prezentacja rozprawy doktorskiej

M. SZWAJNOCH, Historiozbawcze ujęcie biblijnych tytułów Maryi w pismach kardynała Leo
Scheffczyka. Studium egzegetyczno-dogmatyczne, Opole 2007.
Niniejsza
rozprawa
stanowi
studium
egzegetyczno-dogmatyczne
na
temat
historiozbawczego ujęcia biblijnych tytułów Maryi w pismach kardynała Leo Scheffczyka.
Leo Scheffczyk urodził się 21 lutego 1920 roku w Beuthen/OS (dziś Bytom). Zmarł
8. grudnia 2005 roku w Monachium. Uhonorowany w 2001 roku godnością kardynała, przyjął
za swoje zawołanie tekst z Pawłowego Listu do Efezjan: „Evangelizare ininvestigabiles
divitas Christi” – „Głosić Dobrą Nowinę o niezgłębionym bogactwie Chrystusa” (Ef 3,8).
Wydaje się, Ŝe całokształt jego pracy duszpasterskiej i naukowej stanowi potwierdzenie tego
motta. W swoim naukowym dorobku Scheffczyk posiada bowiem ponad 1000 prac
teologicznych (ksiąŜki, artykuły, recenzje, hasła leksykalne). Jego nazwisko pojawia się w
gronie członków Papieskiej Akademii Teologicznej (Pontificia Academia Teologica Romana),
Bawarskiej Akademii Nauk (Bayerische Akademie der Wissenschaft), Papieskiej Rady ds.
Rodziny (Pontificio Consiglio per la Famiglia), Międzynarodowej Papieskiej Akademii
Maryjnej (Pontificia Academia Mariana Internationalis) oraz wśród doradców Komisji ds.
Wiary Konferencji Episkopatu Niemiec (Berater der Glaubenskommission der Deutschen
Bischofskonferenz). Profesora z Monachium cechuje ponadto teologiczna wszechstronność,
która w poszukiwaniu prawd wiary nie ogranicza się do jednej dziedziny dogmatyki. W
kontekście jego całego dziedzictwa naukowego istotne miejsce zajmowała jednak refleksja o
Matce Jezusa. Jak zauwaŜa jeden z uczniów Scheffczyka, Manfred Hauke, aŜ 20 procent
wszystkich publikacji uczonego zostało poświęconych mariologii. Dlatego przez wielu jest on
postrzegany jako przedni mariolog czy teŜ teolog o wyraźnym nastawieniu maryjnym.
Celem dysertacji była próba całościowego przedstawienia historiozbawczych ujęć
biblijnych tytułów Maryi w teologicznej refleksji monachijskiego profesora. Zadanie to było
równoznaczne z określeniem miejsca, jakie – zdaniem Scheffczyka – moŜna przyznać Maryi
w historii zbawienia.
W ostatnich latach próbowano wypracować taką normę, która uwidaczniałaby jedność
i spójność całej mariologii (niem. mariologisches Grundprinzip, mariologische Grundidee,
Fundamentalprinzip). Propozycje uczonych zmierzały przy tym w trzech zasadniczych
kierunkach: chrystologicznym (M. J. Scheeben i C. Feckes, J. B. Terrien, J. M. Roschini, Cl.
Dillenscheider i G. de Broglie), eklezjologicznym (E. Przywara, O. Semmelroth, Y. Congar,
H. de Lubac, H. U. von Bathasar, J. Ratzinger) i charytologicznym (R. Guardini, A. Müller,
Schillebeeckx, H. Volk). Scheffczyk nie przyznaje prawa wyłączności Ŝadnej z powyŜszych
-1-
koncepcji. Jego zdaniem kwestii tej nie rozwiązał równieŜ definitywnie VIII rozdział
Konstytucji Lumen Gentium. Monachijski dogmatyk uwaŜa, Ŝe Sobór podał jedynie dwie
wskazówki teoriopoznawcze, na podstawie których naleŜy konstruować wnioski dotyczące
Maryi. Pierwszą z nich jest organiczny związek mariologii z nauką o zbawieniu, drugą zaś –
korelacja z pozostałymi prawdami wiary. Na podstawie takich przesłanek uczony starał się
wypracować
odpowiednie
kryterium
usystematyzowania
prawd
mariologicznych.
Fundamentalną zasadą porządkującą stała się dla niego historia zbawienia. W związku z tym
to, co w teologii moŜna ująć w kategorię „systemu”, uczony utoŜsamił z wydarzeniem
zbawczym (Heilsgeschehen). Jego centrum tworzy osoba i zbawcze dzieło Chrystusa. Tym
samym wnioski teologiczne zyskują swoją wartość tylko wtedy, gdy prowadzą do obecnego w
Chrystusie centrum zbawienia lub teŜ są z niego wyprowadzane. Zgodnie z takimi
załoŜeniami większe znaczenie historiozbawcze przysługuje tym prawdom, które są
usytuowane bliŜej osoby Odkupiciela.
Dla Scheffczyka nie ulega wątpliwości, Ŝe właśnie osoba Maryi znajduje się w
bezpośredniej bliskości zbawczego epicentrum skonkretyzowanego w jej Synu. Ostatecznie
więc historia zbawienia i rola, jaką odegrała w niej Matka Jezusa, stanowią dla uczonego
klucz do usystematyzowania teologicznych ujęć. Wśród nich waŜna pozostawała równieŜ
próby odnalezienia teologicznych implikacji maryjnych tytułów biblijnych.
W realizacji celu pracy zachowano systematyzujący charakter układu materiału. W
rozdziale pierwszym, skoncentrowano się na przedstawieniu metodologicznych załoŜeń
stanowiących istotny składnik w odkrywaniu biblijnego obrazu Maryi, na podstawie którego
moŜna wyodrębnić poszczególne jej tytuły. Kluczowe znaczenie posiadało przy tym ustalenie
historycznej wiarygodności biblijnych przekazów o Matce Chrystusa. Badania wykazały, Ŝe
ostrej krytyce poddany został przez Scheffczyka aksjomat filozoficzno-światopoglądowy
metody historyczno-krytycznej, który nie dopuszcza moŜliwości bezpośredniej interwencji
Boga w konkretnych uwarunkowaniach społeczno-historycznych. Teksty biblijne, w tym
takŜe te o charakterze mariologicznym, naleŜy odczytywać w duchu głębokiej wiary. Tylko
taka postawa umoŜliwia zaakceptowanie zjawisk nadprzyrodzonych jako autentycznych
wydarzeń historycznych i zbawczych. Stąd teŜ fakty biblijne o charakterze nadprzyrodzonym
nie stanowią wytworu teologiczno-literackich załoŜeń redaktora, lecz wręcz przeciwnie –
same stają się podstawą do poszukiwania odpowiedniej formy literackiej dla ich wyraŜenia.
Niektóre twierdzenia dogmatyczne dotyczące historiozbawczych ujęć biblijnych
tytułów Maryi zostały związane z koniecznością odwołania się do ustaleń hermeneutyki
biblijnej. Umiejętne jej wykorzystanie w odkrywaniu sensu biblijnego umoŜliwiło głębsze
-2-
wniknięcie w misterium Matki Pana. W ten sposób historiozbawczej konkretyzacji nabrały
starotestamentalne osoby, wydarzenia i wiodące idee, które na zasadzie typologii bądź
pełniejszego sensu Pisma Świętego zostały odniesione do Maryi.
Dzięki przyjętym przez niemieckiego kardynała załoŜeniom metodologicznym moŜliwe
było przedstawienie historiozbawczych ujęć tytułów Maryi w interpretacji „mariologicznych”
tekstów Starego Testamentu, czym zajmował się w całości rozdział drugi. Badania pokazały,
Ŝe u Scheffczyka mamy do czynienia z taką wykładnią Pisma Świętego, która w konkretnych
starotestamentalnych słowach i czynach dostrzega kontynuację historii zbawienia.
Wnikliwe analizy egzegetyczne oraz studium świadectw patrystycznych i dokumentów
Magisterium Kościoła pozwoliły odkryć pięć charakterystycznych starotestamentalnych
tytułów Maryi. Jest ona „Niewiastą z Protoewangelii”, „Rodzącą Emmanuela z Iz 7, 4”, „Córą
Syjonu”, „Uosobioną mądrością” i „Prorokinią”.
Jako „Niewiasta z Protoewangelii” Maryja pozostawała dla Scheffczyka zarówno typem
drugiej Ewy, jak i realnym znakiem historiozbawczej obecności Matki Chrystusa w Starym
Testamencie. Jako zapowiedziana przez Izajasza „Rodząca Emmanuela”, Maryja była przede
wszystkim prawdziwą dziewicą. Jej historiozbawcza rola ukryta w „znaku” Matki Mesjasza,
stanowiła uprawnioną eksplikację mesjańską. W obrazie Córy Syjonu uczony dostrzegł postać
Maryi poczynającej w swym łonie obiecanego Mesjasza i stającej się tym samym osobowym
symbolem Nowego Przymierza. W wypełnianiu tej zbawczej funkcji Maryja stała się
prawzorem Kościoła, a w tym znaczeniu równocześnie skuteczną pośredniczką zbawienia.
Niezwykłą oryginalnością odznaczało się u Scheffczyka przypisanie Maryi tytułu
„Uosobionej Mądrości”. Dla uczonego tytuł ten nie wynikał jedynie z zewnętrznego
przetransponowania cech starotestamentalnej mądrości na osobę Matki Jezusa, lecz stanowił
konieczną konsekwencję realności wydarzenia Chrystusa. Maryja przyjęła bowiem w sobie
Jezusa-Uosobioną Mądrość i tak doskonale się z Nim złączyła, Ŝe stanowili jedność. Dlatego
teŜ, zdaniem Scheffczyka, starotestamentalne wypowiedzi o mądrości mogły zostać
zastosowane do Maryi nie w sensie przenośnym, ale we właściwym i urzeczywistnionym.
Kategoria mądrości włączyła teŜ Maryję w odwieczny BoŜy plan zbawienia. W odróŜnieniu
do Chrystusa, który jest „wcieloną Boską mądrością”, Maryja okazała się „mądrością
ucieleśnioną w ludzkiej formie” i jako taka wypełnia historiozbawczą rolę kobiecomatczynego medium pomiędzy Bogiem-Człowiekiem i ludzkością.
Analizy mariologicznych publikacji Leo Scheffczyka pokazały, Ŝe uczony wiele uwagi
poświęcił Maryjnemu tytułowi „Prorokini”. Ogólnym motywem przeniesienia tego tytułu na
osobę Maryi była moŜliwość ciągłej aktualizacji biblijnego profetyzmu w nowej ekonomii
-3-
zbawczej. Oznaczało to, Ŝe dzieło prorockie ze względu na Królestwo Niebieskie jest nadal
niezbędne. Właśnie w tym kontekście ujawniła się rola Maryi, która nie przyjęła wprawdzie
wszystkich szczegółowych cech biblijnego profetyzmu, ale stanowiła kwintesencję jego
istoty. Maryja jako prorokini spełniła więc rolę zarówno podmiotu BoŜego Objawienia, jak i
jego adresatki, nosicielki i interpretatorki. W jej osobie skonkretyzowały się najwaŜniejsze
aspekty starotestamentalnego profetyzmu: zstąpienia na nią Ducha Świętego, pokorne
przyjęcie BoŜego Słowa, przekazanie ludziom BoŜej woli oraz głębokie wniknięcie w
tajemnicę Objawienia. Maryjna funkcja prorocka została niegdyś wyraŜona w hymnie
Magnificat, zaś obecnie wyraŜa się nadal poprzez jej liczne objawienia wobec świata. Właśnie
mariofanie w ich wymiarze czasowym niemiecki kardynał rozumiał jako wydarzenia, które
wskazując na zbawcze dzieło Chrystusa, uświadamiają aktualność jego znaczenia, a tym
samym prowadzą do eschatologicznej kulminacji soteriologicznej.
Historiozbawcze ujęcia tytułów Maryi odwołujące się do Starego Testamentu znalazły
swoje dopełnienie w wykładni tekstów nowotestamentalnych. Rozdział III ukazuje Maryję
najpierw jako Matkę Wcielonego Syna BoŜego. Krytyczna analiza źródeł oraz wnikliwe
studium egzegetyczno-dogmatyczne pozwoliły na przyjęcie prawdy o historiozbawczym
charakterze tego macierzyństwa. Dowodzą tego juŜ biblijne zwroty określające Maryję jako
„Matkę Kyriosa”, „Matkę Syna BoŜego”, „Matkę Syna NajwyŜszego” oraz matkę dziecka,
któremu przysługuje desygnat ontologicznej świętości.
W kontekście macierzyńskiej funkcji Maryi doniosłe znaczenie posiadała przedstawiona
przez Scheffczyka pozytywna wykładnia tekstów „antymaryjnych”. PosłuŜyły one uczonemu
do zilustrowania historiozbawczej roli Matki Jezusa w aspekcie jej postawy całkowitego
zawierzenia Bogu, gotowości przyjęcia BoŜego Słowa oraz zachowania go w codziennym
Ŝyciu. Z tej pozornie negatywnej relacji Jezusa do Maryi dla monachijskiego profesora
wynikała głęboka myśl teologiczna o przejściu przez nią od postawy Maryi-Matki do MaryiNiewiasty, a tym samym do zastąpienia jej naturalnych zadań macierzyńskich przez nowe
zadania w BoŜej ekonomii zbawczej. Historiozbawcza rola Maryjnego macierzyństwa została
zainicjowana wraz z wyraŜeniem przez nią zgody (fiat) na BoŜe dzieło odkupienia, przez co
zyskała miano pomocnicy w dziele zbawienia. Rolę tę Maryja potwierdziła i ciągle
aktualizuje w wymiarze duchowego macierzyństwa względem ludzkości.
W nowotestamentalnej refleksji mariologicznej Leo Scheffczyk wyraźnie utoŜsamił
Maryję z tytułem „Dziewicy”. Dziewictwo to pozostało nienaruszone w momencie poczęcia,
w trakcie porodu oraz w ciągu dalszego Ŝycia małŜeńskiego z Józefem. Tym samym
wzmiankowani w Ewangelii bracia Jezusa nie mogli być naturalnymi synami Maryi.
-4-
Interesujące jest równieŜ to, Ŝe biblijne świadectwa potwierdzające dziewictwo Matki Jezusa
nie zostały ograniczone przez niemieckiego kardynała jedynie do przekazów synoptycznych,
lecz objęły takŜe tradycję Janową. Scheffczyk dowodził, Ŝe dziewictwo nie było przy tym ani
ideą zaczerpniętą z przedchrześcijańskich wizji religijnych, ani teologicznym załoŜeniem
redaktorów Ewangelii, lecz odpowiadało faktycznemu momentowi biologicznemu, dzięki
któremu Maryja poczęła Zbawiciela jedynie za sprawą Ducha Świętego. Realność trwałego
dziewictwa implikowała historiozbawczą rolę Maryi jako znaku urzeczywistnienia misterium
Nowego Stworzenia oraz łączyła ją bezpośrednio z trzecią osobą Trójcy Świętej.
W
świetle
Nowego
Testamentu
monachijski
teolog
dokonał
refleksji
nad
mariologicznym tytułem „Świadek wiary”. Było to świadectwo koncentrujące się całkowicie
na współpracy z darem BoŜej łaski. Do istoty wiary Maryi naleŜało uznanie przez nią prawdy
o wszechmocy Boga, dla którego nie ma nic niemoŜliwego. W aspekcie wzrastania w wierze
uczony odnalazł w osobie Maryi naturalno-ludzką recepcję niepojętych nadprzyrodzonych
wydarzeń zbawczych, co w konsekwencji stało się wyznacznikiem przyznania jej pozycji o
znaczeniu historiozbawczym.
Dla Leo Scheffczyka Maryja jest „Towarzyszką Chrystusa w dziele odkupienia”. Jej
historiozbawcza aktywność urzeczywistniła się juŜ w cierpieniu doświadczonym ze względu
na Chrystusa. Doniosłe znaczenie odegrała dla uczonego wykładnia przepowiedni Symeona,
w której cierpienie Maryi zostało złączone z samą istotą zbawczego posłannictwa Jezusa.
Prawdę tę potwierdziła następnie scena z Golgoty, gdzie w Maryi zaktualizował się
historiozbawczy wymiar współcierpienia z Odkupicielem. Niemiecki kardynał nie ograniczył
roli Maryi jedynie do czysto biologicznej funkcji przekazania ludzkiej natury Synowi
BoŜemu. Jej rola została podniesiona do poziomu historiozbawczego symbolu Nowego
Przymierza, poprzez które dokonało się ostateczne wyzwolenie człowieka z niewoli grzechu.
Towarzysząc Chrystusowi w dziele odkupienia, Maryja stała się wreszcie dla
Scheffczyka znakiem eschatologicznej doskonałości. W tym kontekście uczony wskazał na
związek pomiędzy Jezusem, inicjującym nową erę zbawienia, a Maryją umoŜliwiającą
wejście wydarzenia Chrystusa w fazę historycznego urzeczywistnienia. Właśnie tutaj Maryja
została ukazana w jej totalnym i ontologicznym przemienieniu przez łaskę, co doprowadziło
teologa do przyznania jej miana „Pełna łaski”.
W znaku eschatologicznej doskonałości Maryja ucieleśniała wreszcie prawzór świętości
Kościoła. W Matce Chrystusa Kościół jako communio sanctorum posiada niezniszczalny
zaląŜek świętości. W wymiarze historycznym wspólnota eklezjalna nie odznacza się jeszcze
cechami eschatologicznej doskonałości. Dlatego teŜ Kościół w całej pełni ontologicznej
-5-
świętości jest urzeczywistniony jedynie w osobie Matki Chrystusa. W kontekście
eschatologicznej
doskonałości
głębszego
znaczenia
nabrał
dla
uczonego
obraz
apokaliptycznej niewiasty, który stał się podstawą do włączenia Maryi w krąg boskiej
świętości i nieprzemijalności.
Wyniki przeprowadzonych badań szczegółowych pozwalają na sformułowanie
zasadniczych końcowych wniosków:
1. Biorąc pod uwagę przestudiowany materiał źródłowy moŜna stwierdzić, Ŝe mariologia
Leo Scheffczyka jest oparta na solidnych podstawach biblijnych. NaleŜy przy tym
zauwaŜyć, Ŝe biblijna refleksja mariologiczna niemieckiego kardynała utrzymuje Ŝywy
kontakt zarówno z Urzędem Nauczycielskim, jak i Tradycją Kościoła. Dopiero w jedności
tych trzech instancji – Pisma Świętego, Tradycji i Kościoła – moŜliwe jest właściwe
odczytanie i poprawne zrozumienie biblijnych tekstów o Matce Pana.
2. Prawdy maryjne w hierarchii prawd wiary nie posiadają dla Scheffczyka znaczenia
drugorzędnego. Dlatego teŜ kwestii mariologicznych nie moŜna ani deprecjonować, ani
pomijać ich w dialogach ekumenicznych. Ich negacja prowadzi bowiem konsekwentnie
do wypaczenia głównych idei zbawczych wynikających z soteriologii, chrystologii,
eklezjologii i eschatologii.
3. Biblijne świadectwa o Maryi posiadają dla monachijskiego profesora wartość historyczną
i zbawczą. Dopiero w realnym zetknięciu się nadprzyrodzonej wszechmocy Boga z
historycznie uwarunkowaną rzeczywistością człowieka, prawda maryjna nabiera pełnego
znaczenia dla wiary Kościoła i Ŝycia poszczególnego chrześcijanina.
4. Maryja ukazana jest nie jako wielkość sama w sobie i sama dla siebie, ale jako wzór i
przykład dla kaŜdego wierzącego człowieka. Stąd teŜ u niemieckiego kardynała
ortodoksja została zharmonizowana z ortopraksją.
-6-