Slownik historii doktryn politycznych.indd

KLACZKO Julian
Utrzymując się przez całe życie z pióra, był szczególnie doświadczony
przez cenzurę, nie może więc dziwić, iż jednoznacznie wypowiadał się za jej
zniesieniem. Jako przeciwnik cenzury państwowej wskazywał też na funkcjonowanie cenzury o wiele gorszego rodzaju, bo mieszczącej się w redakcjach
czasopism — również „Tygodnika Powszechnego”. Zasada wolności słowa
była jedną z najistotniejszych wśród zasad funkcjonowania systemu ustrojowego państwa, gdyż tylko ona mogła dawać ochronę prawną tym wszystkim, którzy mieli odwagę wypowiadać opinie i sądy daleko odbiegające od
opinii i sądów upowszechnionych. Działalność komunistów w zakresie sterowania opinią publiczną, m.in. dzięki cenzurze, określał jako wandalizm
i „dyktaturę ciemniaków”.
WYBRANA LITARATURA
M. Ryszkiewicz Forma ideologii — ideologia formy: O powieściach S. Kisielewskiego,
Lublin 2003; M. Urbanek Kisiel, Wrocław 1997.
W. B.
KJELLÉN Rudolf — zob. GEOPOLITYKA
KLACZKO Julian (właśc. Jehuda Lejb), publicysta, działacz polityczny, krytyk literacki, historyk sztuki. Ur. 6 XI 1825 r. w Wilnie, w zamożnej rodzinie
żydowskiego kupca sukienniczego Hersza, zm. 26 XI 1906 r. w Krakowie.
Matka — Taba Lei z domu Grűnberg — w swoim salonie przyjmowała najwybitniejsze postacie ówczesnego Wilna. Z W. Pelikanem miała romans, stąd
pogłoski, że K. był jego synem. Nauczycielem wcześnie zmarłej siostry K. był
J.I. Kraszewski, który w książce „Powieść bez tytułu” opisał rodzinę
Klaczków. W 1838 r. ukazał się drukiem pierwszy wiersz K. po polsku „Moja
pierwsza ofiara”. Wiersz ten doczekał się dyskusji na łamach warszawskiej
„Gazety Porannej”, „Kuriera Warszawskiego” i „Tygodnika Petersburskiego”.
W 1840 r. w piśmie „Linkjmine” ukazało się kilka kolejnych polskich wierszy
K., a w 1842 r. w wydawanym w Wilnie piśmie hebrajskim „Pirche zafon”
(Kwiaty północy) opublikował tłumaczenie kilku ballad A. Mickiewicza.
W 1842 r. w Lipsku wydrukowano zbiór hebrajskich poezji K. W l. 1842–1847
K. studiował w Królewcu, gdzie uczestniczył przede wszystkim w zajęciach
z historii, literatury, filozofii i historii sztuki. Od 1845 r. współpracował
z Centralizacją Towarzystw Demokratycznych Polskich, tajną organizacją spiskową. Uzyskawszy stopień doktora 27 III 1847 r., udał się do Heidelbergu,
gdzie zaczął współpracować z założoną przez G.G. Gervinusa liberalną gazetą „Deutsche Zeitung”. Publicystyka K. dotyczyła głównie spraw polskich
i rosyjskich. W 1848 r. wstąpił w Berlinie do Legii Akademickiej, z którą udał
288
KLACZKO Julian
się do Poznania. Został włączony w prace Komitetu Narodowego, w którym
zajmował się redagowaniem pism do władz pruskich. Następnie przebywał
w gościnie u bogatych wielkopolskich ziemian, przede wszystkim w Turwi
u gen. D. Chłapowskiego, gdzie spotkał i zaprzyjaźnił się z →J. Koźmianem.
Doszło wtedy do ważnych przewartościowań w przekonaniach religijnych
i politycznych K., zbliżył się bowiem do konserwatystów (→konserwatyzm)
i zaczął poważnie rozważać przejście na →katolicyzm. Chrzest przyjął po
śmierci ojca w 1856 r.
W 1849 r., przebywając w Berlinie, wydał broszurę pt. Die deutschen
Hegemonen. Zmuszony przez władze pruskie do emigracji, udał się do Paryża.
Najpierw dostał skromną posadę w bibliotece Richelieu, a potem utrzymywał się z lekcji, udzielanych m.in. synom →Z. Krasińskiego, oraz z pisania do
francuskich i krajowych czasopism. Od 1857 r. wraz z →W. Kalinką kierował
wydawaniem „Wiadomości Polskich” — organu Hotelu Lambert, w którym
opublikował m.in. Katechizm nie-rycerski (1859), będący krytyką insurekcyjnej działalności L. Mierosławskiego. Następnie pracował dla Biura Hotelu
Lambert. Od 1862 r. publikował w prestiżowym „Revue des deux Mondes”.
Wraz z E. Januszkiewiczem i W. Kalinką założył Spółkę Wydawniczą (1856),
która opublikowała m.in. pełne wydanie dzieł A. Mickiewicza. W 1866 r. wydrukowała zbiór artykułów publikowanych wcześniej w „Revue des deux
Mondes” na temat spraw duńskiej i polskiej pt. „Études de diplomatie contemporaine. Les cabinets de l’Europe en 1863/4”. Zbiór ten przyniósł K. sławę
jednego z najwybitniejszych publicystów europejskich.
W 1870 r. został radcą dworu austriackiego (Hofrat) z przydziałem do
Ministerstwa Spraw Zagranicznych, lecz po klęsce Francji w wojnie z Prusami
podał się do dymisji. W lipcu 1870 r. uzyskał mandat do Sejmu Krajowego
Galicji w obwodzie tarnowskim. 30 VIII 1870 r. wygłosił słynną mowę w sejmie we Lwowie, będącą obroną i pochwałą Francji. Następnie został delegatem Sejmu Krajowego do Rady Państwa. W 1877 r. ukazała się książka Les deux
chanceliers, w której przedstawił działalność Gorczakowa i →O. Bismarcka.
W 1888 r. przeniósł się na stałe do Krakowa, gdzie zamieszkał w pałacyku
S. Tarnowskiego (przy zbiegu ulic Smoleńsk i Straszewskiego). W 1881 r.
ukazały się po polsku Wieczory florenckie — dialogi o Dantem, Michale Aniele
i Petrarce. W 1898 r. K. zachorował i uległ paraliżowi. W 1887 r. otrzymał
doktorat honoris causa UJ oraz został członkiem korespondentem Akademii
Francuskiej. Członkiem krakowskiej Akademii Umiejętności był od chwili jej
założenia w 1872 r.
WAŻNIEJSZE PRACE
Die deutschen Hegemonen. Offenes Sendschreiben an Herrn Georg Gervinus, Berlin
1849 (Niemieccy hegemoni. List otwarty do Georga Gervinusa, tłum. i oprac. Z. Baran, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej”, PAN, Warszawa 1987,
289
KLACZKO Julian
t. 32); Katechizm nie-rycerski, „Wiadomości Polskie”, Paryż 19 II 1859; Sztuka polska,
„Wiadomości Polskie”, 23 V 1857; Szkice i rozprawy literackie, tłum. S. Tarnowski,
J. Jabłonowski, A. Potocki, Warszawa 1904; Studia dyplomatyczne. Sprawa polska —
sprawa duńska (1863–1865), tłum. K. Scipio, Kraków 1903–1904; Studia współczesnej
dyplomacji, Kraków 1907; Dwaj kanclerze: książę Gorczakow i książę Bismarck, tłum.
K. Scipio, Kraków 1905; Wieczory florenckie, Warszawa 1884.
K. jest zaliczany do najwybitniejszych pisarzy politycznych Hotelu
Lambert, związanego z księciem A.J. Czartoryskim. Głoszący swoje poglądy i analizy polityczne w trzech językach, K. niemal powszechnie był uważany w XIX w. za najprzenikliwszego i najbardziej znanego w Europie polskiego publicystę. Jego pisma tłumaczono na największe europejskie języki.
Jednakże jego artykuły, drukowane w „Wiadomościach Polskich” — oficjalnym organie Hotelu Lambert, współredagowanym przez W. Kalinkę — były
okraszane emocjonalnymi uniesieniami. Artykuły K. szczególnie dokładnie
czytano w Krakowie, w rodzącym się środowisku „Stańczyków”. K. bardzo
mocno opowiadał się za koniecznością stałej „mrówczej pracy” i za działaniami o charakterze legalnym, a sprzeciwiał się aktywności spiskowej, utrzymywaniu młodzieży w stałym emocjonalnym wzburzeniu, utrudniającym,
a nawet uniemożliwiającym tworzenie czegoś trwałego. Słynny Katechizm
nie-rycerski, będący krytyką działalności radykała Mierosławskiego, przenika pytanie: „Cavour czy Mazzini, któryż z tych dwóch ludzi i dwóch systemów skutecznie działał dla kraju?” Zdaniem K. na pewno nie →G. Mazzini,
„co naród niemocą złożony wciąż truł, żgał i podżegał, spiskami opętał i ruchami obezwładnił, a nóż święcił najemny, i sprawę najszlachetniejszą i najświętszą podał prawie w ohydę i zgrozę wszystkich dusz zacnych i umysłów cnotliwych”. Przeciwieństwem takiej postawy była aktywność hrabiego →C. Cavoura, którego K. idealizował i przedstawiał Polakom jako wzór
postępowania. Cavour bowiem „słabego cucił i wycieńczonego umacniał,
zwolna i cierpliwie goił rany i siły sposobił, drzemiące żywioły budził, pielęgnował i krzepił, moralnie i materialnie wszystko dźwigał, podnosił, administracyjne, finansowe, ekonomiczne stosunki naprawiał i ulepszał”. Zatem
z jednej strony K. opowiadał się za mozolnym budowaniem, pracą organiczną, z drugiej zaś krytykował narodowe wady Polaków, takie jak zaprzepaszczanie zwycięstw, zbyt łagodne traktowanie zdrajców, często okazywanie
braku charakteru, intelektualne lenistwo, brak odpowiedzialności, skłonność
do lekkiego, zabawowego życia.
K. był powszechnie uważany za jednego z twórców polityki zagranicznej Hotelu Lambert, o czym świadczy to, że po śmierci księcia A.J.
Czartoryskiego wszedł do Biura Politycznego, czyli ścisłego kierownictwa
Hotelu. Brał udział w wielu tajnych misjach dyplomatycznych, np. w 1860 r.
uczestniczył w spotkaniach z margrabią →A. Wielopolskim. Wtedy K. zreda290
KLACZKO Julian
gował projekt adresu do cara Aleksandra II, w którym zawarł zasady autonomii Królestwa Polskiego.
W okresie współpracy z niemiecką „Deutsche Zeitung” K. podzielał wiele liberalnych poglądów redaktorów tej gazety. Rozczarowany postawą niemieckich liberałów wobec sprawy polskiej po 1848 r., K. zbliżył się do określanych jako konserwatywno-liberalne idee Hotelu Lambert. Nie we wszystkich ważnych sprawach podzielał opinie konserwatystów, np. w sporze
o istnienie Państwa Kościelnego i zachowanie przez papieża także władzy
świeckiej K. — wbrew wielu polskim konserwatystom — opowiadał się za
zjednoczeniem i niezależnością Włoch.
K. był niezwykle przywiązany do — jak można ją nazwać — polityki zasad. Uważał, że istnieją zasady, które człowiek powinien znać, zgodnie z którymi powinien żyć i działać. W liście do księcia W. Czartoryskiego napisał:
„Xiążę reprezentujesz nie imię jakieś arystokratyczne (bo w tem dużo ma
Xiążę rywalów), ale system pewien, pewne zasady”.
Na arenie europejskiej K. zaczął być znany, odkąd rozpoczął stałą
współpracę z najlepszymi pismami francuskimi: „Revue de Paris”, „Revue
Contemporaine”, a zwłaszcza z najbardziej poczytnym czasopismem dyplomacji europejskiej „Revue des Deux Mondes”. Pisząc do francuskojęzycznych
czytelników, K. znacznie mniej był skory do emocjonalnych uniesień. Patos
i uczucia zastąpił ironią. Zajmując się sprawami polskimi, rosyjskimi i niemieckimi, zapoznawał czytelników z polską literaturą. Gdy pisał o konflikcie
między →arystokracją a →demokracją, posiłkował się analizą Nie-Boskiej komedii Z. Krasińskiego. W tekście tym podkreślał znaczenie poezji dla narodu
polskiego: „Historia dwa tylko wskazać może narody, które odebrały wyłącznie poetyckie wychowanie: Grecję w starożytności i Polskę w XIX wieku”.
Szczególną poczytnością cieszyły się jego studia polityczne i dyplomatyczne, drukowane po 1865 r. Zdaniem H. Wereszyckiego, K. „był na pewno
najgłośniejszym orędownikiem sprawy polskiej w publicystyce europejskiej
owego pokolenia”. K. w swoich artykułach potrafił kwestię polską rzucić
na szersze tło polityki europejskiej. Z niezwykłą przenikliwością badał meandry polityki najważniejszych europejskich mocarstw: Rosji, Prus, Francji,
Anglii i Austrii. Europa znajdowała się w sytuacji kryzysowej, gdyż była pozbawiona równowagi, wynikającej z panowania sprawiedliwego porządku,
gwarantującego prawa narodów. K. podkreślał, że krzywda i gwałt na najmniejszym narodzie naruszają nie tyle równowagę sił, ile równowagę moralną, podkopują porządek i zasady i stanowią zagrożenie dla całego kontynentu. Zajmując się sprawą polską i duńską pokazał, jak poświęcenie zdawałoby
się mało znaczących, peryferyjnych narodów może prowadzić do poważnych
perturbacji i do zmiany układu sił w Europie. W tym wypadku prowadziło
to do wzrostu potęgi Prus i Rosji. Słowem, niesprawiedliwość i niedotrzymywanie zobowiązań rodzą w przyszłości jeszcze gorsze, długofalowe skutki.
291
KLASA
W XIX w. K. obserwował wzrost znaczenia siły i odniesień do rasy, dlatego stał na stanowisku obrony kultury judeochrześciajńskiej. Zdaniem K. „historia fizyczna” zaczęła dominować nad „historią polityczną, religijną i cywilną”. Teoria Darwina, opisująca znikanie słabych gatunków, zaczęła trafnie
opisywać także stosunki między narodami chrześcijańskimi. Zaczęło bowiem
brakować miejsca dla małych i słabszych narodów i państw, które przecież
posiadały swoją odrębność, historię i literaturę, miały swój geniusz i swoją
duszę. Według K. historię tworzą te często niedoceniane „małe punkciki na
mapie”, takie jak Ateny Sokratesa czy Florencja, Piza i Siena w Toskanii.
K. bardzo mocno sprzeciwiał się polityce opartej tylko na sile i dominacji, podkreślał zaś istnienie wynikających z porządku boskiego praw naturalnych narodów do odrębności, →suwerenności, granic, niezależnego rządu,
wolnego handlu i do możliwości zrzeszania się z innymi państwami.
Zdaniem K., w dużej mierze uosobieniem owych europejskich ideałów
była Francja, lecz jej niespodziewanie szybka klęska w wojnie z Prusami
spowodowała, że rachuby K. na wprowadzenie sprawy polskiej na arenę
międzynarodową u boku Austrii zostały rozwiane. Wygłosił dwie piękne
mowy, będące wyrazem solidarności i podziwu dla przegrywającej Francji,
na Sejmie Galicyjskim we Lwowie (30 VIII 1870 r.) oraz w Peszcie (30 I 1871)
na posiedzeniu delegacji narodowych Rady Państwa Austro-Węgierskiego.
Swoją mowę w Peszcie skończył słynnym zdaniem: „Europy już nie ma, nie
ma już równowagi, nie ma już żadnej opieki dla małych i słabych”. K. należał więc do „utopistów przeszłości”, nie pasujących do wieku „żelaza i krwi”
(Wieczory florenckie).
WYBRANA LITERATURA
F. Hoesick J.K. Rys życia i prac, Kraków 1904; A. Szczepański J.K., Poznań 1907;
S. Tarnowski J.K., t. I-II, Kraków 1909; H. Welschinger J.K., historien, critique et
patriote, „Revue des Deux Mondes”, 1 Decembre 1907, t. 42, s. 589–621; Z. Baran
Itaka J.K., Kraków 1998; Z. Baran ‘Il giuoco del mondo’ J.K. Od heroizmu do zapomnienia,
w: Z. Baran (red.) Czartoryscy — Polska — Europa. Historia i współczesność, Kraków
2003; H. Wereszycki J.K. — hofrat austriacki, w: Wiek XIX. Prace ofiarowane Stefanowi
Kieniewiczowi, Warszawa 1967; I. Węgrzyn J.K. Między literaturą a polityką, w:
M. Strzyżewski (red.) Polska krytyka literacka, Toruń 2005; A. Rzegocki, Polska szkoła
myslenia o stosunkach miedzynarodowych. Przypadek J.K., „Teologia Polityczna” 2007,
nr 4.
A. Rz.
KLASA — jedna z podstawowych kategorii tworzących makrostrukturę społeczną, wielka grupa, zbiorowość, do której przynależność jest względnie
trwała (przekazywana z pokolenia na pokolenie). Między klasami zachodzą
relacje wyższości-niższości (podległości). W szerszym pojęciu podziały klaso292