Estudos e projetos - Sociedade Polônia de Porto Alegre

Estudos e projetos
Tradycje i zwyczaje Bożego Narodzenia we wsi
Kębłowo - Wspomnienia
Tradições e costumes de Natal na localidade de
Kębłowo – recordações
Por Ludmiła Pawlowski.
Por Ludmiła Pawlowski. Tradução: Frederico Pawlowski.
*http://www.wfpawlowski.ovh.org/
Kębłowo, moja rodzinna wieś położna jest w południowej
Wielkopolsce, w odległości 10 km od Wolsztyna. Z miejscem tym łączy mnie głęboka i serdeczna więź – tam
się urodziłam, wychowałam, tam kształtowała się moja
tożsamość, tego kim jestem i skąd jestem. A jestem Polką,
której pradziadowie osiedli przed laty we wsi bardzo starej, gdyż początki jej sięgają XI/XII w. i która aż do końca
XIX wieku była miastem. Liczne pożary jednak położyły
Kębłowo é a minha aldeia natal, situada ao sul da
voivodia (província) da Wielkopolska, distante 10 km de
Wolsztyn. Com este lugar, estou unida por laços muito
estreitos, pois lá nasci, fui criada e formei minha identidade, esta quem sou e de onde sou. E sou polonesa,
cujos antepassados se fixaram por muitos anos numa aldeia muito antiga, que iniciou nos séculos XI e XII e que
até o século XIX ostentava o título de cidade. Numero-
Campos ao redor do Keblowo
Estudos e projetos
kres historii miejskiej Kębłowa. Do dziś jednak zachował
się zabytkowy układ urbanistyczny Rynku oraz wiele
pamiątek minionych stuleci. Historia budzi szacunek, ale
z nią nieodzownie łączą się również tradycja i zwyczaje,
które kultywowali dziadowie, a które dziś stanowią naszą
spuściznę, nasze dziedzictwo. Jest przed czym chylić czoła
w odniesieniu do Kębłowa, gdyż jego mieszkańcy znani
są w regionie z szeroko pojętego umiłowania do swojego
gniazda. W gnieździe tym, do dziś można znaleźć niejedno
„złote jajo” w postaci jakiejś dawnej legendy, specyficznej
gwary, wierzeń czy zwyczajów.
Pozwolę więc sobie w niniejszej publikacji opisać w
oparciu o własne wspomnienia niektóre tradycje i zwyczaje
mojej wsi z okazii Bozego Narodzenia.
Otóż nie zawsze było tak w Boże Narodzenie, jak
w opisach znanych nam z książek i filmów – że gdzieś
między polami i lasami leży wieś cała zasypana śniegiem.
Owszem, w przypadku Kębłowa położenie się zgadza
- właśnie między polami i lasami, ale co do pogody, to
bywało różnie, czasem nawet w miarę ciepło. W pamięci
mam jednak też takie święta, że żeby dojść do kościoła
na pasterkę, trzeba było pokonać niejedną zaspę. Kilka lat temu spadło tyle śniegu, że księdza trzeba było
zawieźć saniami do sąsiedniej miejscowości, bo samochodem nie dało rady się przedrzeć. Istotnie miałam
sos incêndios, porém, colocaram um final na história
da cidade de Kębłowo. De qualquer forma, o conjunto
urbanístico do Mercado e diversas recordações dos séculos passados se mantêm até os dias de hoje. Uma história que desperta o respeito, mas que traz consigo também tradições e costumes cultivados pelos nossos avós
e que hoje formam nosso atavismo, nosso patrimônio.
Há o que se respeitar no que se refere a Kębłowo, pois
seus habitantes são reconhecidos na região pelo grande
amor que têm pelo seu ninho. E neste ninho podem-se
hoje encontrar diversos “ovos de ouro” em forma de lendas antigas, falares característicos, crenças e costumes.
Nesta publicação tomo a liberdade de descrever algumas tradições e costumes da época natalina, em base
das próprias recordações.
Nem sempre o Natal foi como nos aparece em livros e filmes, num lugar entre campos e bosques onde
há uma aldeia totalmente coberta de neve. Até que no
caso de Kębłowo a localização é assim mesmo, pois está
entre campos e bosques, mas o clima se apresentou diversificado, por vezes até fez relativo calor para a época.
Mas na memória tenho Natais que, para se chegar até a
igreja na Missa do Galo, tive de superar mais de um morro de neve. Há alguns anos houve uma nevada tão forte
que o padre precisou ser conduzido de trenó até as locaRevista Cekaw - nº X - Página 16
Estudos e projetos
wówczas wrażenie prawdziwych polskich świąt, takich z
żywą choinką, kolędami, ośnieżonymi krajobrazami. Ale
od początku.
W zasadzie już od 1 grudnia w Kębłowie czuć atmosferę
zbliżającej się Gwiazdki. Gospodynie domowe zazwyczaj są
zabiegane, zajęte przedświąteczną krzątaniną. We wsi co
rusz odbywa się jakaś wigilia - a to Koło Gospodyń Wiejskich spotyka się na opłatku w Domu Kultury, a to członkowie
Zespołu Pieśni i Tańca etc. Często jest tak, że jedna osoba
jest członkiem kilku grup, zatem uczestniczy w ok. 5 wigiliach, nim doczeka się tej jednej jedynej w rodzinnym gronie.
24 grudnia w moim domu od rana zawsze jest gwarno,
gdyż właśnie wtedy zabieramy się za strojenie choinki
- żywej, kształtnej, wysokiej aż do sufitu. Nigdy nie
zabrakło też na niej prawdziwych świeczek. Pod choinką
oczywiście umieszczamy mały żłóbek z Dzieciątkiem Jezus. Całe domostwo ozdabiamy wszelkiego typu stroikami, lampkami, świecidełkami, czasem też i jemiołą.
Wigilię rozpoczynamy wraz z pojawieniem się pierwszej
gwiazdy na niebie (ok. 17.00). Głowa rodziny czyta fragment Ewangelii wg Św. Łukasza, potem wspólnie się
modlimy, łamiemy opłatkiem życząc sobie wszystkiego dobrego, po czym zasiadamy do stołu. Co do potraw
wigilijnych, to w zależności od części kraju wygląda to
lidades vizinhas, já que de carro era totalmente inviável.
O mais importante é que tive sempre o sentimento do
real Natal polonês, com o pinheirinho vivo, as cantigas –
kolędy – e a paisagem nevada. Mas vou descrever desde
o início.
Em verdade, já no dia 1º de dezembro é sensível em
Kębłowo o clima da Estrela Guia a se aproximar. As donas de casa ficam correndo de um lado para o outro,
ocupadas com todos os preparativos para as Festas. Na
aldeia a cada pouco acontece uma vigília – celebração
da noite que antecede o Natal – como a do Círculo Rural
Pasterka w kościele parafialnym pw. św. Bartłomieja w Kębłowie
Revista Cekaw - nº X - Página 17
Estudos e projetos
nieco inaczej, ba nawet w każdym domu! W moim np.
nie przygotowuje się tradycyjnego barszczu, ale zupę
grzybową (z leśnych grzybów). Poza tym mamy: kapustę
z grzybami, karpia smażonego, rybę po grecku, chleb,
krokiety, pierogi z kapustą i grzybami, sałatkę cebulową,
sałatkę domową, makowiec, pierniki oraz kompot z
suszonych owoców, czereśni lub wiśni. Pod obrus wigilijnego stołu wkładamy trochę siana, które przypomina
nam o ubóstwie groty betlejemskiej. Jest też przygotowane jedno dodatkowe miejsce przy stole, bo nigdy nie
wiadomo, czy jakiś gość się nie pojawi. Wigilia kończy
się modlitwą, a po niej przychodzi czas na prezenty, które obecnie w moim domu każdy z domowników musi
wydobyć sam spod choinki. Gdy byliśmy dziećmi, prezenty wręczał nam Gwiazdor wyglądem podobny do św.
Mikołaja (w innych częściach kraju, podarki rozdaje św.
Mikołaj, Dzieciątko Jezus, Dziadek Mróz albo Gwiazdka).
Pamiętam, że Gwiazdor zawsze budził we mnie niesamowite emocje, gdyż zanim otrzymałam prezent, musiałam
najpierw recytować modlitwę albo wiersz, zaśpiewać
fragment kolędy, powiedzieć jakie mam oceny w szkole.
Odpytywana byłam również z dobrych i złych uczynków,
a z tym bywało różnie, więc niekiedy obrywałam od Gwiazdora rózgą, jego nieodzownym atrybutem. Coroczne
spotkania z tą postacią zawsze były radosne, ekscytujące
i przede wszystkim długo wyczekiwane przez nas w okre-
de Donas de Casa, que se encontra para a partilha da
obreia – o opłatek – na Casa de Cultura, ou a dos membros do Conjunto de Canto e Dança, etc. É comum que
uma pessoa integre vários grupos, participando de diversas vigílias até a celebração daquela que é a única.
O dia 24 de dezembro é tumultuado desde cedo em
minha casa, pois é quando começamos a enfeitar o pinheirinho, que é vivo, alto até o teto e frondoso. Jamais
deixamos de colocar nele velas verdadeiras. Ao pé do pinheirinho colocamos uma pequena manjedoura com o
Menino Jesus e o presépio. Enfeitamos a casa toda com
decorações de todo tipo, lampadinhas, pequenas velas
e também viscos. A vigília – véspera do Natal – começamos quando surge a primeira estrela no céu (o que acontece às 17 horas). O cabeça da família recita o fragmento do Evangelho de São Lucas, depois todos rezamos,
partilhamos a obreia com os votos mútuos de felicidade
e sentamos à mesa. Os pratos natalinos se diferenciam
em parte de região para região, mesmo de lar para lar!
Em minha casa não é servida a tradicional sopa de beterraba – o barszcz –, mas a de cogumelos silvestres. Além
disso, temos: repolho com cogumelos, carpa frita e refogada, peixe à grega, pães, croquetes, empanadas –
pierogi – de repolho e cogumelos, salada de cebolas, saladas caseiras, torta de semente de papoula, pãezinhos
Revista Cekaw - nº X - Página 18
Estudos e projetos
sie dzieciństwa.
Po wręczeniu upominków, znowu gromadzimy się wokół
świątecznego
drzewka na rodzinnym
śpiewaniu kolęd. Tak
się dobrze złożyło, że
akurat moja rodzina
jest dość muzykalna i
rozśpiewana, więc dużo
czasu poświęcamy na
wspólne kolędowanie.
Najchętniej śpiewamy
kolędę pt.: “Lulajże Jezuniu” (na głosy), ale
też nie może zabraknąć
“Bóg się rodzi”, ze
zwrotką
“Podnieś
rękę Boże Dziecię,
błogosław
Ojczyznę
miłą...”.
Minha aldeia neste inverno.
Przed północą z kolei wielu mieszkańców wsi podąża
do kościoła na tzw. pasterkę czyli Mszę św. o północy w
noc Bożego Narodzenia. Kościół zawsze wypełniony jest
doces – pierniki – e
compotas de frutas
secas e cerejas. Sob
a toalha que decora a
mesa de Natal, colocamos um pouco de
palha, para recordar
da pobreza da gruta
de Belém. Também
preparamos um lugar a mais à mesa,
pois nunca se sabe se
alguém mais virá nos
visitar. A vigília termina com a oração,
seguida da distribuição dos presentes,
que, em minha casa,
cada um deve recolher o que é para si
do pé do pinheirinho
(quando éramos crianças, o gwiazdor – o astro, entidade
natalina – era quem nos entregava os brindes). Recordo
da emoção que o Gwiazdor sempre despertou em mim,
pois antes de receber o presente eu tinha de recitar uma
oração ou verso, entoar uma cantiga de Natal e dizer as
Revista Cekaw - nº X - Página 19
Estudos e projetos
po brzegi, mnóstwo ludzi też stoi ze względu na brak miejsc siedzących. Mszę rozpoczyna bicie zegara, włączenie
wszystkich świateł i śpiew chóru przy akompaniamencie
kościelnych organów. Wydaje się, że cały kościół grzmi w
posadach, bo każdy śpiewa tak jak umie, a jak wiadomo,
na wsi nie śpiewa się cicho.
notas que tive na escola. Ele perguntava das coisas certas e erradas que havia feito, e de vez em quando levava
um leve acicate de seu relho, seu inseparável atributo.
O encontro a cada ano com esta personagem sempre
foi alegre, excitante, muito aguardado por todos nós na
época da infância.
Jak wygląda nasz kościół w Boże Narodzenie? Otóż
znajduje się w nim sporo żywych choinek przystrojonych
bombkami, anielskimi włosami oraz lampkami. Przed
ołtarzem głównym w żłobku położone jest Dzieciątko
Jezus, natomiast z boku kościoła mieści się ogromna stajenka z ruchomymi figurkami. Tradycją jest, że co roku
ową stajenkę wzbogacamy o coś nowego. Tak więc prócz
Świętej Rodziny, Trzech Króli, pasterzy i zwierząt, mamy
również lalki w strojach regionalnych, a nawet góralskich
narciarzy zjeżdżających z góry.
Depois, novamente, nos reunimos ao redor da árvore de Natal e entoamos cantigas natalinas polonesas,
kolędy. No meu caso tive sorte, pois minha família é bem
musical e passamos bastante tempo cantando. As cantigas que mais cantamos são: Lulajże Jezuniu (“Nana,
Jesusinho”), Bóg się rodzi (“Deus está nascendo”) com a
estrofe “Estenda a mão, Menino Deus, e abençoa a Pátria amada...”.
25 grudnia jest dniem, w którym odwiedzamy
krewnych świętując Boże Narodzenie. Jeśli jest dobra
pogoda, ludzie całymi rodzinami spacerują ulicami, a jeśli
jest zimno i np. pada deszcz, to raczej spędzamy ten czas
w domach. W kościołach zazwyczaj zaczynają odbywać
się w tym dniu koncerty kolęd oraz jasełka. Jasełka są niczym innym jak przedstawieniem opowiadającym o narodzeniu Pana Jezusa w Betlejem. W każdym scenariuszu
pojawiają się te same postaci: Święta Rodzina, pasterze,
Antes da meia-noite muitos moradores da aldeia se
dirigem à igreja para a Partoral, a Santa Missa da meia-noite da Noite de Natal. A igreja está sempre repleta,
muita gente permanece de pé por não haver mais lugar
livre para sentar. A missa inicia ao toque do relógio, com
todas as luzes sendo acesas e o coral entoando cantigas
com o acompanhamento dos harmônios. Parece que a
igreja treme toda nas bases, pois cada um canta como
pode, e sabemos que no interior não se canta em voz
baixa.
No Natal, nossa igreja é enfeitada com muitos pinheiRevista Cekaw - nº X - Página 20
Estudos e projetos
Trzej Królowie, Herod, Diabeł, Aniołowie. W Kębłowie i ja
miałam okazję uczestniczyć w jasełkach, w które kiedyś
zaangażowana była niemal cała moja rodzina. W mojej
rodzinnej wsi, spektakle te wystawiane są w kościele, w
szkole, albo w Domu Kultury. Swego czasu prezentowano u nas także sztukę Lucjana Rydla pt. „Betlejem Polskie”. Niezależnie od rodzaju widowiska, Kębłowianie
zawsze tłumnie w nich uczestniczą przychodząc z całymi
rodzinami, śpiewając kolędy razem z aktorami etc.
Jasełka w Kębłowie
rinhos vivos ornados de bolas, cabelos de anjo e lampadinhas. Diante do altar principal está a manjedoura com
o Menino Jesus e na lateral há um grande presépio com
figuras móveis. Assim, além da Sagrada Família e dos
Reis Magos com os pastores e anjos, temos também figuras cracovianas e esquiadores descendo do alto dos
montes.
25 de dezembro é o dia em que visitamos os familiares para festejar o Natal. Se o tempo estiver bom, famílias inteiras saem pelas ruas a passear, mas se fizer frio
e chover todos permanecem mais em suas casas. Nas
igrejas, costumeiramente acontecem apresentações de
cantigas e de presépios vivos. Os presépios vivos nada
mais são do que apresentações que narram o nascimento do Senhor Jesus em Belém. Em cada cenário há as
mesmas personagens: a Sagrada Família, os pastores, os
Reis Magos, Herodes, o diabo e os anjos. Eu mesma tive
oportunidade de participar nos presépios de Kębłowo,
onde estava engajada praticamente toda minha família.
Em minha aldeia natal, os espetáculos são apresentados na igreja, na escola e na Casa de Cultura. Em outros
tempos era apresentado também na chamada Belém
Polonesa. Independentemente da espécie de espetáculo, os kębłovianos sempre prestigiam maciçamente com
famílias inteiras, entoando cantigas junto com os atores
Revista Cekaw - nº X - Página 21
Estudos e projetos
W styczniu z kolei odbywa się u nas koncert kolęd
i pastorałek, na który zjeżdżają się chóry i zespoły
śpiewacze z całej okolicy. Najliczniejszy jednak zawsze
jest Zespół Pieśni i Tańca Kębłowo.
Od grudnia do stycznia domy odwiedza grupa
kolędników. Wygląd ich zależy od regionu Polski. U nas
kolędnicy ubrani są w stroje ludowe. Czworo z nich niesie szopkę, jeden na wysokim kiju kręcącą się gwiazdę i
jeszcze jeden tzw. turonia, czyli maszkarę na kiju, czarną
i włochatą, która po pociągnięciu za sznurek kłapie
paszczą. Kolędnicy odwiedzają gospodarzy i wchodząc
do domu śpiewają kolędy, deklamują w gwarze wielkopolskiej życzenia związne z Bożym Narodzeniem i Nowym Rokiem:
“Żeby się darzyło gospodarzom w rodzinie i w zagrodzie
na polach i w oborach...”
Życzenia kolędnicy oczywiście składają w sposób rymowany.
Święta sprzyjają spotkaniom rodzinnym, a te z kolei
zachęcają do wspólnej zabawy. Jeśli jest śnieg, powszechnie więc organizuje się kuligi, czyli zaprzęgi konne z przyczepionymi saniami, choć u nas przybierają one formę
szeregu sanek połączonych linami, ciągniętymi przez
e tudo mais.
Em janeiro acontecem os concertos de cantigas e
pastorais, onde vêm corais e grupos de cantores de todas a vizinhança. O mais numeroso, entretanto, é o Grupo de Canto e Dança de Kębłowo.
De dezembro a janeiro, os lares são visitados pelos
cantadores de cantiga, chamados kolędnicy. Sua aparência depende da região da Polônia. Na nossa, eles usam
trajes típicos. Quatro deles carregam a manjedoura, um
quinto, a estrela, que fica girando na ponta de uma vara
comprida e um sexto com um fantoche também numa
vara, preto e com cabelos compridos, que ao ter o cordão puxado abre ou fecha a boca. Os cantadores visitam
os agricultores e ao entrar nas casas entoam cantigas
natalinas, declamam no falar da Wielkopolska os votos
de bom Natal e Ano Novo:
“Que frutifique aos donos da casa na família e na
granja, nos campos e nos rebanhos”
Os cantadores entoam os votos de felicidade de
modo rimado.
O Natal faz com que as famílias se encontrem, e estas
vêm para se divertir. Se está nevando, são organizados
passeios de trenó puxado a cavalo, mais especificamente em nossa comunidade vários trenós puxados por junRevista Cekaw - nº X - Página 22
Estudos e projetos
konia. W pamięci mam mnóstwo wspomnień kuligów
sunących drogami leśnymi, postoje gdzieś na łąkach z
przerwą na lepienie bałwanów ze śniegu, a potem szybki
powrót do domu na gorącą herbatę i ciepły placek.
tas de cavalos. Muitos passeios destes trago na memória,
quando percorríamos os bosques e parávamos para fazer bonecos de neve. Mas tínhamos de voltar rápido para
casa, para tomar chá quente e comer bolos.
“Wsi spokojna, wsi wesoła”, pisał J. Kochanowski.
Faktycznie mam właśnie tak ukształtowany obraz życia
wiejskiego w Kębłowie. Ze względu na rozmiary niniejszej
publikacji,
musiałam
ograniczyć się do wymienienia tylko cząstki
tego, co rzeczywiście
ma tam miejsce. Mam
nadzieję, że jednak
chociaż trochę udało
mi się wprowadzić
Czytelnika w klimat
i atmosferę polskich
Świąt, które dawniej
przeżywali Jego dziadowie, a które obecnie
funkcjonują raczej w rodzinnych opowieściach,
o tym, jak to kiedyś tam
w Polsce było na Boże
Narodzenie.
Como escreveu J. Kochanowski, “uma aldeia em paz é
uma aldeia feliz”. Esta é a imagem que vislumbro da vida
em Kębłowo. Por causa das dimensões de nossa publicação, devo ater-me
em citar apenas
uns pedaços daquilo que lá acontece.
Tenho esperança
de que pelo menos
por um pouco tenha conseguido levar o leitor ao clima
e à atmosfera do
Natal polonês, que
uma vez foi vivido
pelos seus avós,
mas que ainda vive
nos contos familiares, de como era o
Natal na Polônia.
Pasterka
Revista Cekaw - nº X - Página 23