Stan środowiska przyrodniczego Gminy Szprotawa

Stan środowiska przyrodniczego Gminy Szprotawa
Najcenniejsze fragmenty łąk wilgotnych, na których rosną storczyki, znajdują
się w rejonie Dzikowic, Borowiny, Wiechlic i Buczka. A w okolicy Leszna
Górnego i Dolnego można trafić na trop wilka. Zebrane poniżej informacje
pozwolą przekonać się jak bogata roślinność występuje w gminie Szprotawa
oraz jakie żyją w niej zwierzęta.
Teren gminy Szprotawa znajduje się w zlewni rzeki Odra. Sieć rzeczna jest bardzo
dobrze rozwinięta. Odpływ wód z obszaru gminy zapewniają rzeki Bóbr (zaliczanej
do II rzędu działu wodnego) oraz Szprotawa (zaliczanej do III rzędu) wraz z
dopływami (IV i V rzędu).
Wody powierzchniowe
Gmina Szprotawa podzielona jest na kilka wododziałów. Zasadnicza część obszaru
należy do zlewni rzeki Szprotawa (82,58 km2). System tej zlewni stanowi sama rzeka
i jej liczne dopływy tworzące mikrozlewnie (IV - V rzędu). Południowo-wschodnia
część gminy odwadniana jest przez Kamienny Potok z Rowem Leśnym, Rowem
Kamiennym i Nitrzycą. Północno-wschodnia i wschodnia część gminy odwadniana
jest przez Potok Sucha oraz rzekę Białkę, która odprowadza wody bezpośrednio do
Odry. Zaś wody powierzchniowe centralno-południowej części odprowadzane są
przez Krowi Potok. Zlewnia rzeki Bóbr (72,08 km2) jest zasilana przez rzekę Iławkę i
Rudą, którymi następuje odpływ wód powierzchniowych z północno-zachodniej i
południowo-zachodniej części gminy.
Wszystkie rzeki, potoki i mniejsze cieki na terenie gminy tworzą swoistą sieć
korytarzy ekologicznych, które są ważną drogą przepływu materii i migracji
organizmów.
Szata roślinna
Roślinność naturalna gminy posiada charakter typu krajobrazów krainy śląskiej i jest
silnie związana ze specyficznymi cechami klimatycznymi.
W gminie Szprotawa wyróżnia się następujące krajobrazy: torfowiska, bory sosnowe,
bory mieszane dębowo – sosnowe, grądy, lasy bukowe, łęgi olszowe, jesionowo –
olszowe oraz jesionowo – wiązowe. Gmina charakteryzuje się dość znaczną, jak na
niewielki procent lesistości, ilością różnych typów siedlisk, a co za tym idzie, także
zbiorowisk roślinnych.
Na południu gminy Szprotawa znajduje się dość duży obszar na ubogich
piaszczystych siedliskach świeżych, na których jako potencjalna roślinność naturalna
występują suboceaniczne śródlądowe bory sosnowe w kompleksie boru świeżego i
boru wilgotnego. Duża część gminy w rejonie południowym pokryta jest siedliskami
borów mieszanych świeżych potencjalnie występujących w dwóch zbiorowiskach
środkowoeuropejskim acydofilnym lasem dębowym i kontynentalnym borem
mieszanym. Na terenie gminy dominuje kontynentalny bór mieszany, który zajmuje
stosunkowo żyzne siedliska borowe, drugie zaś zbiorowisko występuje w postaci
zdegradowanych płatów. Przyczyną degradacji jest wyeliminowanie drzewostanów
dębowych na korzyść sosny. Siedliska te występują mniej liczniej w środkowej części
gminy. Północna część gminy zdominowana jest przez siedliska lasu mieszanego
świeżego, lasu mieszanego wilgotnego, lasu świeżego i lasu wilgotnego, gdzie
występują między innymi lasy grądowe. Reprezentowane są one przez zespół grądu,
odmiana śląsko - wielkopolska, forma niżowa, seria uboga i żyzna. Zespół ten
wykazuje wszędzie pewną zmienność lokalno-siedliskową, odpowiadającą torficznowilgotnościowej skali wymagań tego zbiorowiska leśnego. Wyróżnić można trzy
podzespoły tego zbiorowiska: typowy, ubogi i słabo wilgotny z paprocią zachyłką
trójkątną.
Acydofilna
buczyna
niżowa
zajmuje
obszar
rezerwatu
"Buczyna
Szprotawska". Na terenie samego rezerwatu występują ponadto: zbiorowiska żyznej
buczyny
sudeckiej
oraz
zbiorowisko
żyznej
buczyny
niżowej.
Najmniejszą
powierzchnię na terenie gminy zajmuje zespół olsu porzeczkowego, występującego
w rozproszeniu w całej gminie w najbardziej zabagnionych terenach oraz wokół
śródleśnych cieków i oczek wodnych. Również na niewielkiej powierzchni terenu
gminy utworzyły się lasy łęgowe: zespoły niżowych łęgów jesionowo - wiązowych w
strefie zalewów epizodycznych, których płat występuje w okolicach miejscowości
Cieciszów nad rzeką Szprotawa, zespół niżowych łęgowych lasów wizowo dębowych siedlisk wodogruntowych. Poza strefą zalewów rzecznych, wytworzyły się:
mały płat w północnej części gminy koło miejscowości Borowina oraz zajmujące
największą powierzchnię ze związku lasów łęgowych, niżowe łęgi olszowe i
jesionowo - olszowe siedlisk wodogruntowych okresowo lekko zabagnionych,
znajduje się głównie w dolinach rzek Bóbr i Szprotawa oraz wzdłuż cieków wodnych i
śródleśnych zabagnień.
Na terenie gminy wykazać można sześć typów ekologicznych torfowisk: torfowisko
wysokie - kopułowe i kotłowe, torfowisko przejściowe, torfowisko mechowiskowe i
zalewane oraz torfowisko źródliskowe.
Na wododziałach obszarów zagłębień morenowych rozwinęły się małe, lecz bardzo
malownicze i osobliwe torfowiska wysokie, wełniankowe, kopułowe i kotłowe, które
są zasilane wyłącznie wodami opadowymi. Występują one na wododziałach w
południowej części gminy w okolicach Szprotawki, Leszna Górnego i Leszna
Dolnego. Drugim charakterystycznym składnikiem torfowisk gminy są torfowiska
mechowiskowe i zalewane, związane głównie z dolinami rzek Bóbr i Szprotawa, na
których wykształciła się cienka warstwa torfu turzycowego. Interesującym elementem
krajobrazu dolin rzecznych są mozaikowe torfowiska źródliskowe w dolinie rzek Bóbr
i Szprotawy w okolicach Henrykowa, Wiechlic i Cieciszowa i występują one w
miejscach intensywnego wypływu wód źródliskowych. Miejscem tych torfowisk są
również okolice Dzikowic, Borowiny, Siecieborzyc oraz Długiego. Natomiast
torfowiska przejściowe występują w znacznym rozproszeniu na terenie całej gminy w
miejscach małych oczek wodnych.
Roślinność występująca obecnie na terenie gminy Szprotawa została ukształtowana
pod wpływem bardzo silnej presji człowieka jako roślinność lasów gospodarczych,
zmelioryzowanych torfowisk w dolinach rzecznych, pól uprawnych czy też roślinność
synantropijna
osiedli,
dróg
i
innych
powierzchni
również
intensywnie
wykorzystywanych.
Najpospolitszym zbiorowiskiem roślinności wodnej rozwijającym się na powierzchni
wód stojących i wolno płynących jest zespół rzęsy drobnej. Masowo rozwija się w
obrębie oczek śródpolnych i śródleśnych oraz w obrębie cieków na terenie całej
gminy. Zbiorowiska te są wskaźnikiem eutrofizacji wód na skutek zanieczyszczeń
pochodzenia rolniczego (nawozy, gnojowica) lub zanieczyszczeń bytowych (ścieki).
Do najciekawszych zbiorowisk roślin wodnych należą fitocenozy z pływającymi liśćmi
na powierzchni wody. Najczęściej są to pospolite zespoły rdestnic lub malownicze
płaty grążela żółtego. Fitocenozy te można spotkać m.in. w starorzeczach Bobru, w
śródleśnych oczkach wodnych i do niedawna w korycie rzeki Szprotawa.
Ciekawym elementem przyrodniczym gminy Szprotawa jest roślinność źródliskowa
reprezentowana przez zbiorowiska rzeżuchy gorzkiej i śledziennicy skrętolistnej.
Zbiorowiska te spotyka się licznie w dolinie rzeki Szprotawa w okolicach Cieciszowa i
Wiechlic oraz w północnej części gminy, w lasach koło Długiego, Witkowa, Dzikowic i
Borowiny.
Jeśli chodzi o roślinność szuwarową i turzycowiskową, to tworzy ona na terenie
gminy szereg tego typu zespołów. Najpospolitsze z nich to: szuwar trzcinowy, szuwar
manny mielec, pałki wodnej, szuwar skrzypu błotnego. Natomiast szuwar turzyc
występuje zwykle na łąkach wilgotnych.
Roślinność wilgotnych łąk
Do niedawna wilgotne łąki pokrywały znaczne obszary doliny rzeki Bóbr i Szprotawa
oraz tereny położone w południowej części gminy, koło Dzikowic, Borowiny,
Siecieborzyc oraz Długiego. Obecnie tylko znikome ich powierzchnie są użytkowane,
pozostałe uległy sukcesji drzew po zaniechaniu koszenia, bądź zostały przeorane.
Najcenniejsze fragmenty łąk wilgotnych, na których rosną storczyki, znajdują się w
rejonie Dzikowic, Borowiny, Wiechlic i Buczka.
Roślinność suchych wrzosowisk i muraw
Jednym z najciekawszych zbiorowisk roślinnych są suche wrzosowiska z wrzosem
zwyczajnym, które występują w formie małych enklaw śródleśnych na liniach
oddziałowych lub skraju borów sosnowych. Kolejnym ciekawym zespołem są murawy
napiaskowe ze szczotlichą siwą. Płaty tych muraw, które występują w okolicach
Buczka powstały na śródlądowych wydmach.
Siedliska roślin prawnie chronione
Na
terenie
gminy
Szprotawa
występuje
20
zbiorowisk
wymienionych
w
rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie określenia rodzajów siedlisk
przyrodniczych podlegających ochronie oraz wymienione w Dyrektywie Siedliskowej
Unii Europejskiej.
- Wilgotne obniżenia międzywydmowe,
- Wydmy śródlądowe,
- Półnaturalne murawy kserotermiczne,
- Wilgotne łąki trzęślicowe,
- Ziołorośla okrajkowe,
- Naturalne, eutroficzne zbiorowiska wodne,
- Zbiorowiska włosienniczników,
- Suche wrzosowiska,
- Łąki świeże ekstensywnie użytkowane,
- Torfowiska wysokie z rosiczką,
- Torfowiska przejściowe,
- Pła mszarne,
- Żyzne buczyny,
- Kwaśne buczyny,
- Grądy subantlantyckie,
- Bory i lasy bagienne,
- Lasy łęgowe,
- Suche bory chrobotkowe,
- Olsy,
- Łzowiska,
- Źródliska.
Ogólna charakterystyka flory
Na terenie gminy Szprotawa stwierdzono występowanie 652 gatunków roślin
naczyniowych, które należą do 103 rodzin. W gminie odnotowano 5 taksonów roślin
górskich: klon jawor, olsza szara, kostrzewa leśna, widłak wroniec i arnika górska.
W gminie występują również 43 gatunki roślin chronionych, w tym 28 gatunków
objętych ochroną ścisłą i 15 podlegających ochronie częściowej. Z najciekawszych i
najrzadszych gatunków należy wymienić:
- Długosz królewski (paproć),
- Dziewięćsił bezłodygowy,
- Ostnica Jan,
- Pełnik europejski,
- Pióropusznik strusi (paproć),
- Rosiczka okrągłolistna i pośrednia,
- Storczyk plamisty i szerokolistny,
- Śnieżyca wiosenna.
Zieleń parkowa, cmentarna, zadrzewienia i drzewa pomnikowe
Parki miejskie, wiejskie, aleje oraz starodrzew cmentarny stanowią wartościowy
element krajobrazu gminy Szprotawa, zarówno jako składnik szaty roślinnej i ostoja
fauny, jak i część zasobów kulturowych. Na terenie gminy zinwentaryzowano 9
parków podworskich oraz 4 parki miejskie. W obrębie wszystkich parków
podworskich i cmentarzy znajduje się cenna dendroflora, którą należy chronić,
reprezentowana przez gatunki rodzimego pochodzenia (buki, dęby, klony, graby,
wiązy, lipy, świerki, jodły), jak i gatunki egzotyczne (kasztanowce, tuje czy platany w
Długiem, Borowinie, Wiechlicach i Cieciszowie).
Na terenie gminy Szprotawa zarejestrowane są 53 pomniki przyrody, w tym 20 sztuk
to pojedyncze drzewa, 4 grupy drzew i 2 pomniki powierzchniowe. Z najcenniejszych
należy wymienić oczywiście Dąb Chrobry o wieku powyżej 750 lat, najstarszy w
Polsce skrzydłorzech kaukaski rosnący przy ul. Kościuszki, grupę 15 dębów w parku
przy ul. 3-Maja, Buk zwyczajny zwany trąbkowym, rosnący przy drodze krajowej w
kierunku Szprotawki.
Świat zwierzęcy
W gminie Szprotawa wykazano występowanie następujących grup bezkręgowców:
343 gatunki owadów, 14 gatunków ślimaków, 7 gatunków skorupiaków, w tym dwa
gatunki raków. Przedstawicielem kręgoustnych jest minóg strumieniowy. Kręgowce to
271 gatunków, w tym 36 gatunków ryb, 13 gatunków płazów, 7 gatunków gadów, 172
gatunki ptaków (z tego lęgowych 147, prawdopodobnie lęgowych 5, przelotne i
zalatujące: 20 gatunków) oraz 43 gatunki ssaków.
Raki reprezentowane są przez dwa gatunki tj. raka szlachetnego zwanego rzecznym,
który jest coraz bardziej wypierany przez ekspansywny gatunek skorupiaka raka
amerykańskiego pręgowanego. Najpopularniejsze gatunki ślimaków to winniczek,
wstężyk ogrodowy i gajowy oraz pomrów wielki.
Z owadów najbardziej interesujące gatunki to motyle: paź królowej, witeź żeglarz
oraz z rodziny chrząszczy: jelonek rogacz, kozioróg dębosz i pachnica dębowa.
Na terenie gminy stwierdzono występowanie 13 gatunków płazów. Najczęściej
występują: żaba trawna, zielona, wodna, jeziorkowa i śmieszka, a także ropucha
szara, paskówka i traszka zwyczajna. Najrzadziej występuje rzekotka drzewna.
Gady na terenie gminy Szprotawa są reprezentowane przez: jaszczurkę zwinkę i
żyworodną, padalca zwyczajnego, zaskrońca zwyczajnego, żmiję zygzakowatą i
najrzadszego niejadowitego węża gniewosza pospolitego. Największe skupiska
gadów na terenie gminy znajdują się w okolicach wsi Buczek i na byłym lotnisku w
Wiechlicach.
W rzekach i zbiornikach wodnych na terenie gminy Szprotawa wykazano 36
gatunków ryb i jeden gatunek minoga. Ochronie prawnej podlegają: troć wędrowna,
różanka, kiełb białopłetwy, śliz, strzelba potokowa, minóg strumieniowy, koza i
głowacz białopłetwy. Główne siedliska ryb to rzeki Bóbr i Szprotawa, zbiorniki
powyrobiskowe na Buczku i tzw. glinianka w Szprotawie.
Ornifauna jest najbogatszą w gminie gromadą kręgowców. Lista gatunków ptaków
stwierdzonych przynajmniej raz , liczy sobie 172 pozycje, z których 147 to ptaki
lęgowe.
Zaznaczające się wyraźnie zróżnicowanie terenu gminy Szprotawa na kilka
zasadniczych środowisk znalazło odbicie w występowaniu odrębnych lęgowych
zgrupowań ptaków. Zgrupowania te charakteryzują się głównie pod kątem składu
gatunkowego i występowania gatunków charakterystycznych. Należy wymienić tu
następujące zgrupowania ptaków wymieniając gatunki rzadkie i zagrożone:
- ptaki terenów leśnych: szczególnie cenne to dzięcioł czarny, zielony i zielonosiwy.
Bielik, Kania ruda, sokół Kobuz i Bocian czarny; z sów to sóweczka i włochatka,
- ptaki zbiorników wodnych i otwartych terenów podmokłych: miejsca żerowania dla
bielika, rybołowa, kani rudej, bociana czarnego, błotniaka zbożowego i orlika
krzykliwego; gatunki lęgowe to perkoz rdzawoszyi, cyranka, cyraneczka, gągoł,
nurogęś, brzęczka, remiz, wodnik, zielonka, bączek, łabędź niemy i krzykliwy,
- ptaki piaszczystych terenów odkrytych, porośniętych wrzosem, miejscami
zarastającymi podrostem drzew i nieużytków: gatunki charakterystyczne to
białorzytka, pokląskwa, świergotek polny, lerka oraz dzierzba srokosz,
- ptaki otwartych łąk: potrzos, rokitniczka, czajka, bekas kszyk, derkacz, pliszka żółta
i żuraw,
- ptaki łąk zakrzewionych: pokrzewka jarzębata, świerszczak, gąsiorek, trznadel,
łozówka, piecuszek, żuraw, błotniak zbożowy i stawowy,
- ptaki zwartych zarośli wierzbowych: słowik szary i rdzawy, gajówka, wilga, żuraw,
dzięciołek,
- ptaki szuwarów i turzycowisk: żuraw, błotniak stawowy, wodnik, zielonka, łyska,
- ptaki osiedli ludzkich: gawrony, kawki, jerzyki i jaskółki oknówki oraz sokół pustułka.
Teriofauna reprezentowana jest przez 43 gatunki ssaków w tym 6 gatunków
nietoperzy.
Niewątpliwie najbardziej interesującym gatunkiem ssaka, który około 5 lat temu
pojawił się ponownie w Borach Dolnośląskich jest wilk. Drapieżnik ten w latach 60.
został doszczętnie wytępiony w tym rejonie. Obecnie w borach wilki żyją w 5
watahach. Najbliższa z nich znajduje się na terenie poligonu świętoszowskiego i
średnio liczy 5-7 osobników. Chociaż teren gminy nie jest tzw. częścią centralną
rodziny wilczej, to często można znaleźć tropy i ślady wilków w okolicach Bobrowic,
Kopanego, Szprotawki, Leszna Dolnego, Leszna Górnego, Sierakowa, ale również w
lasach 1 km na południe od ul. 3 Maja.
Na uwagę zasługuje również liczna populacja popielicy i jedna z niewielu na terenie
kraju. Ostoją tego gryzonia jest rezerwat Buczyna Szprotawska.
Pozostałe gatunki ssaków to zwierzęta pospolite takie jak: jeleń, sarna, dzik, lis, kuna
domowa i leśna, tchórz, gronostaj i łasica. W ostatnich latach na terenie gminy
wzrosła populacja bobra i wydry, gatunki te są pod ochroną. Jednak największy
wzrost populacji można odczuć w przypadku dzików, które coraz częściej czynią
szkody na terenie samego miasta. Przyczyną wzrostu populacji dzików jest to, że
lochy maja dwa mioty w ciągu roku, a limit odstrzałów jest zbyt mały. Pojawianie się
dzików na terenach miejskich jest związane z zalesianiem śródleśnych łąk oraz
brakiem poletek uprawnych w kompleksach leśnych.
Na terenie gminy odnotowano 3 gatunki ssaków ekspansywnych, które uciekły z
hodowli są to: jenot, norka amerykańska oraz szop pracz.
Obszary chronione
Na terenie gminy Szprotawa znajduje się 8 obszarów chronionych, 4 obszary Natura
2000, jeden rezerwat przyrody, dwa obszary chronionego krajobrazu i jeden zespół
przyrodniczo krajobrazowy.
Największy obszar Natura 2000 to chroniący ptaki PLB020005 "Bory Dolnośląskie".
Zajmuje większą część południową gminy. Jego granice zaczynają się na wysokości
wsi: Cieciszów, Wiechlice, Nowa Kopernia i zajmują całe Bory Dolnośląskie.
Kolejnym obszarem jest Natura 2000 PLH080007 "Buczyna Szprotawsko Piotrowicka, która ma za zadanie ochronę siedlisk. Obszar ten znajduje się na
południe od wsi Szprotawka, a swym zasięgiem obejmuje rezerwaty Buczyna
Szprotawska i Piotrowicka.
Następne dwa obszary Natura 2000 są stosunkowo nowe, zostały utworzone
2010 roku. Pierwszy PLH080046 "Małomickie Łęgi" znajduje się w dolinie rzeki Bóbr,
chroniąc siedliska przyrodnicze. Rozpościera się od ul. Parkowej w Szprotawie w
stronę granicy z gminą Małomice.
Ostatni i najmniejszy obszar Natura 2000 to PLH080046 "Borowina", który zasięgiem
swym obejmuje lasy pomiędzy miejscowościami: Witków, Siecieborzyce, Długie,
Borowina i Dzikowice. Obszar ten chroni siedliska przyrodnicze.
Na terenie gminy Szprotawa na południe od wsi Szprotawka znajduje się florystyczny
rezerwat przyrody "Buczyna Szprotawska". Celem utworzenia tego rezerwatu była
ochrona wiekowych buków oraz rzadkiej na nizinach buczyny typu sudeckiego.
Rezerwat jest również ostoją dla bielika, bociana czarnego i sów włochatki
i sóweczki.
W wzdłuż rzek Bóbr i Szprotawka utworzono obszary chronionego krajobrazu "Dolina
Bobru" i Dolina Szprotawki". Mają one za zadanie chronić doliny rzeczne jako
korytarze ekologiczne.
W granicach miasta Szprotawa w ostatnim czasie powstał Zespół PrzyrodniczoKrajobrazowy "Park Słowiański". Obszar ten zajmuje powierzchnię 80 ha, w skład
której wchodzą lasy należące do gminy i Nadleśnictwa Szprotawa. Obszar swym
zasięgiem obejmuje dolinę rzeki Bóbr i chroni zasoby przyrodnicze i kulturowe.