadiał leszczyńskopoznański) oddzielone od siebie osadami fluwioglacjalnymi i limnoglacjalnymi. Gliny
zwałowe stadiału środkowego występują na całym obszarze opracowania
i odsłaniają się w krawędzi wysoczyzny morenowej wzdłuż doliny Wisły. Są to gliny
piaszczyste, miejscami ilaste, stalowoszare, w odsłonięciach ciemnobrązowe lub
czekoladowe, z licznymi żwirkami i pojedynczymi otoczakami, silnie wapniste.
Miąższośc tych glin jest zmienna i wynosi od 1 do 5 m w Pięćmorgach, Bzowie
i Płochocinku oraz licznych odsłonięciach w krawędzi doliny Wisły do około 20 m
w Bąkowie i Rulewie. Strop tych glin leży na wysokości od 75 m n.p.m. do
60-65 m n.p.m.
Gliny zwałowe stadiału górnego występują prawie na całym opracowanym
obszarze z wyjątkiem doliny Wisły i południowo-wschodniej części. W północnej
i zachodniej części obszaru są zniszczone i przykryte osadami sandrowymi fazy
pomorskiej. W okolicy Rulewa są to gliny piaszczyste, ilaste, zwięzłe, żółtobrązowe,
ze żwirkami i otoczakami, w stropowej części odwapnione. Miąższości tych glin jest
zmienna i wynosi od kilku (okolice Dobrzejewa, Warlubia, liczne odsłonięcia) do
kilkunastu metrów. Gliny te budują powierzchnię współczesnej wysoczyzny
morenowej rozciętej licznymi rynnami subglacjalnymi
W czasie fazy pomorskiej jedynie północno-wschodnia część omawianego
obszaru była przykryta lodem. Najczęściej bowiem zasięg fazy pomorskiej na
omawianym obszarze jest prowadzony od Nowego w kierunku północno-zachodnim.
Z recesją tego lądolodu i jego postojem na linii moren czołowych występujących na
północ od obszaru omawianego arkusza jest związana akumulacja osadów
sandrowych pokrywających zachodnią i północną część obszaru. Równocześnie
z akumulacją sandru zachodziły na tym terenie procesy wytapiania się brył martwego
lodu z fazy poznańskiej i formowanie się współczesnych obniżeń wytopiskowych.
W okresie schyłkowym fazy pomorskiej rozwinął się odpływ rzeczny wzdłuż doliny
Mątawy do doliny Wisły i dalej na południe do pradoliny Noteci-Warty. Z okresu tego
pochodzi najwyższy taras w dolinie Mątawy.
PRZEPUSZCZALNOŚĆ GRUNTU
Wykształcenie litologiczne utworów powierzchniowych wraz z rzeźbą terenu są
czynnikami wpływającymi w głównej mierze na warunki zasilania wód podziemnych,
spływu powierzchniowego i możliwości retencyjne obszaru. Ze względu na
przepuszczalność utworów powierzchniowych na obszarze arkusza można wydzielić
obszary o:
- korzystnych warunkach zasilania wód podziemnych (przepuszczalność
średnia); w dolinie Wisły są to powierzchnie wyższych tarasów i obszar stożka
Mątawy, na obszarze wysoczyzny Pojezierza Południowopomorskiego jest to
rozległy sandr Borów Tucholskich,
- mało korzystnych warunkach alimentacji wód podziemnych (przepuszczalność
słaba); są to obszary wysoczyzny polodowcowej w rejonie Warlubia i Nowego, strefa
krawędziowa doliny Wisły i obszar równiny zalewowej. Infiltrację opadów utrudniają
znaczny nadkład glin, szybki spływ powierzchniowy w strefie krawędziowej,
a w dolinie gęsta sieć rowów melioracyjnych odprowadzających nadmiar wody do
Wisły.
- zmiennych warunkach alimentacji wód podziemnych; są to obszary z gruntami
organicznymi, wyścielającymi dna obniżeń wytopiskowych, np. Bagno Duże.
Charakter utworów powierzchniowych sprawia, że wykształcone na nich gleby
są niezbyt zasobne w składniki odżywcze. Na wysoczyźnie morenowej dominują na
ogół gleby rdzawe wykształcone na utworach piaszczystych. Na piaskach gliniastych
i glinach piaszczystych powstały gleby brunatne (około 7% powierzchni) i bielicowe
(1% powierzchni). W obniżeniach terenu i dolinach rzecznych występują gleby
organiczne torfowe i murszowo-torfowe, gleby bagienne oraz gleby mineralne
wykształcone na piaskach. Około 1% powierzchni zajmują gleby glejowe.
W północno-wschodniej części obszaru opracowania, lokalnie w obniżeniach
występują czarne ziemie. W dolinie Wisły występują przede wszystkim mady i w
zagłębieniach terenu – gleby bagienne. Przydatność rolnicza gleb omawianego
obszaru jest zróżnicowana, w większości słaba.
Rys. 1. Położenie obszaru opracowania na tle jednostek fizycznogeograficznych
Obszar objęty arkuszem mapy obejmuje region etniczno-kulturowy zwany
Kociewiem, a w niektórych opracowaniach Pojezierzem Kociewskim (Błaszkiewicz
2005).
Administracyjnie obszar na arkuszu Nowe znajduje się w województwie
kujawsko-pomorskim w powiatach świeckim (gminy: Nowe, Warlubie, Jeżewo
i Dragacz) i miejskim Grudziądz. Tylko niewielkie jego fragmenty na północy
i wschodzie arkusza leżą w województwie pomorskim. Niewielki fragment terenu
wokół jeziora Udzierz leży w gminie Osiek powiatu starogardzkiego, a niewielki
fragment obszaru na wschód od Wisły w gminie Sadlinki powiatu kwidzyńskiego.
Największymi miejscowościami na omawianym obszarze są: miasto Nowe
(6,2 tys. mieszkańców), duża sołecka wieś kociewska o charakterze
małomiasteczkowym Warlubie (2,1 tys. mieszkańców) oraz inne wsie kociewskie:
Wielki Komorsk, Buśnia, Grupa, Bzowo i Dragacz.
UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI
Dominującymi formami morfologicznymi na obszarze opracowania są:
wysoczyzny polodowcowe i wcięta w nie średnio na 60-70 m dolina Wisły.
Wysokości bezwzględne obszaru wysoczyzn polodowcowych wahają się od
70 do ponad 100 m n.p.m. W środkowej części obszaru, na obszarze od Warlubia do
Rulewa rozciąga się wysoczyzna morenowa płaska o wysokości 75-95 m n.p.m.
z niewielkimi zagłębieniami wytopiskowymi oraz rynnami subglacjalnymi o kierunku
N-S i W-E. Wysokości względne dochodzą na niej do 2 m. Od wschodu wysoczyznę
tę ogranicza wysoka krawędź, rozcięta licznymi dolinkami i młodymi rozcięciami
erozyjnymi. W części północnej krawędź ta jest stroma – do 70 m wysokości, na
odcinku od Nowego do Buśni łagodniejsza – około 40-30 m, od Buśni w kierunku
południowym jej wysokość wynosi około 20 m. Nachylenie stoków wynosi od 15 do
20%. Niewielkie płaty wysoczyzny morenowej płaskiej występują także
w południowo-zachodniej (okolice Jeżewa) i północno-wschodniej (Morgi i Nowe)
części omawianego obszaru.
W obrębie omawianej wysoczyzny, na wschód od Rulewa, występuje
zagłębienie powstałe wskutek nierównomiernej działalności lodowcowej. Jest to
obniżenie o szerokości 250 m i długości 500 m, wypełnione materiałem zwałowym,
głównie gliniastym.
Na północ od Nowego i w okolicach Płochocina małymi płatami występuje
wysoczyzna morenowa falista o wysokościach od 75 do ponad 100 m n.p.m. Jest to
powierzchnia pagórkowata z licznymi zagłębieniami po martwym lodzie. Wysokości
względne na jej obszarze dochodzą do 2 do 5 m.
Znaczny obszar w północno-zachodniej i zachodniej część omawianego
arkusza zajmuje rozległy sandr usypany na przedpolu moren czołowych fazy
pomorskiej. Powierzchnia tej piaszczystej równiny obniża się z północy na południe
z wysokości 95 m n.p.m. w okolicy Mątasek do około 80-75 m n.p.m. w rejonie
Węglarek. Równinę sandrową rozcina rzeka Mątawa.
W północnej części sandru, w granicach arkusza mapy, występują liczne
zagłębienia wytopiskowe zajęte przez jeziora (np. Radodzierz, Łąkosz, Udzierz),
bądź też wypełnione torfami (np. Bagno Duże, Bagno Krzewiny).
Pozostała powierzchnia sandru jest pocięta rynnami o przebiegu N-S i licznymi
dolinkami wód roztopowych. Część powierzchni równiny sandrowej została
przemodelowana eolicznie tworząc pola wydmowe i zagłębienia deflacyjne.
Najbardziej zróżnicowany zespół wydmowy występuje w rejonie Fletowa
a największe równiny piasków przewianych znajdują się w okolicy jezior: Radodzierz,
Łąkosz, Rybno Duże i Zawada.
Na niewielkim obszarze na południe od Nowego, w pobliżu krawędzi
wysoczyzny odsłaniają się równiny wodnolodowcowe leżące na wysokości
70-65 m n.p.m.
Formą wyróżniającą się na omawianym obszarze są rynny subglacjalne.
W części zachodniej obszaru mają one kierunek N-S, zgodny z kierunkiem odpływu
wód roztopowych, natomiast w części wschodniej mają kierunek NE-SW, zgodny
z pochyleniem wysoczyzny morenowej. Najlepiej są wykształcone rynny: Fletnowska
(od Bzowa do Dolnej Grupy – powstała w fazie poznańskiej w brzeżnej strefie
lądolodu), jeziora Zawada (od Gajewa do Bąkowa), jeziora Krokwiki Wielkie, jezior
Mątasek i Szczerbinek. Część tych rynien jest wykorzystana przez rzeki.
Z topnieniem aktywnej masy lądolodu i brył martwego lodu związane są doliny
wód roztopowych. Najlepiej są one rozwinięte w zachodniej części obszaru na
południe od Jeżewa oraz na północ od jeziora Rybno Duże. Mają kierunek
równoleżnikowy i szerokość od 50 do 250 m. Dna tych dolin są zatorfione lub zajęte
przez niewielkie jeziora, albo przez cieki.
Na całym obszarze w granicach arkusza występują zagłębienia po martwym
lodzie. Są to formy owalne lub wydłużone o różnych rozmiarach, najczęściej
zatorfione bądź też z wodą.
Najniżej położony obszar na mapie zajmuje dno doliny Wisły. Jego szerokość
wynosi 4-5 km a wysokość bezwzględna maleje z południa na północ od
17,5 m n.p.m. do 15 m n.p.m. W dnie doliny Wisły występują tarasy rzeczne:
najmłodszy akumulacyjny (równina zalewowa) i starsze nadzalewowe erozyjnoakumulacyjne. W Basenie Grudziądzkim (w południowej części arkusza mapy)
zachowały się cztery poziomy tarasów nadzalewowych leżące na wysokości:
47-40 m n.p.m. (taras II), 37-35 m n.p.m. (taras III), 30-35 m n.p.m. (taras IV)
i 25-24 m n.p.m. (taras V). Na wszystkich poziomach tarasów nadzalewowych Wisły
występują liczne zespoły wydm. Na powierzchni tarasów IV i V, u wylotu doliny
Mątawy, został usypany rozległy2 stożek napływowy. Rozprzestrzenia się on
wachlarzowato na obszarze 17 km . Jego powierzchnia jest nachylona w kierunku
doliny Wisły. Występują na nim pojedyncze wydmy poprzeczne, podłużne
i paraboliczne oraz niewielkie pola piasków przewianych.
W dolinie Wisły, w granicach arkusza mapy, równina zalewowa ma szerokość
od 1,5 km w okolicy Nowego, około 5 km w części środkowej doliny i około 4 km
w części południowej. Powierzchnia tej równiny jest lekko pochylona w kierunku
północnym od 17,3 m n.p.m. do 16,2 m n.p.m. W obrębie równiny zalewowej
występują starorzecza.
BUDOWA GEOLOGICZNA
Obszar przedstawiony na mapie znajduje się w północno-zachodniej części
struktury depresyjnej zwanej niecką brzeżną. Wypełniają ją osady kredy
i trzeciorzędu. Te ostatnie zalegają w podłożu osadów czwartorzędowych na
powierzchni całego obszaru. Są to osady mioceńskie wykształcone w postaci
węglistych iłów i mułków z przewarstwieniami brunatnych piasków mułkowatych
i mułków piaszczystych. We wschodniej części obszaru na powierzchni
podczwartorzędowej odsłaniają się oligoceńskie piaski glaukonitowe.
Powierzchnia podczwartorzędowa stanowi formę dolinną otwartą ku dolinie
Wisły. Południowe zbocze tej doliny zbudowanej z utworów górnomioceńskich jest
dość strome i opada od 20 m n.p.m. w rejonie Dubielna (południowo-zachodnia
część obszaru) do około -65 m n.p.m. w okolicach Bzowa. Zbocze północne jest
łagodniejsze i opada w kierunku Bzowa do -10 m n.p.m. (okolice jez. Mątasek
w północno-zachodniej części obszaru).Oś tej doliny wyznacza linia KotówkaRulewo-Bzowo-Zajączkowo.
Cały obszar przedstawiony na arkuszu jest pokryty grubym płaszczem osadów
czwartorzędowych. Miąższość ich na obszarze wysoczyzn wynosi od około 127 m
w rejonie Płochocina do 146 m w okolicy Bzowa. W dolinie Wisły osady te nie zostały
przewiercone do głębokości 85 m.
Najstarszy czwartorzęd reprezentują osady zlodowaceń południowopolskich.
Szczególnie istotny z punktu widzenia rzeźbotwórczej roli był lądolód Sanu.
Pozostawił on po sobie nie tylko prawie ciągłą warstwę gliny zwałowej, ale także
miąższą (do 30 m) serię osadów zastoiskowych przykrywających tę glinę.
Powierzchnia stropowa osadów tego potężnego kopalnego zastoiska jest
stosunkowo wyrównana i występuje na głębokości od – 5 do 10 m n.p.m.
Na obszarze objętym arkuszem mapy miąższość glin zwałowych zlodowaceń
południowopolskich jest niewielka i wynosi od 5,5 m w Nowym do 8,5 m w Bzowie.
Strop ich leży na wysokości 40,5 m p.p.m. w północnej części i 46.1 m p.p.m.
w części południowej.
Pozostałości po zlodowaceniach południowopolskich są pokryte piaskami
i mułkami rzeczno-jeziornymi interglacjału mazowieckiego o miązszościach od 17 m
w okolicy Nowego do ponad 20 m w rejonie Tryla.
Zlodowacenia środkowopolskie pozostawiły po sobie dwa pokłady glin
zwałowych: odrzański i warciański, oddzielone od siebie osadami fluwioglacjalnymi
i limnoglacjalnymi. Odrzańskie gliny zwałowe, miejscami z wkładkami piasków
i żwirów występują powszechnie na całym obszarze opracowania. Leżą
bezpośrednio na glinach zwałowych zlodowaceń południowopolskich, jedynie
WARUNKI KLIMATYCZNE
Zgodnie z podziałem rolniczo-klimatycznym Polski R. Gumińskiego (Geografia
fizyczna Polski, 2005) obszar opracowania znajduje się w północnej części dzielnicy
bydgoskiej (VI). Charakterystyczną cechą klimatu tej dzielnicy jest duża zmienność
pogody, która kształtuje się na styku wpływów atlantyckich i powietrza
kontynentalnego.
Średnia roczna temperatura powietrza jest tu dość wysoka
(7,0-7,50C).0 Temperatura najchłodniejszego miesiąca wynosi –4,50C, najcieplejszego
około 18,0 C. Termiczne lato trwa ponad 90 dni; zaczyna się na początku czerwca,
a kończy na przełomie sierpnia i września. Zima trwa od połowy grudnia do trzeciej
dekady lutego, czyli 60-78 dni. Dni z przymrozkami jest 100-110 w roku, z mrozem
35-40. Czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi 50-70 dni. Okres wegetacyjny jest
długi (do 215 dni). Roczne sumy opadów są stosunkowo małe (poniżej 550 mm).
Silne wiatry zdarzają się najczęściej w zimie i na wiosnę, stanowiąc około 30%
wszystkich wiatrów. Klimat jest modyfikowany warunkami lokalnymi, głównie
położeniem.
Obszar wysoczyzny morenowej charakteryzuje się niższymi średnimi
wartościami temperatury (średnia roczna temperatura powietrza 7-7,50C) i wyższymi
opadami (550-600 mm w Rulewie). Dolina Wisły jest cieplejsza0 i suchsza. Średnia
roczna temperatura powietrza w Grudziądzu wynosi 8,0
C. Najcieplejszym
miesiącem jest lipiec ze średnią
temperaturą powietrza 17,60C, a najzimniejszym
styczeń z temperaturą -2,10C. Dolina Wisły należy do obszarów o niskich i bardzo
niskich opadach. Ze względu na dużą wilgotność w Średnia roczna suma opadów
z wielolecia 1951-1970 nie przekracza 500 mm, a w latach 1991-1995 wyniosła
zaledwie 383 mm.
W regionalizacji klimatycznej Polski W. Okołowicza i D. Martyn (1979)
omawiany obszar leży w Regionie Nadwiślańsko-Żuławskim.
UŻYTKOWANIE ZIEMI
Obszar opracowania ma charakter rolniczo-leśny. Lasy zajmują 55% jego
powierzchni i występują w sposób zwarty w zachodniej i północnej części obszaru
stanowiąc wschodnią część Borów Tucholskich. W 80% są to siedliska naturalne lub
zbliżone do naturalnych. Siedliska borowe zajmują 83% powierzchni leśnej
a siedliska lasowe 17%.
Zgodnie z regionalizacją geobotaniczną Szafera (1972) omawiany obszar
należy do Krainy Bory Tucholskie. Według podziału Polski na regiony geobotaniczne
według zbiorowisk roślinnych J. M. Matuszkiewicza (1993) obszar ten leży
w granicach zasięgu Krainy Wschodniopomorskiej Właściwej Okręgu
Starogardzkiego (A.6a.1) w Dziale Pomorskim (A). Zgodnie z podziałem
przyrodniczo-leśnym T. Tramplera i in. (1990) obszar arkusza mapy znajduje się
w jednostkach III.1 i III.3b czyli III Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej w Dzielnicy
Borów Tucholskich (III.1) i Mezoregionie Kotliny Grudziądzkiej (III.3b), należącym do
Dzielnicy Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego (III.3).
Dominującymi typami siedliskowymi są bór świeży (Bśw), zajmujący 49,9%
powierzchni leśnej, bór mieszany świeży (Bmw) zajmujący 31,3% tej powierzchni
i las mieszany świeży LMśw (11,5%).
Panującym gatunkiem lasotwórczym jest sosna zwyczajna (86,3%
powierzchni), której towarzyszą dęby rodzime (4,1% powierzchni), brzoza
brodawkowata (5,4%), świerk pospolity (1,0%), buk zwyczajny (0,6%) i inne iglaste
i liściaste. Wiek drzewostanów wynosi średnio 65 lat. Największy udział w strukturze
wiekowej (43%) mają drzewostany 71-90 letnie.
Użytkowana rolniczo jest wschodnia część obszaru, głównie dolina Wisły. Są to
głównie grunty orne (27% obszaru na arkuszu mapy) i łąki i pastwiska. Na obszarze
tym stosunkowo dobrze jest rozwinięte sadownictwo a okolice Nowego są jednym
z mikroregionów sadowniczych.
OCHRONA PRZYRODY
Na opracowanym obszarze najwyższą formą ochrony przyrody są rezerwaty
przyrody. Należą do nich Osiny, Kuźnica i Jezioro Fletnowskie.
Rezerwat Osiny utworzono w 1962 r. Przylega on do południowych brzegów
jez. Łąkosz i jest jego zatorfioną odnogą. Rezerwat zajmuje obszar 21,91 ha, który
w całości podlega ochronie ścisłej. Jest to wysokie torfowisko śródleśne, jedno
z najbardziej pierwotnych torfowisk pomorskich, z bogatym zespołem roślinności
torfowiskowej i bagiennej porośnięte sosną bagienną, wierzbą i kruszyną.
Z rzadszych roślin występuje: bagnica torfowa, przygiełka brunatna, niektóre rzadkie
storczyki, modrzewnica zwyczajna i rosiczka okrągłolistna.
Rezerwat Kuźnica utworzono w 1965 r. Jest to rezerwat leśny o powierzchni
7,3 ha, chroniący fragment boru bagiennego (drzewostan sosnowy w wieku 120 lat),
zarastający jez. Rumacz (koło jeziora Radodzierz).
Rezerwat wodny Jezioro Fletnowskie leży w zlewni rzeki Raczki dopływu
Mątawy. Powierzchnia rezerwatu wynosi łącznie około 25 ha, w tym 7,5 ha to bagna
i jezioro a 17,5 ha zajmuje las. Na terenie rezerwatu występują zbiorowiska
szuwarów wielkoturzycowych i szuwarów trawiastych. Na obrzeżach torfowisk
występują olsy (olsza czarna, brzoza omszona).
Wschodnia część obszaru objęta jest ochroną krajobrazową. W 1993 r.
utworzono w dolinie Wisły Park Krajobrazowy Dolnej Wisły. Początkowo
funkcjonował on jako Zespół Nadwiślańskich Parków Krajobrazowych, następnie jako
Nadwiślański Park Krajobrazowy, a od 1999 r. po połączeniu z Chełmińskim Parkiem
Krajobrazowym pod obecną nazwą.
Fragment kompleksu leśnego w południowej części omawianego obszaru,
w rejonie Dolnej Grupy i Grupy leży w granicach Obszaru Krajobrazu Wschodniego
Borów Tucholskich.
Na obszarze opracowania jest też wiele pomników przyrody (drzewa, przede
wszystkim dęby szypułkowe i lipy, oraz aleje drzew) i użytków ekologicznych
(np. bagna śródleśne).
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Rozpatrywany obszar jest położony w obrębie jednej jednostki hydrograficznej
pierwszego rzędu. Leży on w dorzeczu Wisły, w dorzeczu jej lewobrzeżnego dopływu
Mątawy. Granice tego dorzecza wyznacza dział wodny drugiego rzędu. W granicach
arkusza mapy fragment tego działu biegnie w północno-wschodniej części obszaru
wyznaczając granicę między zlewnią ujściowego odcinka Mątawy a przyrzeczem
Wisły. Wschodnia granica dorzecza Mątawy (dział II rzędu) biegnie koroną wału
przeciwpowodziowego Wisy. Działy III rzędu wyznaczają zlewnie głównych
dopływów Mątawy i w topografii terenu zaznaczają się one wyraźnie.
Komplikację w przebiegu działów III rzędu stanowi bifurkacja obszarowa, którą
jest zlewnia jez. Czarnego. Jezioro to jest odwadniane na południe przez ciek
płynący rynną jez. Zawada i stanowiący jeden z odcinków źródłowych Komórskiej
Strugi oraz na zachód – do jez. Łąkosz. Ten drugi odpływ jest wynikiem sztucznego
połączenia jezior Łąkosz i Radodzierz z Mątawą.
Cechą charakterystyczną wysoczyzny polodowcowej jest obecność dość
rozległych obszarów nie włączonych do systemu odpływu powierzchniowego
złożonych z wielu pojedynczych zagłębień bezodpływowych różnej wielkości. Na
wysoczyźnie morenowej występują obszary bezodpływowe ewapotranspiracyjne,
a na równinie sandrowej obszary bezodpływowe infiltracyjne. Występują też
pojedyncze zagłębienia bezodpływowe. W strefie krawędziowej wysoczyzny są to na
ogół izolowane zagłębienia ewapotranspiracyjne. W dnach wielu zagłębień
bezodpływowych ewapotranspiracyjnych występują małe jeziora, oczka lub bagna.
OPADY
Na obszarze objętym arkuszem Nowe nie ma posterunków opadowych
należących do sieci pomiarowej IMGW. Za reprezentatywny dla wysoczyzny
polodowcowej można przyjąć posterunek opadowy leżący w pobliżu północnej
granicy arkusza mapy we wsi Frąca (arkusz Skórcz N-34-74-C), a dla doliny Wisły,
leżący w pobliżu południowo-wschodniej granicy omawianego obszaru – posterunek
opadowy Grudziądz (arkusz Grudziądz N-34-86-D).
Dane z wielolecia 1951-2000 z tych posterunków opadowych są podstawą
oceny warunków opadowych na obszarze opracowania. W zestawieniu
tabelarycznym (Tabela 1) przedstawiono sumy opadów miesięcznych i rocznych
w roku przeciętnym (N), wilgotnym (W) i suchym (S), a na Rys. 2 średnie miesięczne
sumy opadów z wielolecia 1951-2000.
Tabela 1. Miesięczne i roczne sumy opadów (mm) w roku przeciętnym (N),
wilgotnym (W) i suchym (S)
Posterunek
Okres
XI XII
I
N 1971-2000 43 39 34
W
1980 49 49 23
Frąca
S
1989 41 46 6
N 1951-1980 39 35 28
W
Grudziądz*
S
* dane z literatury z różnych źródeł
II
III
IV
V
23
15
21
22
31
24
20
22
35
63
15
29
49 70 84
24 184 250
16 50 21
46 64 82
VI
VII VIII IX
61
76
27
61
51
33
15
42
X
40
60
55
32
Suma
roczna
560
849
334
502
757
301
W rozpatrywanym wieloleciu średnia roczna suma opadów na wysoczyźnie
morenowej wyniosła 560 mm, a w dolinie Wisły 502 mm. Sumy rocznych opadów są
zatem w dolinie Wisły o 10% niższe niż na obszarze wysoczyzn morenowych.
W roku wilgotnym sumy opadów rocznych są o około 50% wyższe niż w roku
o przeciętnych warunkach opadowych, natomiast w roku suchym o 40% niższe
(Tabela 1). Dotyczy to zarówno obszarów wysoczyzny polodowcowej jak i doliny
Wisły.
P mm
wysoczyzny polodowcowe
dolina Wisły
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Przepływy
Miesiące
charakteryRok
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII VIII
IX
X
styczne
XI
NNQ
3,36 3,38 2,97 3,88 3,77 3,02 2,46 2,36 2,52 2,63 2,00 2,20 2,00
SNQ
5,64 5,91 5,79 5,78 5,59 5,35 4,80 4,37 3,94 4,27 4,41 4,77 3,52
SSQ
6,71 7,47 7,18 7,20 7,11 6,84 6,22 5,68 5,14 5,09 5,19 5,70 6,29
SWQ
7,87 9,05 8,83 8,94 8,87 8,48 7,97 7,56 6,55 6,09 6,07 6,64 10,9
WWQ
13,0 17,2 14,9 14,5 13,8 12,6 14,2 12,4 15,6 10,5 11,1 11,2 17,2
Tabela 4. Zestawienie wyników pomiarów przepływu cieków
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
W rozkładzie sezonowym obserwuje się przewagę opadów półrocza letniego
nad zimowym. Najwyższe opady są notowane w lipcu, najniższe zaś w lutym (Rys.
2). Średnio w roku od maja do października spada około 70% rocznej sumy opadów
zarówno na obszar wysoczyzny polodowcowej jak i doliny Wisły. W wieloleciu
najwyższe sumy opadów (> 80 mm) były notowane w lipcu zarówno na wysoczyźnie
jak i w dolinie Wisły. Najniższe opady, nie przekraczające 25 mm, wystąpiły w lutym
(Rys. 2).
WODY POWIERZCHNIOWE
Sieć wodną na rozpatrywanym obszarze stanowią cieki, jeziora, małe zbiorniki
wodne i wypływy wód podziemnych: źródła, wycieki i wysięki. Sieć rzeczna w obrębie
obszaru objętego arkuszem mapy ma charakter sieci młodoglacjalnej. Cieki
wykorzystują dna rynien subglacjalnych i doliny wód roztopowych.
Głównym ciekiem jest W i s ł a wyznaczająca wschodnią granicę obszaru
arkusza mapy. Na tym odcinku Wisła jest obwałowana. Jej głównym lewobrzeżnym
dopływem na obszarze arkusza mapy jest M ą t a w a , zwana też Mławą lub Mtawą.
Rzeka ta wypływa na uroczysku leśnym Konotop na północ od wsi Przewodnik
(arkusz Osiek N-34-73-D) na wysokości około 90 m n.p.m. i po 57 km uchodzi do
Wisły w 852 km2 jej biegu na rzędnej 12 m n.p.m. Powierzchnia dorzecza Mątawy
zajmuje 510 km .
W górnym biegu (spadek około 4‰) Mątawa płynie wąską doliną na SE
przecinając kompleks Borów Tucholskich i wpływa do rynny jez. Mątasek, często
uważanego za źródła Mątawy. Odpływ z jeziora jest regulowany za pomocą
zastawki. Zasilona wodami jezior Mątasek i dużego jeziora Udzierz Mątawa płynie
rynną subglacjalną w kierunku południowym przyjmując szereg dopływów.
W granicach arkusza mapy są to kolejno: dopływ z jez. Radodzierz (l), Kwasienica
(p) odwadniająca Jez. Rybno Duże, Struga z Jez. Płochocińskiego (l), struga
odwadniająca jeziora Sitno i Bambrocz (p), Sinowa (p), Bąkowska Struga (l), Huta
(p).
We wsi Święte (na obszarze poza arkuszem mapy) Mątawa przepływa przez
niewielkie jezioro bez nazwy, a poniżej niego, przecinając własny stożek napływowy,
wpływa do Doliny Dolnej Wisły i zmienia gwałtownie kierunek na północno-wschodni
a następnie na północny. Około 30 km płynie po równinie zalewowej Wisły
równolegle do niej. W dolnym biegu spadek rzeki wynosi 0,1‰. Na odcinku około
8 km, od Bzowa do Nowego, koryto rzeki jest poprowadzone sztucznie, jest
obwałowane i włączone w system wielu rowów melioracyjnych.
W dolinie Wisły (na obszarze objętym arkuszem mapy) Mątawa przyjmuje
szereg dopływów odwadniających skraj wysoczyzny morenowej. Większe z nich to:
Raczka ze Strugą Fletnowską, Młyńska Struga, Morgi i Przynka.
Mątawa uchodzi do Wisły w Nowym. Jej odpływ do Wisły jest regulowany
przepompownią w Kończycach.
Mątawa jest ciekiem melioracji podstawowych, administrowanych przez
Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Bydgoszczy. Na trasie jej
wysoczyznowego biegu w miejscach załamań spadku występują budowle
hydrotechniczne utrzymujące zbiorniki retencyjne (np. w Borowym Młynie,
Bąkowskim Młynie, Rozgartach, Buśni, Piła Młynie).
Na mapie zostały wyznaczone zlewnie większych dopływów Mątawy (III rzędu).
Są to:
K w a s i e n i c a wypływająca z jezior Rybno Małe i Rybno Duże leżących
na zachód od granic omawianego obszaru (arkusz Osie N-34-85-B). W górnym biegu
ciek okresowy. Jej dopływami są struga odwadniająca Kosiska oraz struga
odwadniajaca jez. Szczerbinek. Uchodzi do Mątawy powyżej Zbiornika w Borowym
Młynie.
S i n o w a , zwana także Szonówką wypływa z jez. Sinowa. We wsi
Pięćmorgów przyjmuje dopływ Krępę wypływającą z bagien. Doliny obu strug są
podmokłe, na ich stokach występują liczne wysięki. Poniżej Pięćmorgów dolina
Sinowej ma charakter przełomowy.
H u t a wypływa na wysoczyźnie w okolicy wsi Jeżewo. Struga ta odwadnia
kilka małych jezior oraz liczne bagna w rynnie jeżewskiej.
R a c z k a odprowadza wody z Jez. Fletnowskiego oraz z bagien
występujących w obniżeniach w pobliżu krawędzi wysoczyzny.
M ł y ń s k a S t r u g a odwadnia rynnę jez. Zawada i bagna koło Warlubia.
Poniżej Warlubia przełamuje się do doliny Wisły, w której utworzyła rozległy stożek.
W dolnym biegu nazywana Młyńską Strugą.
Na obszarze objętym arkuszem mapy Nowe jest wiele jezior. Największymi
z nich są: Radodzierz, Udzierz, Łąkosz, Zawada, Czarne, Płochocińskie (Tabela 2).
Jeziora te leżą w dorzeczu Mątawy i są włączone w system odpływu tej rzeki.
J e z i o r o R a d o d z i e r z jest położone we wschodniej części Borów
Tucholskich, około 7 km na zachód od Nowego. Jezioro leży w dnie rozległego
zagłębienia wytopiskowego. Ma kształt okrągławy z zatoką długości około 0,5 km na
północnym wschodzie. Długośc misy jeziornej dochodzi do 2,6 km, szerokość
2,1km. Zwierciadło wody ma rzędną 76,9 m n.p.m. i zajmuje powierzchnię 246,4 ha.
Głębokość maksymalna misy wynosi 9,5 m. Od wschodu do jeziora wpada struga
odwadniająca jeziora Łąkosz i Czarne, leżące w rynnie subglacjalnej. Odpływ
z jeziora do Mątawy odbywa się korytem sztucznym i jest regulowany zastawkami
wykonanymi na przełomie XIX i XX w.
Jezioro
U d z i e r z jest położone na skraju Borów Tucholskich
w rozległym wytopisku. Rzędna lustra wody ma 80,3 m n.p.m. Jezioro zajmuje
powierzchnię 132,7 ha i jest dość płytkie do 2,1 m. Rowem melioracyjnym jest
połączone z jez. Mątasek i włączone do odpływu Mątawy. Poziom wody na jeziorze
jest regulowany za pomocą zastawki. Zbiornik silnie zarasta i wraz z przyległym
torfowiskiem objęty jest od 2000 r. ochroną rezerwatową.
J e z i o r o Ł ą k o s z jest położone około 5,5 km na północ od wsi
Warlubie. Jezioro leży w dnie rynny subglacjalnej, zwierciadło wody ma rzędną
77,1 m n.p.m. i zajmuje powierzchnię 79,4 ha. Jest to zbiornik płytki (do 3,5 m
głęboki) o wydłużonym kształcie (długość 2 km, szerokość 0,6 km). Ma połączenie
z jeziorami Czarne i Radodzierz. Odpływ z jeziora do jez. Radodzierz jest
regulowany.
J e z i o r o C z a r n e jest położone w tej samej rynnie subglacjalnej co
jez. Łąkosz. Zwierciadło wody ma rzędną 77,3 m n.p.m.
J e z i o r o Z a w a d a jest położone w rynnie subglacjalnej na północ od
Warlubia i wypełnia jej część centralną. Długość jeziora wynosi około 1,8 km,
powierzchnia 39,0 ha, a średnia głębokość 1,6 m, przy maksymalnej 2,7 m. Lustro
wody ma rzędną 74,2 m n.p.m.Jezioro zasila kilka cieków, wypływa z niego Młyńska
Struga, lewobrzeżny dopływ Mątawy.
Na obszarze opracowania są też liczne bagna, w tym torfowiska. Wiele z nich
jest zmeliorowanych. Największe obszary bagienne to: Duże Wilcze Bagno
zajmujące dno zanikłego jeziora, obecnie zmeliorowane, oraz torfowiska wokół
zarastającego jez. Udzierz i na południe od jez. Radodzierz.
W strefie krawędziowej wysoczyzny polodowcowej i na stokach rynnowego
odcinka doliny Mątawy jest wiele punktowych wypływów wód podziemnych: źródeł,
wycieków i wysięków zasilających cieki lub leżące w pobliżu bagna.
W krawędzi wysoczyzny morenowej, od Nowego po Buśnię występuje na
wspólnej rzędnej 55,0 m n.p.m. wiele
wypływów wód podziemnych. Wydajność tych
źródeł wynosi od
0,1 do 0,15 m3/h. W okolicach Bzowa jedno ze źródeł ma
wydajność 1,2 m3/h.
Tabela 2. Dane morfometryczne jezior
Powierzchnia [ha]
Objętość
z
planime- [tyś. m3]
trowania
Głębokość Głębokość
średnia maksymalna
[m]
[m]
Lp.
Nazwa zbiornika
IRŚ
KJP
AJP
1
Udzierz
-
121,5
-
191,6
-
-
-
2
Popówka (J. Popówko)
-
-
-
1,3
-
-
-
3
Mątasek (Mątaskie
Jezioro)
-
13,5
-
4,6
-
-
-
4
Rumacz
-
12,5
11,6
11,3
208,8
1,8
3,5
5
Jez. Czarownic
-
2,5
-
2,4
-
-
-
6
Radodzierz
246,4
240,0
246,4
242,5
12 330,4
5,0
9,5
7
Łąkosz
79,4
77,5
79,4
83,5
1 370,2
1,7
3,5
8
Jez. Czarne
-
37,5
40,4
39,6
1 292,8
3,2
5,4
9
Szczerbinek
-
2,1
-
2,3
-
-
-
10
Przypadek
-
1,8
-
0,9
-
-
-
11
Zawada
-
38,5
39,0
38,5
624,0
1,6
2,5
12
Rybno Duże
-
18,5
21,0 10/część
777,0
3,7
9,2
-
3,5
-
4,0
-
-
3,0
17,7
21,0
17,7
19,5
172,3
1,0
2,8
-
-
-
0,6
-
-
-
13 Piaseczno (J. Piaseczne)
Jez. Płochocińskie
(Jez. Płochocin)
Bambroczno
(J. Bambrocz)
Lp.*
Rzeka
Profil
1
Mątawa
poniżej jez. Mątasek, most na drodze 214
Przepływ
[m3·s-1]
0,028
2
Mątawa
most na dodze Krzewiny – Lipinki
0,005
10.08.2008
3
Mątawa
most w miejscowości Bąkowski Młyn
0,328
10.08.2008
4
Mątawa
most w miejscowości Wielkie Zajączkowo
2,040
10.08.2008
0,363
10.08.2008
5
Mątawa
most w miejscowości Buśnia
*numeracja zgodna z numeracją na mapie
Rys. 2 Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych na wysoczyźnie
polodowcowej i w dolinie Wisły
15
Tabela 3. Przepływy
charakterystyczne rzeki Wdy w profilu Czarna Woda
(A=940,1 km2) w wieloleciu 1971-2000 (m3·s-1)
Mątawa jest zatem rzeką zasobną w wodę. Świadectwem tego są ślady istnienia
w przeszłości na rzece 6 młynów wodnych. Na obszarze arkusza mapy były one
w miejscowościach: Piła Młyn (37,5 km biegu Mątawy), Buśnia (38,9 km biegu), Rozgarty
(40,5 km), Bąkowski Młyn (45,4 km), Borowy Młyn (49,4 km).
XI
14
wielkości przepływów rzeki Wdy w profilu Czarna Woda (Tabela 3). Charakterystykę
hydrologiczną Mątawy przedstawiono korzystając z danych RZGW Gdańsk
zamieszczonych na stronie internetowej i danych literaturowych.
Szacuje się, że średni roczny przepływ Mątawy w profilu ujściowym wynosi
SQr=1,8 m3·s-1, przepływ średni z minimalnych SNQ=0,75 m3·s-1, a przepływ
maksymalny 3 roczny
o prawdopodobieństwie wystąpienia: raz na 3 2-1 lata
Q50%=3,55 m ·s-1, raz na 10 lat Q10%=4,56 m3·s-1, raz
na 100 lat Q1%=5,64 m ·s .
Szacuje się, że przepływy większe od 1 m3·s-1 występują w Mątawie ponad
300 dni w roku (http:/www.rzgw.gda.pl).
16
Błądziewno
-
1,4
-
1,7
-
-
-
17
Maćkówko
-
2,1
-
1,6
-
-
-
18
Sitno
-
-
-
1,7
-
-
-
19
Krokwiki Małe
-
6,1
-
6,2
-
-
-
20
Krokwiki Wielkie
-
17,5
15,4
15,7
169,4
1,1
2,0
21
Święte
-
-
-
1,3
-
-
-
22
Jez. Bzowskie
-
-
-
1,9
-
-
-
23
Jez.Fletnowskie
-
-
-
1,4
-
-
-
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego; KJP – Katalog Jezior Polskich A. Choiński (1991);
AJP – Atlas Jezior Polskich J. Jańczak (red.) (1997
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Cieki omawianego obszaru mają gruntowo-deszczowo-śnieżne zasilanie i ustrój
wodny wyrównany z głównym wezbraniem wiosennym (Dynowska, 1972).
W rocznym przebiegu stanów wody i przepływów zaznaczają się dwa okresy: jeden
stanów i przepływów niskich, drugi stanów i przepływów wysokich. Zimowo-wiosenne
wezbranie jest niewysokie, w pierwszej fazie jest wywołane zasilaniem deszczowym,
w drugiej fazie (wiosną) dominuje zasilanie roztopowe. Po nim następuje letnia
niżówka.
Na obszarze objętym arkuszem Nowe nie ma stałych posterunków
wodowskazowych należących do sieci obserwacyjnej IMGW. Mątawa, największy
ciek na obszarze arkusza mapy jest niekontrolowana. Do opracowań przyjmuje się
Data pomiaru
10.08.2008
W czasie kartowania terenowego na obszarze opracowania wykonano pomiary
natężenia przepływu Mątawy w pięciu profilach. Na wysoczyznowym odcinku
Mątawy w profilach: przy moście na drodze 214 (poniżej jeziora Mątasek – 1) przy
moście na drodze Krzewiny-Lipinki (2), przy moście w Bąkowskim Młynie (3), przy
moście we wsi Buśnia (5), a na odcinku w dolinie Wisły w profilu Wielkie Zajączkowo
(4). Wyniki pomiarów przedstawiono w Tabeli 4.
Na obszarze opracowania mapy zagrożenie powodziowe występuje w dolinie
Wisły. Wzdłuż koryta Wisły występują obszary zalewane w czasie większych
wezbrań. Obejmują one obszar pomiędzy korytem rzeki, a wałem
przeciwpowodziowym. Równina zalewowa poza wałem przeciwpowodziowym jest
w okresie wiosennym także zalewana przez podtapianie. Przyczyną tego są wysokie
stany wody Wisły i zwiększona dostawa wody z wysoczyzny. Zjawiska te powodują
podniesienie zwierciadła wody gruntowej w dolinie i podtapianie obszaru.
WODY PODZIEMNE
W regionalizacji hydrogeologicznej (Atlas Hydrogeologiczny Polski, 1993)
obszar opracowania mapy znajduje się w regionie V-Pomorskim. Moduł3 zasobów
odnawialnych w tym regionie oszacowano w przedziale od 100 do 200 m /24h/km2.
Kilkumetrowy obszar na wschód od Wisły w rejonie Nowego zalicza się do regionu
I-Mazowieckiego.
Na obszarze objętym arkuszem Nowe użytkowe znaczenie mają wody
czwartorzędowego piętra wodonośnego. Warstwę wodonośną stanowią piaski
fluwioglacjalne zlodowacenia Wisły a w dolinie Wisły holoceńskie piaski akumulacji
rzecznej.
Na obszarze opracowania w obrębie wysoczyzny polodowcowej występują trzy
poziomy wodonośne, rozdzielone serią glin i osadów zastoiskowych. Są to wody
gruntowe o zwierciadle swobodnym ujmowane lokalnie za pomocą studni kopanych
przez indywidualnych użytkowników i dwa użytkowe poziomy wód wgłębnych
(o zwierciadle naporowym). Na sandrze występuje jedna warstwa wodonośna, są to
wody gruntowe o zwierciadle swobodnym. W dolinie Wisły występuje też jedna
warstwa wodonośna pozostająca w bezpośrednim kontakcie z dolną warstwą pod
wysoczyzną.
Krążenie wód odbywa się w obrębie dwóch dużych jednostek morfologicznych:
strefą zasilania wód podziemnych jest wysoczyzna i równina sandrowa, strefą
drenażu – dolina Wisły. Główny kierunek odpływu wód podziemnych przebiega z NW
na SE, ku dolinie Wisły.
Zwierciadło wód gruntowych występuje na obszarze objętym arkuszem mapy
Nowe na różnej głębokości. Najpłycej, na głębokości 0-2 metrów wody gruntowe
występują na równinie zalewowej Wisły oraz w dolinach Mątawy i jej licznych
dopływów. Na tej samej głębokości zwierciadło wody gruntowej występuje w licznych
zagłębieniach bezodpływowych, rynnach subglacjalnych i wokół jezior. Stany wody
tego zwierciadła zależą od zasilania opadowego a w dolinie Wisły od stanu wody
rzeki.
Na głębokości 2-5 metrów swobodne zwierciadło wód gruntowych występuje na
równinie sandrowej w zachodniej i północnej części obszaru arkusza oraz na
wysoczyźnie morenowej w osadach wodnolodowcowych oraz na tarasach
nadzalewowych Wisły i Mątawy, a także w strefie przykrawędziowej.
Najgłębiej, bo ponad 20 m jest do wody na obszarach wydmowych w obrębie
stożka napływowego Mątawy i wyższych tarasów nadzalewowych Wisły w okolicy
Fletowa oraz na sandrze na północ od Węglarek.
Na pozostałym obszarze głębokość do pierwszego zwierciadła wody
podziemnej wynosi od 5 do kilkunastu metrów.
Średnie miesięczne zmiany stanu zwierciadła wody podziemnej na wysoczyźnie
morenowej w Warlubiu przedstawiono na Rys. 3.
H cm
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
415
420
425
430
435
440
445
450
455
460
465
Rys. 3. Średnie miesięczne stany wody podziemnej w Warlubiu w latach 1971-1975.
Obszar przedstawiony na arkuszu mapy należy3 do zasobnych w wodę.
Oszacowane
zasoby dyspozycyjne wynoszą tu 55080 m /24h, co daje średni moduł
180 m3/24h/km2. Suma zatwierdzonych zasobów
eksploatacyjnych dla ujęć na
obszarze arkusza Nowe wynosi 20690 m3/24h. Zatem zatwierdzone zasoby
eksploatacyjne stanowią 37% oszacowanych dla omawianego obszaru zasobów
dyspozycyjnych.
Ze względu na warunki występowania poziomów użytkowych (głównie stopień
ich izolacji) na obszarze objętym arkuszem mapy wydzielono cztery jednostki
hydrogeologiczne. Jedna z nich obejmuje fragment wysoczyzny polodowcowej wraz
z jej strefą krawędziową i rozciąga się od rejonu Dubielna w południowo-zachodniej
części obszaru mapy do Nowego na północnym wschodzie. Głównym poziomem
użytkowym w obrębie tej jednostki jest dolna warstwa wodonośna zalegająca na
głębokości od 50 do 100 m. Strop tej warstwy zalega na wysokości około
15-20 m n.p.m. W Bąkowie wody te są ujęte na głębokości 63 m, a w Nowym od 60
do 71,5 m. Warstwa wodonośna ma kontynuację w dolinie Wisły. Miąższość piasków
wodonośnych wynosi 10-20 m, w rejonie Bzowa 30 m. Wody tego poziomu są
izolowane od powierzchni ponad 50 m nadkładem utworów słaboprzepuszczalnych.
Zwierciadło wody tego poziomu stabilizuje się na wysokości około 30 m n.p.m. Wody
podziemne spływają ku dolinie Wisły, która stanowi bazę drenażu dla tego poziomu.
Jednostka ta jest obszarem tranzytu wód z obszaru wysoczyzny do doliny.
Wydajności potencjalne
studni ujmujących wody tego poziomu wynoszą 30-50 m3/h,
lokalnie 50 do 70 m3/h (Bąkowo) i powyżej 70 m3/h (Nowe).
Głównymi użytkownikami wody z tej jednostki hydrogeologicznej są wodociągi
wiejskie w Warlubiu i Bzowie.
Kolejna jednostka hydrogeologiczna obejmuje obszar Borów Tucholskich. W jej
granicach występują dwie warstwy wodonośne: górna – w piaskach
międzymorenowych – stanowiąca główne źródło zaopatrzenia w wodę, i dolna nie
ujmowana na obszarze jednostki. Eksploatowana warstwa wodonośna występuje na
głębokości od 15 do 50 m i ma średnią miąższość około 17 m. Rzędna zwierciadła
wody układa się na wysokości od 50 do 70 m n.p.m. Bazą drenażu dla tych wód jest
dolina Mątawy i inne cieki oraz jeziora. Wysokość ciśnienia wód jest niewielka.
Warstwa ta jest zasilana przede wszystkim przez infiltrację opadów.3 Wydajności
potencjalne studni ujmujących te wody zostały oszacowana na 10-30 m /h.
Wody tej jednostki eksploatują m.in. w Bąkowie, Płochocinku i w osadach
leśnych w Dąbrówce i Kotówce.
Dolinę Wisły na odcinku od Grupy i Dragacza na południu do Nowego na
północy, a więc w zachodnią część Basenu Grudziądzkiego oraz Dolinę Kwidzyńską,
obejmuje kolejna jednostka hydrogeologiczna. Użytkowym poziomem wodonośnym,
najczęściej ujmowanym są piaski akumulacji rzecznej zalegające na głębokości od
5 do 15 m o miąższości od 10 do 20 m. Zwierciadło wody ma charakter swobodny
lub lekko napięty i układa się na wysokości od 17,5 m n.p.m. do 20 m n.p.m. Bazą
drenażu tych wód jest Wisła. Zasilanie poziomu odbywa się drogą infiltracji opadów
i dopływu lateralnego od strony wysoczyzny. Obszarem zasilania jest także stożek
napływowy Mątawy. Poziom ten kontynuuje się 3 pod wysoczyzną. Wydajność
potencjalna typowej studni wynosi od 30 do3 50 m /h, lokalnie od 50 do 70 m3/h
(ujęcie komunalne w Nowym) i powyżej 70 m /h (Flentowo). Mniej korzystne warunki
występują w rejonie Dragacza – wydajności studni są tu szacowane na 10-30 m3/h.
Wody tego poziomu nie mają izolacji. Mątawa (płynąca środkiem doliny) oraz gęsta
sieć rowów melioracyjnych (będących najczęściej odbiornikami ścieków) stanowią
źródło zagrożenia dla wód w obszarze jednostki.
W rejonie Grupy występuje północny fragment kolejnej jednostki
hydrogeologicznej obejmującej Kępę Górnej Grupy, wchodzącą w skład GZWP-129.
Na omawianym obszarze jednostkę tę charakteryzuje jedna warstwa wodonośna
występująca na głębokości od 10 do 20 m i średniej miąższości 18 m. Ma ona
częściową izolację. Wydajność
potencjalna studni ujmującej wody tej warstwy jest
szacowana na 50-70 m3/h.
Ujmowane
na
obszarze
opracowania
wody
podziemne
piętra
czwartorzędowego
są wodami bez zapachu, o barwie 5-30 mgPt/dm3, średnio
15 mgPt/dm3, sporadycznie 50 mgPt/dm3. Mają odczyn słabozasadowy lub obojętny
(średnio 7,2 pH). Są to na ogół wody średniotwarde, w obszarze wysoczyzn
z przewagą 3wód twardych. Sucha pozostałość
zawarta jest w przedziale od 117 do
806 mg/dm , najczęściej 200-400 mg/dm3, w dolinie Wisły w rejonie Dragacza
i Lubienia jest podwyższona.
Średnie stężenie związków żelaza w tych wodach wynosi 3 mgFe/dm3 przy tle
od 0 do 7 mgFe/dm3. W wodach podziemnych
doliny Wisły średnie stężenie
związków żelaza
wynosi 6,4 mgFe/dm3, w wodach dolnej warstwy wysoczyzny
4,3mg Fe/dm3, w wodach3 warstwy górnej 2,4 mgFe/dm3. Średnie stężenie
manganu
wynosi 0,2 mg Mn/dm , w 3 wodach doliny Wisły 0,3 mgMn/dm3, w wodach
wysoczyzny 0,3-0,4 mgMn/dm .
Zawartości jonów chlorków i siarczanów w omawianych wodach podziemnych
nie przekraczają3 dopuszczalnych stężeń. Średnio wynoszą one 29 mgCl /dm3
i 19 mgSO4/dm . W rejonie
Tryla i Mątaw wartości te są znacznie podwyższone
(odpowiednio 153 mgCl/dm3 i 120 mgCl/dm3).
Stężenia azotu amonowego w wodach podziemnych3ujmowanych na obszarze
arkusza mapy
na ogół nie przekraczają
1,5 mgN/dm , sporadycznie wynoszą
2,2 mgN/dm3 (Kończyce)
i 5,4 mgN/dm3 (Mątawy). Azot azotanowy z reguły nie
przekracza 1 mgN/dm3 (średnio 01 mgN/dm3).
Wody Mątawy były badane w 2001 i 2006 roku. w trzech profilach, w tym
w dwóch na obszarze arkusza mapy (Tabela 5).
Tabela 5. Stan czystości rzek
Lp.* Nazwa rzeki
1.
Mątawa
2.
Mątawa
3.
Mątawa
Posterunek
pomiarowokontrolny (km
biegu rzeki)
poniżej jez.
Mątasek(55,0)
ujście do Wisły
(0,2)
poniżej Jez.
Świętego (30,5)
Rok badań
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
n.b.
III
n.b.
n.b.
n.b.
n.b.
III
n.b.
IV
n.b.
n.b.
n.b.
n.b.
III
n.b.
IV
n.b.
n.b.
n.b.
n.b.
III
* numeracja zgodna z numeracją na mapie, n.b. – nie badano;
Dla badań wykonanych do roku 2003 włącznie: klasyfikacja: I-IV, wg
Rozporządzenia Ministra Ochrony Środowiska 25 listopada 1991 Dz. U. Nr 116 poz.
503;
Dla badań wykonanych w r. 2004, 2005 i 2006 zastosowano klasyfikację: I-V; wg
Rozporządzenia Ministra Środowiska z 11 lutego 2004 Dz. U. Nr 32 poz.284.
W 2001 roku według klasyfikacji ogólnej Mątawa miała wody w górnym odcinku
na długości 33 km odpowiadające III klasie czystości, a pozostały odcinek jej biegu
sklasyfikowano jako wody pozaklasowe. Pod względem fizykochemicznym wody
rzeki odpowiadały III klasie czystości o czym decydowało stężenie fosforu ogólnego
i obciążenie materią organiczną. Stan sanitarny wód Mątawy odpowiadał III klasie
czystości, jedynie wody jej odcinka ujściowego charakteryzowały się pozaklasowymi
wartościami miana koli.
W 2006 r. wody na całej długości biegu Mątawy pod względem stężeń
wskaźników fizykochemicznych miały III klasę czystości (badania z 55,0 km biegu
rzeki, z 30,5 km i z 0,2 km), a pod względem sanitarnym II klasę czystości (Raport
WIOŚ z 2007 r.). O takim stanie wód rzeki decydują stężenia związków azotowych
i obciążenie materią organiczną.
W górnym biegu do Mątawy nie są odprowadzane żadne zanieczyszczenia.
W jej dolnym biegu, rowy melioracyjne włączone do jej systemu
przyjmują ścieki
z gminnych
oczyszczalni ścieków w Dragaczu (około 460 m3/24h) i w Warlubiu (około
132 m3/24h). Największym zagrożeniem dla stanu wód ujściowego odcinka Mątawy
mają ścieki odprowadzane 3do niej z Nowego, a mianowicie z Pomorskiej
Fabryki
Mebli „Klose” (około 50 m /24h), WPWiK3 Nowe (około 791 m3/24h) i Zakładów
Przemysłu Mięsnego „Corrida” (około 50 m /24h).
Stan czystości jezior na obszarze objętym arkuszem Nowe był kontrolowany
w ramach monitoringu prowadzonego przez Państwową Inspekcję Ochrony
Środowiska. Badane było tylko w 2001 r. jezioro Radodzierz, nad którym leżą ośrodki
wczasowe i jest wiele kwater prywatnych (Tabela 6).
Tabela 6. Stan czystości jezior
Lp.
Nazwa
Gmina
Rok badań
Klasa czystości
1
Radodzierz
Warlubie/Nowe
2001
II
Klasyfikacja: I-IV (kl. I-wody przydatne do zaopatrzenia ludności, kl. II-wody przydatne do
urządzania kąpielisk, kl. III wody dla potrzeb rolnictwa, non - wody pozaklasowe)
J e z i o r o R a d o d z i e r z – jest umiarkowanie podatne na degradację
(II kategoria podatności według OJJ) o czym decyduje jego polimiktyczny charakter.
W 2001 r. stan jego wód odpowiadał II klasie czystości o czym zadecydowało słabe
natlenienie jego wód przydennych i wysokie stężenia fosforanów i azotanów
w wodach naddanych.
Badamo także czystość wód źródlanych. Wody badanego źródła w strefie
krawędziowej (Piaski-Pastwiska zaopatrującego w wodę 30 gospodarstw) mają
I klasę czystości i nie wymagają uzdatniania.
Ujmowane na obszarze opracowania wody podziemne są średniej jakości
i wymagają prostego uzdatniania. Obszarem niskiej jakości wód podziemnych jest
rejon Warlubia. Wskaźnikami obniżającymi ich jakość są wysokie stężenia związków
żelaza, manganu i amoniaku. W dolinie Wisły, w rejonie Mątaw i Dragacza jakość
wód podziemnych oprócz żelaza obniżają związki azotu, chlorki bądź siarczany.
Wody gruntowe (pierwsza warstwa wodonośna) na obszarze arkusza mapy
mają lepszą jakość; są to wody dobre, nie wymagające uzdatniania. Ze względu na
brak izolacji zwierciadła wody jakość ta może być nietrwała.
GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA
Większość miejscowości na rozpatrywanym obszarze jest wyposażona
w urządzenia wodociągowe. Stopień zwodociągowania obszaru wynosi ponad 90%.
Woda jest dostarczana z wodociągu miejskiego i wodociągów grupowych, a także
ujęć lokalnych.
Miasto Nowe jest zaopatrywane w wodę za pomocą wodociągu miejskiego
z ujęciami wody w sąsiedztwie miasta. Ujmowane są wody z głębokości od 60 do
71,5 m. Do systemu zaopatrzenia grupowego jest podłączonych 97% jego
mieszkańców.
Tabela 7. Zestawienie ważniejszych zrzutów ścieków komunalnych dla arkusza
N-34-086-A NOWE
Lp.* Miejscowość
Zakład
Rodzaj
ścieków
Ilość ścieków Urządzenie
maks./aktualna
do
[m3/d]
oczyszczania
Przedsiębiorstwo
Usług Miejskich
komunalne
Spółka z o.o. w
Nowem
Zakład Usług
2
Warlubie
Komunalnych komunalne
Warlubie
Rolnicza
Spółdzielnia
Usługowo3
Jeżewo
komunalne
Handlowa
„Borowiak” w
Jeżewie
*
numeracja zgodna z numeracją na mapie
1
Nowe (Tryl)
2177/90
mech.-biol. rzeka Mątawa
660/609
mech.-biol.
Młyńska
Struga
500/350
mech.-biol.
rowem
melioracyjny
m do Strugi
Pleśno
Poza miastem Nowe z systemu zbiorowego zaopatrzenia w wodę
(z wodociągu) na obszarze opracowania korzystają mieszkańcy większych
miejscowości. Są to ujęcia wody wraz ze stacją jej uzdatniania w Trylu, Bąkowie,
Piła-Młynie i Grupie. Niektóre miejscowości są też zaopatrywane w wodę
wodociągową z ujęć znajdujących się poza granicami arkusza omawianej mapy. Są
to ujęcia w Bochlinie (arkusz Skórcz- N-34-74-C) i w Górnej Grupie. Są to studnie
głębinowe ujmujące wody czwartorzędowe.
W niektórych wsiach (np. Gajewo, Morgi, Piaski-Pastwiska) znajdują się
publiczne punkty czerpania wody, w pozostałych mieszkańcy zaopatrują się w wodę
indywidualnie poprzez kopane studnie ujmujące najczęściej wody gruntowe.
Łączna długość sieci kanalizacyjnej na obszarze arkusza mapy jest niewielka.
Z systemu kanalizacji w mieście Nowe korzysta ponad 80% mieszkańców, przy czym
większość sieci kanalizacyjnej ma charakter ogólnospławny.
Skanalizowane są wsie: Warlubie, Rułowo, Grupa i Dolna Grupa.
Z [pozostałych wsi korzystających z sieci wodociągowej jedynie co czwarta ma sieć
kanalizacyjną. Ścieki na terenach wiejskich są odprowadzane na ogół do szamb
przydomowych.
Komunalne oczyszczalnie ścieków (biologiczne) znajdują się w Nowym,
Warlubiu i Jeżewie (Tabela 7). Część ścieków z miejscowości leżących
w południowej częsci omawianego obszaru jest odprowadzana do komunalnej
oczyszczalni ścieków znajdującej się we wsi Dolna Grupa.
Odbiornikiem wód pościekowych jest rzeka Mątawa.
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Gospodarowanie wodą na obszarze objętym arkuszem mapy jest
podporządkowane regulacji stosunków wodnych na wysoczyźnie polodowcowej przy
uwzględnieniu wymogów ochrony przyrody i rolnictwa, a na obszarze doliny Wisły,
tzw. polderu nadwiślańskiego, ochronie przeciwpowodziowej i optymalnym
stosunkom wodnym dla użytków zielonych.
Pierwszymi hydrotechnikami ziem w dolinie Wisły byli mennonici, którzy osiedlili
się tutaj około XVII wieku. Stworzyli oni kulturę uprawy gleby na madach wiślanych,
zakładania sadów, hodowli bydła i budowy charakterystycznych zagród
przygotowanych na okresowe zalewy wodami Wisły.
Obszar dolin Wisły i Mątawy był meliorowany wielokrotnie. W drugiej połowie
XIX wieku utworzono nawet przymusowy Związek Wałowy Doliny Mątawskiej, który
zajmował się prowadzeniem melioracji odwadniających oraz budową i konserwacją
wałów wiślanych, cieków głównych i pompowni Kończyce.
Mimo podejmowanych od lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku prac
melioracyjnych duży odsetek rowów jest nadal w złym stanie technicznym.
Na rzece Mątawie istnieje kaskada energetyczna składająca się z 6 stopni
wodnych (4 małe elektrownie wodne, 1 młyn wodny i 1 tartak) oraz dwa stopnie
projektowane dla melioracji (na jez. Udzierz i w Bratwinie). W granicach arkusza
mapy są to elektrownie wodne w miejscowościach Piła-Młyn i Rozgarty. Rozrząd
wody w systemie Mątawy sprowadza się do zapewnienia w okresach niżówkowych
przepływu nienaruszalnego rzeki.
W wyniku dawniej prowadzonych prac melioracyjnych (na przełomie XIX i XX
wieku) włączono do odpływu Mątawy system jezior rynny łąkoskiej (jeziora Czarne
i Łąkosz) i wytopiska jeziora Radodzierz.
ZAGROŻENIA
Istotnym zagrożeniem dla jakości wód omawianego obszaru, zwłaszcza wód
podziemnych, są spływy obszarowe oraz przedostawanie się do poziomów
wodonośnych zanieczyszczeń z nieszczelnych szamb, nieszczelnej kanalizacji i ze
składowisk odpadów.
Dla polderu wiślanego (równiny zalewowej Wisły i Mątawy) istotnym
zagrożeniem są też powodzie, a przede wszystkim okresowe podtopienia
spowodowane „wychodzeniem” zwierciadła wód podziemnych na powierzchnię
w wyniku zwiększonego zasilania ich wodami rzecznymi.
LITERATURA
Błaszkiewicz M., 2005, Późnoglacjalna i wczesnoholoceńska ewolucja obniżeń
jeziornych
na
Pojezierzu
Kociewskim
(wschodnia
część
Pomorza).
Prace Geograficzne 201, IGiPZ PAN, Warszawa.
Choiński A., 1991, Katalog jezior Polski, cz.1 – Pojezierze Pomorskie. Wyd. UAM,
Poznań.
Dynowska I., 1971, Typy reżimów rzecznych w Polsce. Prace Inst. Geogr. UJ, z. 50.
Geografia fizyczna Polski, 2005, red. K. Ostaszewska, A. Richling. Wyd. Nauk. PWN,
Warszawa.
Jańczak J. (red.), 1971, Atlas jezior Polski, tom II. Bogucki, Poznań.
Kondracki J., 1998, Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
Listkowska H., 1981, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali
1:50 000, arkusz Nowe (206). Wyd. Geol., Warszawa.
Matuszkiewicz J. M., 1993, Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Prace
Geogr. 158.
Matuszkiewicz J. M., 2008, Zespoły leśne Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Mojski j. E., 2005, Ziemie Polskie w czwartorzędzie. Zarys morfogenezy. PIG,
Warszawa.
Narodowy Atlas Polski. Wyd. PAN, 1973-1978
Objaśnienia do Mapy Hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Nowe - 206.
PIG, Warszawa, 1998.
Trampler T. (red.), 1970, Regionalizacja przyrodniczo-leśna o podstawach
ekologiczno-fizjograficznych. PWRL, Warszawa.
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH I PODZIEMNYCH
Badania stanu czystości Mątawy i jezior na rozpatrywanym obszarze były
prowadzone w różnych latach przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska
(WIOŚ) w Gdańsku. Badania stanu jakości wód i ich klasyfikację przed 2004 rokiem
wykonano na podstawie obowiązującego wówczas Rozporządzenia Ministra
Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 5 listopada 1991 roku
(3 klasy jakości wody), a od 2004 roku zgodnie z rozporządzeniem Ministra
Środowiska z dnia 11 lutego 2004 roku (5 klas jakości wody).
Kierunek
zrzutu
© Copyright by Elżbieta Bajkiewicz-Grabowska
Uniwersytet Gdański