Pejza˙z w poezji Kasprowicza a obrazy wybranych impresjonistów

Pejzaż w poezji Kasprowicza
a obrazy wybranych impresjonistów
(prezentacja maturalna)
Wojciech Tyczyński
9 lutego 2010
Tematem mojej prezentacji jest porównanie pejzażu w poezji Jana Kasprowicza oraz w malarstwie impresjonistycznym. Żeby jednak dogł˛ebnie rozważyć to zagadnienie zastanówmy si˛e
najpierw nad kluczowymi poj˛eciami wyst˛epujacymi
˛
w temacie. Po pierwsze, co to właściwie jest
pejzaż. Otóż według „Słownika j˛ezyka polskiego” oraz „Encyklopedii powszechnej” PWN jest
to przedstawienie, którego tematem jest widok natury lub otoczenia miejskiego. Pejzaż może być
zarówno odzwierciedleniem otaczajacego
˛
nas świata jak i wytworem wyobraźni artysty. Drugim
kluczowym poj˛eciem jest impresjonizm. Jest to nurt artystyczny zapoczatkowany
˛
przez malarzy
w drugiej połowie XIX wieku polegajacy
˛ na zatrzymaniu i utrwaleniu badź
˛ to w postaci obrazu,
badź
˛ też dzieła literackiego czy muzycznego pewnej ulotnej chwili, pewnego ulotnego wrażenia.
Rozumiejac
˛ teraz kluczowe poj˛ecia zawarte w temacie możemy przejść do interpretacji dzieł
zawartych w bibliografii. Rozpocznijmy od poezji Jana Kasprowicza. Na poczatku
˛ krótki wst˛ep
dotyczacy
˛ jego twórczości, która˛ podzielić możemy na trzy główne okresy. Utwory pochodzace
˛
z pierwszego z nich przesycone sa˛ pragnieniem walki ze złem i krzywda˛ wśród społeczeństwa.
W drugim z okresów poezj˛e Kasprowicza charakteryzuje coraz wi˛eksza sublimacja uczuć i myśli
oraz oddalenie od aktualnych spraw życia. Na ten okres przypada „odkrycie gór” przez poet˛e i
stad
˛ też pochodza˛ utwory, które za chwilk˛e b˛ed˛e analizował. Natomiast trzeci okres poezji Kasprowicza to utwory patriotyczne majace
˛ wzywać do walki o niepodległość kraju.
Wróćmy zatem do drugiego okresu twórczości poety i zajmijmy si˛e cyklem pt. „Krzak dzikiej róży”. Bohaterem lirycznym tego cyklu jest, jak sugeruje sam tytuł, krzak róży. Niezwykle
interesujacy
˛ jest tutaj sposób jego przedstawienia. W kolejnych sonetach jego obraz ulego diametralnym przemianom. Kasprowicz pragnie uchwycić krzak róży w kilku przelotnych chwilach,
uzyskujac
˛ w ten sposób cztery całkowicie odmienne obrazy. Efekt swój uzyskuje dzi˛eki odpowiedniemu wykorzystaniu światła słonecznego - poeta podobnie jak malarze impresjonistyczni
odkrywa, że barwa przedmiotu jak i jego otoczenia zależy właśnie od kierunku i nat˛eżenia padajacego
˛
światła.
W pierwszym sonecie Kasprowicz już w pierwszej strofie kreuje impresjonistyczny obraz
owego krzaka. Aby uzyskać swój cel, stosuje typowe dla nurtu impresjonistycznego zabiegi.
Pejzaż nie posiada wyraźnych konturów - obraz natury składa si˛e tu z plam, co w sposób dosłowny przekazuje autor w ostatnim wierszu pierwszej strofy. Plamy intensywnej czewieni na
tle szarych plam to typowa technika impresjonistyczna. Jednak jako główny czynnik budujacy
˛
pejzaż, Kasprowicz, podobnie jak malarze impresjonistyczni, wykorzystuje światło. To właśnie
dzi˛eki odpowiedniemu jego wykorzystaniu (a w przypadku tej strofy właściwie jego niewykorzystaniu, gdyż ten sonet kreuje pejzaż tatrzańskiej przyrody w nocy), staw staje si˛e pawiooki i
mieniacy
˛ si˛e - poeta nie nazywa barw zamiast tego opisujac
˛ je, przez co obraz staje si˛e bardziej
sugestywny - same barwy sa˛ ulotne, pojawiaja˛ si˛e i znikaja.˛
W drugim sonecie przedstawiona zostaje tatrzańska przyroda o wschodzie słońca, przez co
cała natura zyskuje inne barwy. Stawy z pawiookich staja˛ si˛e lśniaco
˛ niebieskie, skały z szarych
zamieniaja˛ si˛e w jasne i świecace.
˛ Pojawia si˛e również obraz siklawy, która podobnie jak stawy
przyjmuje jasny, srebrnolity kolor. W trzecim sonecie tatrzańska przyroda ukazana zostaje pod1
czas popołudnia. Pojawia si˛e tutaj nowy element impresjonistyczny - nieustanny ruch zwierzat
˛
powoduje, że przedstawiony pejzaż już nigdy nie b˛edzie wygladał
˛ tak samo. Kasprowicz zatrzymuje w ten sposób kolejna˛ ulotna˛ chwil˛e z życia tatrzańskiej przyrody. Ponadto autor, podobnie
jak poprzednio, wykorzystuje światło - błyszczace
˛ turnie zostaja˛ miejscami przysłoni˛ete cieniem
latajacych
˛
w powietrzu ptaków oraz skaczacych
˛
po nich kozic i świstaków. W ostatnim sonecie
mamy do czynienia z obrazem tatrzańskiej przyrody pod wieczór. Niebo przybiera barw˛e seledynowa,˛ pojawia si˛e wieczorna rosa przyrównana tutaj do białego aksamitu.
We wszystkich sonetach kolory sa˛ przymglone, barwy przechodza˛ jedna w druga˛ - brak tutaj
wyodr˛ebnionych konturów. O wszystkim decyduje oczywiście oświetlenie, co najbardziej widoczne jest po pojawieniu si˛e słońca, które całkowicie zmienia barwy obrazu w drugim sonecie.
Na koniec odczytajmy jeszcze symbole, które wyst˛epuja˛ w tym cyklu. Otóż „samotny, senny
i zadumany” krzak róży symbolizuje tutaj kruchość życia, strach przed przeciwnościami losu.
Jednocześnie ma on jednak świadomość swojej słabości. Limba natomiast jest symbolem śmierci
i upadku. Mimo swojej pot˛egi nie przetrwała ona burzy - drzewo zostało powalone:
„Czerwonym próchnem limba świeci
Na wznak rzucona świstem burzy.”
Okazuje si˛e, że to właśnie świadomość własnej niemocy ochroniła krzak dzikiej róży przed
śmiercia.˛ Kasprowicz chce przekazać czytelnikom, że nie zawsze siła fizyczna broni nas przed
zagłada.˛ Zatem cykl ten, poza byciem przykładem impresjonistycznej twórczości poety, jest
przede wszystkim zbiorem utworów filozoficznych.
Przejdźmy teraz do drugiego cyklu Jana Kasprowicza wymienionego w mojej bibliografii,
jakim jest „Cisza wieczorna”. Tematem tego cyklu jest cisza, która poprzez kolejne utwory
ogarnia coraz wi˛ekszy obszar Tatr, aby w końcu zawładnać
˛ nad całymi górami w chwili zapadni˛ecia zmroku.
W pierwszym utworze cisza ogarnia kolejno Osobita,˛ Giewont, Świnic˛e i Hawrań. Podobnie
jak w cyklu „Krzak dzikiej róży” także tu Kasprowicz kreuje impresjonistyczny pejzaż Tatr.
Typowym elementem impresjonistycznym jest bogata kolorystyka, o czym świadczy fragment:
„Czoło Świnicy w żar rozpali,
I Hawrań zleje krwawym złotem”.
Kolejnym elementem charakterystycznym dla impresjonizmu, który odnajdujemy w tym utworze
jest nastrojowość. Poeta oddaje nastrój poprzez ulotność wrażeń odbieranych przez czytelnika,
co podmior liryczny wyraża w słowach:
„Po reglach muśnie li przelotem”
czy
2
„Tak mknać
˛ po szczycie i po hali
Z ogniem t˛esknicy ginie w dali...”.
W drugim utworze zachód słońca obejmuje już prawie całe Tatry. Zachodzace
˛ słońce sprawia,
że wierzchołki gór przyjmuja˛ kolor płomienia - barwy ulotnej, cz˛esto używanej przez twórców
impresjonistycznych. Cisza i zachód słońca skłaniaja˛ człowieka do przemyśleń dotyczacych
˛
własnego losu, do zastanowienia si˛e nad przeszłościa˛ i przyszłościa.˛ O tych, cz˛esto niewesołych
myślach, wspomina podmiot liryczny w słowach:
„Za nia,˛ jak zdrój, co leniwie ciecze,
Snuja˛ si˛e ci˛eżkie myśli człecze...”.
W kolejnym utworze obraz tatrzańskiej przyrody posiada również typowo impresjonistyczne cechy. Różowe mgły i krwawy obłok to najbardziej wyraźne elementy. Ponadto blednace
˛ krwawe
kolory, świadczace
˛ o tym iż jest to zachód słońca, oznaczaja˛ że Kasprowicz po raz kolejny próbuje uchwycić ulotna˛ chwil˛e, gdyż niewatpliwie
˛
taka˛ jest zachód słońca. W czwartym utworze
przedstawiony zostaje obraz tatrzańskiej przyrody po zachodzie słońca i wschodzie ksi˛eżyca.
Cisza, która wcześniej rozlewała kolory dnia, teraz roztacza srebrna˛ poświat˛e ksi˛eżyca. Hale,
upłazy i g˛estwiny przyjmuja˛ srebrna˛ barw˛e. To właśnie ich blask, a także blask srebrnych przeł˛eczy i g˛estwin oraz seledynowych potoków to typowy obraz impresjonistyczny. Piaty
˛ utwór jest
zakończeniem opisu zasypiania Tatr. Cisza wieczorna ogarn˛eła już całe góry - od Lodowego do
Krywania. Tak długo rozsiewała omdlenia, aż sama omdlała przytulona do drzewa.
W „Ciszy wieczornej” poeta opisuje los człowieka i jego życie pełne trosk i cierpienia. Dla
Kasprowicza przyroda b˛edaca
˛ dla poety przestrzenia˛ harmonii i radości życia jest środkiem wyrażania nastrojów. To ona pozwala na zastanowienie si˛e nad sensem życia, przemijania, pomaga
zachować równowag˛e. To dzi˛eki naturze możemy zrozumieć, że istota˛ bytu tu na ziemi jest wzajemne przeplatanie si˛e życia i śmierci. A zatem podobnie jak „Krzak dzikiej róży” również i ten
cykl ma charakter filozoficzny.
Przejdźmy teraz do drugiej cz˛eści mojej prezentacji i zajmijmy si˛e malarstwem. Rozpocznijmy od twórczości Auguste Renoire’a, który uznawany jest za jednego z najwi˛ekszych malarzy
impresjonistycznych. Jego obraz „Droga wśród traw” jest typowym przykładem pokazujacym
˛
poszukiwania artysty z okresu impresjonistycznego. Aby jeszcze lepiej zrozumieć jak ważna˛
rol˛e w twórczości tego nurtu odgrywa światło warto przytoczyć cytat również wybitnego malarza impresjnonistycznego Paul’a Gauguin’a:
„Bycie pejzażysta˛ to marny zawód. Na dziesi˛eć obrazów kończy si˛e jeden, bo w
mi˛edzyczasie zmieniła si˛e pogoda.”
Także i w tym przypadku artysta wykorzystuje zmiany nat˛eżenia światła podczas tworzenia swojego dzieła. Mimo, iż cały obraz namalowany jest za pomoca˛ małych, sasiaduj
˛
acych
˛
ze soba˛ albo
wr˛ecz nakładajacych
˛
si˛e na siebie plamek, to jednak możemy zauważyć pewne różnice mi˛edzy
obszarami bardziej oświetlonymi i tymi ciemniejszymi. Na przykład w cieniach drzew owe małe
plamki zlewaja˛ si˛e w jedna˛ duża˛ plam˛e tak, iż nie sposób wyodr˛ebnić tu tych krótkich pociagni˛
˛ eć
3
p˛edzla artysty.
Przejdźmy teraz do dzieła Camilie Pissarro „Żniwa w Montfoucault”. Podobnie jak we
wszystkich dziełach impresjonistów tak i tu możemy zauważyć jak olbrzymia˛ wag˛e przywiazuje
˛
artysta do padajacego
˛
światła oraz jego wpływu na otaczajacego
˛
je przedmioty. Już po pierwszym spojrzeniu na obraz łatwo spostrzec, że tam gdzie światło nie dociera, przede wszystkim
pod koronami drzew, plamy barw sa˛ znacznie wi˛eksze niż gdzie indziej. Jednak coś, co odróżnia
ten obraz od dzieła Renoire’a to fakt, że tutaj nie możemy dostrzec żadnych szczegółów takich
jak na przykład kwiaty. Obraz „Żniwa w Montfoucault” składa si˛e tak naprawd˛e z trzech olbrzymich plam - zółtej obrazujacej
˛ pole, zielonej przedstawiajacej
˛ drzewa oraz niebiesko-białej
b˛edacej
˛ niebem. Efekt ten uzyskuje artysta malujac
˛ tylko grubymi p˛edzlami, a do niektórych
fragmentów obrazu używajac
˛ wr˛ecz szpachelki.
Podsumowujac,
˛ można powiedzieć, że pejzaż kreowany przez Kasprowicza w jego poezji
jest pejzażem typowo impresjnonistycznym. Poeta stosuje te same zabiegi przede wszystkim
wnikliwie badajac
˛ wpływ światła na oświetlana˛ przez nie przyrod˛e. Kasprowicz dochodzi do
tych samych wniosków co malarze impresjonistyczni, iż minimalna zmiana nat˛eżenia padaja˛
cego światła badź
˛ kierunku jego padania diametralnie zmienia wyglad
˛ przyrody. Coś co odróżnia
twórczość literacka˛ od malarskiej to wykorzystanie nastrojowości, gdyż zdecydowanie bardziej
sugestywnie można oddać nastrój używajac
˛ słów niż za pomoca˛ farb i p˛edzli. Jednak wszystkie
te środki prowadza˛ do jednego celu - do uchwycenia pewnej ulotnej chwili z życia natury, co
czyni Kasprowicza typowym impresjonista.˛ Bo przecież impresjnonizm to próba zatrzymania
chwili.
4