jedynie sposób jego spoz˙ytkowania i z˙e za niz˙szy od ideału

jedynie sposób jego spoz˙ytkowania i z˙e za niz˙szy od ideału

jedynie sposób jego spożytkowania i że za niższy od ideału wspólnoty stopień doskonałości uznać można słuszne rozporza˛dzanie własnościa˛ powierzona˛ człowiekowi przez Boga. Ten pogla˛d okaże sie˛ zwycie˛ski
w późniejszych wiekach rozwoju myśli chrześcijańskiej.
WYBRANA LITERATURA
Pisma Ojców Kościoła, 25 t., 1924–1963, szczególnie t. 1/1924, 2/1925, 16/1933,
19/1937, 20/1947, Poznań; R. Beutler Philosophie und Apologie bei Minucius Felix,
Marburg 1936; H. Chadwick Early Christian thought and the classical tradition: studies
in Justin, Clement, and Origen, Oxford 1966; Chrześcijanie a życie publiczne w Cesarstwie
Rzymskim III–IV w., praca pod red. J. Śrutwy, Lublin 1988; J. Czuj Św. Cyprian na tle
epoki, Kraków 1937; I. Giorani Il massagio sociale de Gesu, t. 1, Il primi padri della
Chiesa, Milano 1947; A. George La pauvreté evangelique, Paris 1971; T. A. Goeghegan
The Attitude towards Labour in Early Christianity and Ancient Culture, Washington
1945; L. Halban Wczesne chrześcijaństwo w stosunku do państwa na tle ogólnej katolickiej
nauki o państwie, Warszawa 1938; A. Hamman Riches et Pauvres dans l’Eglise anciènne,
Paris 1962; W. Kornatowski Zarys dziejów myśli politycznej starożytności, Warszawa
1968; H. Rahner Kościół i państwo we wczesnym chrześcijaństwie, Warszawa 1986;
R. Sierra Doctrina social y Economia de los Padres de la Iglesia, Madrit 1967; A. Rodziński Sprawiedliwość chrześcijańska wobec problemu nierówności maja˛tkowej w II i III wieku,
Lublin 1960; L. Winowski Stosunek chrześcijaństwa pierwszych wieków do wojny, Lublin
1947.
K. Ch.
ARABSKA MYŚL POLITYCZNA — zob. ISLAM
ARENDT Hannah, filozof i politolog. Ur. 14 X 1906 r. w Hanowerze, zm.
4 XII 1975 r. w Nowym Jorku. Młodość spe˛dziła na studiowaniu filozofii
i teologii na uniwersytetach w Marburgu, Freiburgu i Heidelbergu. Studiowała najpierw pod kierunkiem M. Heideggera, a później K. Jaspersa. Pod
kierunkiem tego drugiego napisała doktorat pt. Der Liebesbegriff bei Augustin. W 1933 r. po dojściu → A. Hitlera do władzy A. była zmuszona, ze
wzgle˛du na żydowskie pochodzenie, opuścić Niemcy. Udała sie˛ najpierw
do Francji, a stamta˛d w 1940 r. do Stanów Zjednoczonych, gdzie w pierwszych latach pobytu podje˛ła aktywna˛ działalność w organizacjach żydowskich; współpracowała z lewicowym „Partisan Review”, a w l. 1949–1952
pełniła funkcje˛ dyrektora Jewish Cultural Reconstruction. W tym czasie
ukazało sie˛ jedno z najbardziej znanych jej dzieł The Origins of Totalitarianism (Korzenie totalitaryzmu).
Lata 1955–1975 to okres kariery akademickiej A.; prowadziła wykłady
w uniwersytetach Princeton, Columbia, w Brooklyn College i na uniwersytecie w Aberdeen. Na dłużej zwia˛zała sie˛ tylko z dwiema uczelniami: z Uniwersytetem w Chicago (1956, 1963–1967), a potem z Graduate Faculty New
School For Social Research w Nowym Jorku.
76
WAŻNIEJSZE PRACE
The Origins of Totalitarianism, New York 1951 (wyd. pol.: Korzenie totalitaryzmu, Warszawa 1989); Between Past and Future, New York 1961 (Mie˛dzy czasem minionym a przyszłym. Osiem ćwiczeń z myśli politycznej, Warszawa 1994); Crisis of the Republic, New
York 1972; Eichmann in Jerusalem. A Report on the banality of Evil, New York 1963
(Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, Kraków 1987); Men in Dark Times, New
York 1968; On Revolution, New York 1963 (O rewolucji, Kraków 1991); On Violence,
Harmondsworth 1969; The Life of the Mind, New York 1978.
Zdobywaja˛c wykształcenie filozoficzne w okresie rozpadu tradycyjnych
demokratycznych struktur władzy, A. starała sie˛ odpowiedzieć na pytanie
o przyczyny tak głe˛bokiego kryzysu politycznego. Zauroczona tradycja˛
antycznej polis i republikańskiego Rzymu, właśnie w filozofii tamtej epoki
poszukiwała odpowiedzi na nurtuja˛ce ja˛ wa˛tpliwości. Cecha˛ dystynktywna˛
antycznych form ustroju republikańskiego było wedle A. ścisłe rozróżnienie
mie˛dzy prywatna˛ a publiczna˛ sfera˛ życia jednostki, które umożliwiało jednostce cieszenie sie˛ wolnościa˛ polityczna˛.
Działania człowieka w sferze prywatnej koncentrowały sie˛ według
A. wokół zaspokajania podstawowych potrzeb biologicznych. W sferze tej
czymś naturalnym było stosowanie przymusu, toteż stosunki mie˛dzyludzkie wynikaja˛ce z realizacji potrzeb określonych przez te˛ sfere˛ były ze swej
natury niezgodne z zasada˛ równości. Z istnienia sfery prywatności wynikało zróżnicowanie społeczne, ekonomiczne, a wie˛c również polityczne. Te
grupy społeczne, które dzie˛ki swym zabiegom były w stanie zyskać pełna˛
niezależność od biologizmu swej natury, zyskiwały uprawnienie do uczestnictwa w życiu publicznym. O ile w sferze prywatnej przemoc i hierarchizacja były czymś naturalnym, o tyle w sferze publicznej obowia˛zywała zasada równości. W opinii A. w sferze publicznej greckiej polis nie istniała
przemoc, brak było również dominacji jednych nad drugimi: „dominacja
i podległość, rozkazywanie i posłuszeństwo, władanie i bycie podwładnym
sa˛ zaledwie wste˛pem do ustanowienia świata polityki, właśnie dlatego że
nie należa˛ do jego istoty” (Mie˛dzy czasem...). Zatem nie siła czy przemoc, lecz
perswazja pełniła funkcje˛ regulatywna˛ w obre˛bie ustroju demokracji antycznej.
A. wskazywała na zabiegi filozofów greckich, takich jak → Platon i → Arystoteles, którzy snuja˛c rozważania nad funkcjonowaniem → państwa bezskutecznie poszukiwali sposobu zapobieżenia upadkowi polis. Według
A. dopiero Rzymianie potrafili zbudować trwały fundament ustroju republikańskiego; fundament ten stanowiła „rzymska trójca: →religia– →autorytet–
→ tradycja”. Owa˛ triade˛ przeje˛ło później →chrześcijaństwo, lecz miejsce autorytetu, który u Rzymian wspierał sie˛ na dobrowolnym uznaniu przez obywateli systemu wartości wynikaja˛cych z auctoritas maiorum (rozumianych jako autorytatywne wzorce poste˛powania wywodza˛ce sie˛ z czynów przodków), w chrześcijaństwie zasta˛pił Platoński le˛k przed wiecznym pote˛pie77
niem. → Kościół przejmuja˛c „rzymskiego ducha”, uznaja˛c siebie za jedynego
nosiciela autorytetu, uczynił bardzo brzemienny w konsekwencje krok: pozbawił władze˛ świecka˛ autorytetu; życie publiczne utraciło religijna˛ sankcje˛
transcendentnego autorytetu.
W szczególny sposób do upadku nie tylko autorytetu, ale przede wszystkim tradycji przyczynił sie˛ głównie → Hegel oraz jego późniejsi kontynuatorzy, m.in. → Kierkegaard, → Marks i → Nietzsche. Wraz z podważeniem
przez myślicieli nowożytnych zasadności i prawomocności odwoływania sie˛
do tradycji i autorytetu, w życiu narodów zacze˛ły sie˛ dokonywać przemiany
polegaja˛ce na zacieraniu sie˛ antycznej dystynkcji obszaru prywatnego i publicznego. Praktycznie rzecz biora˛c, w czasach nowożytnych przestała istnieć
sfera publiczna rozumiana jako przestrzeń, w której obowia˛zywałaby zasada
równości, perswazji i braku przemocy. Jednostka w czasach nowożytnych
staje sie˛ w opinii A. całkowicie wyalienowana, a społeczności europejskie
ulegaja˛ atomizacji. Wszystko to musiało prowadzić do wzrostu napie˛ć społecznych, do ła˛czenia sie˛ ludzi w grupy interesu, w których autorytet został zasta˛piony przez cele o charakterze ideologicznym. W tej sytuacji tradycja stawała sie˛ czymś całkowicie zbytecznym, masy były raczej skłonne ulegać
wpływom ideologów nawołuja˛cych do rozbicia dotychczasowych, niewłaściwych i niesprawiedliwych, struktur politycznych. Wynikiem tych zjawisk
pocza˛tkowo był bunt, a w czasach nowożytnych → rewolucja.
A. stała na stanowisku, iż podłożem rewolucji jako zjawiska społecznego
zawsze było da˛żenie do rozszerzenia zasie˛gu sfery publicznej, czyli che˛ć zdobycia przez masy wolności politycznej. Tkwia˛c w strukturach charakterystycznych dla antycznej sfery prywatnej, masy uznały za konieczne dokonać ich transformacji przez zniesienie hierarchizacji i zaprowadzenie równości — tak charakterystycznej dla sfery publicznej. A. zwracała szczególna˛
uwage˛ na towarzysza˛ce rewolucji niebezpieczeństwa; dokonuja˛c porównań
mie˛dzy rewolucja˛ → amerykańska˛ a → francuska˛ i bolszewicka˛ (→ rewolucje rosyjskie), wskazała na bardzo istotny aspekt rewolucji. W rewolucji francuskiej (oraz bolszewickiej) odnalazła faze˛ nie wyste˛puja˛ca˛ w rewolucji amerykańskiej. W dziejach rewolucji kontynentalnych ważne było da˛żenie nie
tylko do wolności w sferze publicznej, ale przede wszystkim do wyzwolenia
społecznego (w sferze prywatnej) metodami politycznymi. Przyje˛cie tak opacznej drogi zmusiło rewolucjonistów francuskich do zatosowania terroru,
a tym samym skłoniło ich do rezygnacji z zasady równości. A. zwróciła uwage˛ na bardzo istotna˛ konstrukcje˛ ideologiczna˛ kontynentalnych reżimów rewolucyjnych: na stworzona˛ przez → Rousseau koncepcje˛ „wspólnego zewne˛trznego wroga”, której konsekwencja˛ była brutalna, aczkolwiek precyzyjna i bardzo powszechna, racjonalizacja okrucieństwa. Teza o możliwości racjonalizacji okrucieństwa, a nawet o jego banalności (the banality of evil), pojawiła sie˛ także w pracy A. poświe˛conej procesowi Eichmanna; teza ta, odniesiona do zbrodniarza hitlerowskiego, wywołała bardzo ostra˛ krytyke˛ pod adresem A., zwłaszcza ze strony środowisk żydowskich. Przeciwieństwem re78
wolucji francuskiej i bolszewickiej była rewolucja amerykańska, która nie
wkroczyła w faze˛ terroru, ponieważ, jak wskazała A. za → Tocquevillem, byłe kolonie angielskie posiadały wcześniej funkcjonuja˛ce struktury władzy,
które w trakcie rewolucji uległy tylko niewielkim zmianom. Celem tych przekształceń było jedynie uniezależnienie sie˛ od metropolii, a wie˛c poniechanie
rekonstrukcji stosunków w „sferze prywatnej”.
Analizuja˛c podłoże i przebieg rewolucji francuskiej, A. widziała w niej
mechanizmy, które w jeszcze bardziej wynaturzonej formie pojawiły sie˛
w systemach totalitarnych. Przez → totalitaryzm A. rozumiała ustrój państwowy całkowicie odmienny od wszelkich wcześniejszych form despotyzmu, tyranii czy dyktatury. „Wsze˛dzie tam, gdzie [totalitaryzm] doszedł do
władzy, stworzył zupełnie nowe instytucje polityczne, niszcza˛c zarazem
wszystkie społeczne, prawne i polityczne tradycje kraju. Niezależnie od
specyficznych tradycji narodowych albo szczególnych duchowych źródeł
swojej ideologii, totalitarny rza˛d zawsze przekształcał klasy w masy, zaste˛pował system partyjny nie jednopartyjna˛ dyktatura˛, lecz masowym ruchem,
przesuwał centrum władzy z wojska ku policji i obierał polityke˛ zagraniczna˛ da˛ża˛ca˛ otwarcie do władzy nad światem” (Korzenie totalitaryzmu, t. 1,
s. 349). Społeczeństwo totalitarne jest z założenia społeczeństwem bezklasowym i/lub jednolitym pod wzgle˛dem rasowym.
Poszukuja˛c historycznych źródeł totalitaryzmu, A. wskazała na ukształtowanie sie˛ w XIX-wiecznej Europie państw narodowych, w których modelowaniu szczególna˛ role˛ odegrał → antysemityzm. Kolejna˛ faza˛ rozwoju
ideologii państwowych były lata 1884–1914, kiedy w pełni ukształtował sie˛
→ imperializm, wyrażaja˛cy sie˛ w ekspansji militarnej i gospodarczej oraz
w „pan-ruchach” (partiach ponad partiami) dokonuja˛cych podziału ludzkości według kryterium przynależności plemiennej (→ panslawizm, → pangermanizm). Rola tych ostatnich była dla A. szczególnie ważna wśród przyczyn pojawienia sie˛ totalitaryzmu, ponieważ to właśnie pan-ruchy oparte
na rza˛dach biurokracji doprowadziły do zanegowania podstawowych
uprawnień człowieka-obywatela. Na ich gruncie zrodziły sie˛ ruchy totalitarne: → nazistowski i → komunistyczny.
Tym, co odróżnia analize˛ totalitaryzmu dokonana˛ przez A. od innych
analiz, jest — poza podkreśleniem wagi antysemityzmu w ukształtowaniu
sie˛ państwa totalitarnego — zwrócenie uwagi na budowanie totalitaryzmu
przez zniszczenie sfery politycznej, a potem prywatnej. Panowanie totalitarne opiera sie˛ na całkowitym osamotnieniu jednostki, na jej izolacji od
świata zewne˛trznego (rodziny, przyjaciół, warstwy, klasy). Według A. podstawowy problem władzy w państwie totalitarnym polegał „na stworzeniu
czegoś, co nie istnieje, czyli takiej odmiany gatunku ludzkiego, przypominaja˛cej inne gatunki zwierze˛ce, której jedyny rodzaj «wolności» polega na «zachowaniu gatunku»” (Korzenie totalitaryzmu, t. 1, s. 332). Państwo totalitarne
mogło osia˛gna˛ć swój cel tylko poprzez zmasowany terror, ściśle zwia˛zany
z wszechobecna˛ propaganda˛ i metodyczna˛ indoktrynacja˛.
79
WYBRANA LITERATURA
M. Canovan The Political Thought of H. A., London 1974; G. Kateb H. A.: Politics,
Consciense, Evil, Oxford 1984; B. Parekh H. A. and the Search for New Political Philosophy,
London 1981; R. Skarżyński H. A. budowanie myśli, w: „Literatura na Świecie” 1985, nr
6 (167), R. Tokarczyk Filozofia polityczna H. A., Lublin 1994; E. Young-Bruehl H. A.: for
Love of the World, New Haven 1982.
W. B.
ARIANIE — zob. BRACIA POLSCY
ARIUSZ, kapłan i teolog chrześcijański. Ur. około 256 r. w Cyrenajce (Libia), zm. w 336 r. w Konstantynopolu. A. był kapłanem Kościoła aleksandryjskiego, zwia˛zanym intelektualnie z antiocheńska˛ szkoła˛ teologiczna˛.
W 320 r. na synodzie w Aleksandrii jego pogla˛dy zostały pote˛pione. A. znalazł protektorów w osobach → Euzebiusza z Cezarei i metropolity Euzebiusza z Nikomedii. Jego nauka zacze˛ła znajdować coraz wie˛cej zwolenników.
Około 323 r. powrócił do Aleksandrii, gdzie konsekwentnie podtrzymywał
swoje pogla˛dy, ponownie pote˛pione w 324 r. na synodzie w Antiochii
i w 325 r. na Soborze w Nicei. Sam A. został skazany na wygnanie do Ilirii,
ska˛d powrócił w 328 r. Zrehabilitowano go na synodach w Tyrze i Jerozolimie w 335 r. Rok później wezwał go cesarz → Konstantyn do Konstantynopola, gdzie zmarł. Formalne zakończenie sporu z nauka˛ A. nasta˛piło na Soborze w Konstantynopolu w 381 r. przez wykluczenie arian z → Kościoła
powszechnego.
Spośród pism A. ocalały jedynie trzy listy i fragment dzieła Thalia be˛da˛cego zbiorem nauk przeplecionych piosenkami o charakterze ludowym.
Nauka A. jest uważana za pierwsza˛ z wielkich → herezji w → chrześcijaństwie, która choć została pokonana od strony organizacyjnej, nigdy nie
straciła zwolenników i wyznawców, pojawiaja˛c sie˛ w naste˛pnych wiekach
z różna˛ siła˛ i cze˛stotliwościa˛. Zdaniem A. nie istniała współistotność Logosu
(Słowa), tj. Syna Bożego, z Ojcem. Dla A. niemożliwe było pogodzenie jedności Boga z jego trójistotnościa˛. Stał na stanowisku, że Bóg nie maja˛c pocza˛tku i be˛da˛c niezrodzonym i wszechmocnym, powołał do istnienia Syna
— Logosa, który substancjalnie różni sie˛ od Ojca i jest Bogiem poprzez partycypacje˛ w Ojcu. Be˛da˛c zaś najdoskonalszym i pierwotnym tworem Boga,
jest pośrednikiem mie˛dzy Ojcem a światem. A. nauczał ponadto, że istnieje
różnica co do istoty pomie˛dzy Ojcem i Synem a Duchem Świe˛tym i że → Jezus był człowiekiem, w którym Logos zaja˛ł miejsce duszy. Pogla˛dy A. były
ponieka˛d odbiciem wcześniejszych, różnia˛cych sie˛ mie˛dzy soba˛, koncepcji
→ antytrynitarystycznych, kwestionuja˛cych dogmat o Trójcy Świe˛tej.
W czasach późniejszych arianizm w różnych wersjach i odmianach stał sie˛
podłożem wielu herezji i sporów doktrynalnych.
Z punktu widzenia historii myśli politycznej znaczenie arianizmu tkwi
nie tyle w sile argumentów religijnych, ile w skutkach społ.-polit., które
80