Henryk Chałupczak

Henryk Chałupczak
Paradygmat badawczy polityki migracyjnej państwa z perspektywy
politologicznej
Henryk Chałupczak, Paradygmat badawczy polityki migracyjnej państwa z perspektywy
politologicznej, w: Współczesne polskie migracje: strategie - skutki społeczne – reakcja
państwa, red. M. Lesińska, M. Okólski, Wyd. UW, Warszawa 2013, ss. 77 – 99.
Wprowadzenie
We współczesnych badaniach naukowych wyraźnie widać wzrost zainteresowania
problematyką migracji ludności. Jest to konsekwencja rangi tych zagadnień w wymiarze
badawczym, a także wyzwań ważnych dla polityki wewnętrznej państwa oraz szeroko
rozumianych stosunków międzynarodowych. Ten trend widoczny jest także w Polsce, przed
którą stoi zadanie wypracowania spójnej polityki migracyjnej w różnych kontekstach oraz
perspektywach czasowych. Bardzo istotna rola w tych przedsięwzięciach przypada ośrodkom
naukowym oraz badaczom zajmującym się różnymi aspektami ruchów migracyjnych.
Skala wyzwań znajduje swój wyraz również w dyskusjach metodologicznych,
obejmujących wiele dyscyplin naukowych, które zajmują się różnymi aspektami migracji
ludności. Niniejszy tekst jest właśnie taką propozycją wykorzystania jednego z możliwych
paradygmatów badawczych tych zagadnień, w tym wypadku oddającego specyfikę
politologicznego ujęcia polityki państwa. Sednem tych rozważań jest bowiem autorska próba
teoretycznej i praktycznej refleksji na temat charakteru polityki jako takiej oraz polityki
migracyjnej państwa traktowanej jako polityki publicznej (można też spotkać określenia:
polityka szczegółowa lub polityka sektorowa). W tych aspektach autor podejmuje próbę
zaproponowania – w zgodzie z paradygmatem politologicznego i w odniesieniu do teorii
polityki, ale z uwzględnieniem osiągnięć metodologicznych innych dyscyplin naukowych −
własnego podejścia badawczego oraz kanonu badania polityki migracyjnej jako jednej z
polityk publicznych państwa.
Współcześnie o politykach publicznych państwa polskiego piszą przede wszystkim
przedstawiciele tych nauk, w obrębie których dana polityka jest lokowana, a więc ekonomiści
piszą o polityce gospodarczej, pedagodzy − o polityce oświatowej, demografowie − o polityce
demograficznej, historycy zaś − o wszystkich politykach w ujęciu historycznym. Interesująca
nas polityka migracyjna państwa jest natomiast domeną socjologów, demografów,
statystyków, ekonomistów itp. Wydaje się jednak, że zdecydowanie brakuje tu − choć
ostatnio to się zmienia − pogłębionych badań naukowych z metodologicznej perspektywy
politologicznej oraz z wykorzystaniem politologicznego paradygmatu badania polityki
migracyjnej jako polityki publicznej państwa. Pojawiające się prace poświęcone wybranym
aspektom interesującej nas polityki, tworzone przez politologów, w większości nie bazują na
ujednoliconym paradygmacie badawczym. Ich ujęcia są autorskie, często oparte na ujęciach
właściwych dyscyplinom pokrewnym ze szkodą dla kondycji i wizerunku badań
politologicznych. Wydaje się, że brak funkcjonalnego i w miarę uniwersalnego paradygmatu
badawczego tych zagadnień, skutkuje brakiem korelacji badań, przez co nie tworzą one
spójnego obrazu polityki państwa w danym zakresie i danym okresie historycznym. Przede
wszystkim zaś są one często dalekie od politologicznego paradygmatu badawczego polityki
państwa (Chałupczak 2006).
Niniejsza propozycja nie sugeruje w żadnym wypadku rezygnacji z podejścia
interdyscyplinarnego i
odwoływania się w
badaniach migracyjnych
do dorobku
metodologicznego wielu dyscyplin ani stosowania pluralizmu eksplanacyjnego. C. B. Brettell
i J. F. Hollifield (2000) proponują korzystanie w badaniach procesów migracyjnych z
dorobku teoretycznego takich dyscyplin, jak: demografia, ekonomia, historia, antropologia,
socjologia, politologia, prawo. Sugerują jednocześnie dość specyficznie pojmowane główne
zadania politologii: uzupełnienie literatury migracyjnej o teorie polityczne, uporządkowanie
zależnych i niezależnych zmiennych oraz rozwinięcie wybranych obszarów badawczych, a w
tym ostatnim kontekście wskazują na potrzebę badań koncentrujących się wokół takich
zagadnień związanych z migracjami, jak ich kontrola, bezpieczeństwo państwa oraz wpływ
migracji na państwo jako wspólnotę polityczną. Należy dodać, że współczesne ujęcia
ponowoczesne badań migracyjnych sankcjonują uznanie za równorzędne różnych punktów
widzenia i orientacji teoretycznych.
W kontekście możliwości i atrakcyjności badań migracji w ujęciu politologicznym
niezwykle ważne miejsce zajmują konstatacje, analizy i propozycje autorstwa M. Lesińskiej
(2012). Tak ocenia je autor niniejszych rozważań, politolog i historyk, który swoje
doświadczenie badawcze lokuje w politykach publicznych, przede wszystkim polityce
etnicznej rozumianej jako polityka państwa wobec mniejszości narodowych w ujęciu
międzynarodowym. Lesińska uważa, że jako obszar tematyczny migracje międzynarodowe
2
wymagają badań interdyscyplinarnych oraz że w badaniach politologicznych, szczególnie
polskich badaczy, zagadnienie to występuje „w raczej ograniczonym i wtórnym zakresie”
(2012:207). Przekonywujące są również jej refleksje nad przyczynami tego stanu rzeczy, w
tym próby odpowiedzi na pytania „dlaczego oraz w jaki sposób migracje są i powinny być
przedmiotem badań politologów” (Lesińska 2012:207). Jej zdaniem w najbliższej przyszłości
nastąpi dynamiczny rozwój badań nad migracjami prowadzonych przez politologów w
Polsce. Stawia ona tezę, że „ […] analiza politologiczna – jak rzadko które podejście w
badaniach migracji – łączy w sobie elementy znajdujące się na pograniczu nauki i praktyki,
tak że wnioski z badań mogą być w sposób bezpośredni przełożone na listę rekomendacji
politycznych dla osób za politykę migracyjną odpowiedzialnych” (Lesińska 2012:237) Ta
badaczka, odwołując się do A. Zolberga (Zolberg 1981:4-5), wskazuje na związek migracji z
polityczną organizacją współczesnego świata, jego podziałem na suwerenne państwa oraz na
powiązania procesów migracyjnych z kategoriami i zjawiskami właściwymi dla politologii, a
więc państwem narodowym, wspólnotą polityczną, system politycznym, władzą, grupami
interesu (Lesińska 2012: 210-211).
Problemy definicyjne
Punktem wyjścia dalszych rozważań i propozycji jest kilka podstawowych kategorii
politologicznych: polityka państwa, polityka publiczna, polityka migracyjna oraz paradygmat
badawczy polityki państwa. W Polsce, zdaniem autora, badacze w naukach społecznych i
humanistycznych w zasadzie unikają odniesień do pojmowania używanych przez siebie
podstawowych pojęć. Najczęściej rezygnują z szansy zaproponowania swojego rozumienia
używanych już kategorii lub sformułowania swoich autorskich definicji (choć na przykład w
badaniach anglosaskich jest prawidłowością). A przecież to podstawowa ścieżka do systemu
cytowań, promocji wyników badań, wyznaczania nowych paradygmatów badawczych. Ta
konstatacja dotyczy też różnego rodzaju strategii, raportów i oficjalnych dokumentów.
Dobrym przykładem może tu być interesująca wszystkich badaczy zagadnień migracyjnych
ostatni dokument: Polityka migracyjna Polski − stan obecny i postulowane działania.
Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 31 lipca 2012 r., który nie zawiera definicji
tytułowej polityki migracyjnej.
W ostatnich latach w politologicznej literaturze polskiej pojawiło się jednak kilka
ciekawych prób zdefiniowania polityki migracyjnej. Według Antoniego Rajkiewicza, nestora
polskich politologów i ekonomisty, „polityką migracyjną jest kompleksowo ujęty układ
3
wskazań i regulacji prawnoinstytucjonalnych, wpływających na kształtowanie się rozmiarów,
struktury i kierunków procesów migracyjnych, uwzględniający tak sytuację demograficzną i
społecznoekonomiczną jak i obowiązujące normy międzynarodowe oraz uzgodnienia
bilateralne” (Rajkiewicz 2004:8). R. Stefańska (2008:125) pod pojęciem polityki migracyjnej
rozumie „zespół środków stosowanych przez władze, służących tworzeniu warunków i
rozwiązań
służących
włączaniu
imigrantów
w
różne
sfery
życia
społeczeństwa
przyjmującego”. Jak więc widać, autorka ta kładzie nacisk za instrumenty polityki
migracyjnej oraz jej cel nakierowany na zjawisko imigracji. Do środków wykorzystywanych
w polityce migracyjnej zalicza regulacje dotyczące imigrantów, a więc pobytu cudzoziemców
i nabywania obywatelstwa, niedyskryminacji, działania w zakresie polityki edukacyjnej,
zatrudnienia, mieszkaniowej, pomocy organizacjom imigranckim, kreowania instytucji do
kontaktów cudzoziemców z organami państwowymi, politykę bezpieczeństwa i utrzymania
porządku publicznego (Stefańska 2008:125). Rozbudowaną definicję zaproponował także M.
Duszczyk, który przeprowadziwszy analizę międzynarodowego dorobku naukowego
dotyczącego migracji, doszedł do wniosku, że pojęcia polityki migracyjnej oraz imigracyjnej
często są stosowane wymiennie. Jego zdaniem „polityka migracyjna obejmuje swoim
zakresem wszelką aktywność państwa związaną z przestrzennym przemieszczaniem się ludzi,
a więc zawiera w sobie politykę imigracyjną […] politykę emigracyjną oraz stymulowanie
powrotu do kraju pochodzenia obywateli danego państwa bez względu na ich status. Jej
elementem jest również nadawanie obywatelstwa” (Duszczyk 2012:32).
Przy definiowaniu polityki migracyjnej jako polityki publicznej państwa autor
niniejszych rozważań punktem odniesienia proponuje uczynić kategorię polityki. Tu zaś,
nieco upraszczając, można przyjąć, że we współczesnej politologii polityka jest najczęściej
rozumiana jako zespół działań podjętych przez podmiot decyzyjny, zmierzających za pomocą
odpowiednio dobranych instrumentów do osiągnięcia zhierarchizowanych interesów
politycznych, przy czym głównym celem jest zdobycie, utrzymanie władzy państwowej lub
wpływanie na istotę jej sprawowania (Wróbel 2002:243-252). Jednocześnie polityka
publiczna to polityka państwa, determinowana charakterem jego funkcji, wyznaczająca w
kompleksowy i zintegrowany sposób kierunki działania w określonym polu (sferze) jego
aktywności (Krugman, Obstfeld 2012). Autor polityki publiczne ujmuje jako polityki
zorientowane praktycznie, nastawione nie na walkę o władzę polityczną (politics), ale
osiąganie innych celów poza władzą, na przykład zaprowadzanie ładu i porządku,
rozwiązywanie problemów społecznych, etnicznych, migracyjnych, wspomaganie rozwoju
społecznego (policy − public policy − policy making). Pierwszy aspekt, w którym władza jest
4
celem, niekiedy potocznie jest nazywany „politykowaniem”, a drugi, w którym jest środkiem
lub instrumentem do realizacji innych celów − „polityką publiczną” lub inaczej
„rządzeniem”.
Przyjmując za punkt wyjścia tę definicję, autor niniejszych rozważań proponuje kilka
ujęć polityki migracyjnej jako polityki publicznej państwa. I tak, polityka migracyjna może
być traktowana jako całokształt zasad, instytucji i działań państwa w odniesieniu do zjawisk
oraz procesów migracyjnych. W nieco zmodyfikowanej postaci, bez eksponowania roli
podmiotów, można uznać, że polityka migracyjna to sztuka sterowania procesami
migracyjnymi w celu osiągnięcia zakładanych celów państwa w zakresie imigracji, emigracji
oraz migracji wewnętrznych. Autor proponuje następującą definicję polityki migracyjnej
państwa: to przyjęty i realizowany przez ośrodek decyzyjny (władzę publiczną
reprezentowaną przez określone prawem podmioty) zespół działań determinowanych
czynnikami wewnętrznymi i międzynarodowymi, zmierzających do efektywnego
rozwiązywania problemów migracyjnych. W najkrótszej postaci oznacza to, iż polityka
migracyjna to przyjęty i realizowany przez państwo oraz jego organy zespół działań na rzecz
rozwiązywania problemów migracyjnych.
Z perspektywy paradygmatu badań politologicznych najbardziej właściwe jest
utożsamienie polityki migracyjnej państwa z polityką wobec migracji oraz migrantów. Takie
podejście trafia w istotę zagadnienia, wskazuje bowiem zarówno na podstawowe podmioty tej
polityki (państwo i jego organy), jak i jej przedmiot (migracje i migranci). Jednocześnie z
wcześniejszych rozważań wynika, że polityka migracyjna, utożsamiana z polityką wobec
migracji oraz migrantów, jest jedną z dziedzin polityki ogólnej państwa oraz jego
wyspecjalizowanych organów oraz instytucji. W państwach demokratycznych celem takiej
działalności jest z jednej strony określenie założeń, celów, zasad i struktur organizacyjnych,
planowanie oraz ustalenie określonej strategii postępowania, z drugiej zaś rozwiązywanie
poszczególnych problemów związanych z migracjami i migrantami zgodnie z ustrojowymi i
społecznymi interesami państwa.
Migracje ludności jako pole polityki i politologii
Jak już stwierdzono, politologowie w swoim postępowaniu badawczym korzystają z wielu
paradygmatów i metod badawczych właściwym naukom o polityce, przede wszystkim w
kontekście ujmowania i definiowania polityki oraz procesu politycznego. Zdaniem autora
niniejszych rozważań w badaniu polityki migracyjnej za punkt wyjścia podejścia
5
politologicznego należy uznać ujmowanie badanych faktów oraz zjawisk właśnie jako
procesu politycznego. Za takim stanowiskiem opowiedział się na przykład A. Zolberg, który
uważał, że migracje międzynarodowe to typowy proces polityczny. W badaniach
politologicznych proces ten jest rozumiany jako ciąg zdarzeń obiektywnie ze sobą
powiązanych, których ramy w polu polityki wyznacza określona prawidłowość warunkująca
cel działania. Należy dodać, że analiza procesów politycznych nie tylko obejmuje określenie
ich stanów początkowych i końcowych, lecz także (i przede wszystkim) pozwala na
rekonstrukcję stanów pośrednich, co z kolei umożliwia wyjaśnienie treści i kierunków
obserwowanych przekształceń. Analiza procesów politycznych powinna pomóc w
odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób, to znaczy za pomocą jakich procedur i w jakim
zakresie ulega przekształceniom dany system polityczny.
W literaturze politologicznej występują trzy ujęcia procesu politycznego: ewolucyjne,
systemowe oraz instytucjonalne. W tym pierwszym wskazuje się zazwyczaj na to, że proces
polityczny to zespół zjawisk przyczynowo-skutkowych tego samego typu, zachodzących w
następujących po sobie stadiach rozwojowych. W tym ujęciu procesem jest zespół
pokrewnych zjawisk politycznych wiążących się ze sobą w jeden ciąg czasowy, mający jakąś
przyczynę i kończący się skutkiem (przyczyną i skutkiem są fakty polityczne) i nie tylko
zmieniający strukturę polityczną, ale także warunkujący funkcję nowej struktury. W ujęciu
systemowym, które preferują zwłaszcza politolodzy amerykańscy, proces polityczny to układ
interakcji zachodzących między składnikami systemu oraz wzajemna modyfikacja pewnych
koncepcji poprzez wejście systemu, interakcje zachodzące wewnątrz niego oraz wyjście
systemu. Istotną rolę w tej koncepcji odgrywa sprzężenie zwrotne między wyjściem a
wejściem, co oznacza, iż sytuacja będąca wyjściem danego procesu może stać się
jednocześnie początkiem (wejściem) nowego procesu. Instytucjonalne ujęcie procesu
politycznego zwraca szczególną wagę na to, iż jest on następstwem faktów odnoszących się
do osiągania przez strukturę określonego stopnia organizacji stosunków politycznych.
Na procesy polityczne, ich kształtowanie się, przebieg i skutki – w kontekście polityki
migracyjnej państwa jako polityki publicznej − wywierają wpływ różnorodne czynniki.
Można do nich zaliczyć: osiągnięty stopień rozwoju społeczno-gospodarczego danego
państwa i dynamika rozwojowa; charakter współdziałania z innymi państwami, tak w sensie
ekonomicznym, jak i społeczno-politycznym; rywalizację ekonomiczną i społeczną z innymi
państwami; osiągnięty stopień zorganizowania społeczeństwa; myśl polityczną ugrupowań
politycznych, w tym posiadających większość w parlamencie lub faktycznie sprawujących
władzę oraz opozycyjnych.
6
Zagadnienia dotyczące procesów politycznych z założenia winny być rozpatrywane
kompleksowo, w sposób systemowy, przy jednoczesnym uwzględnieniu całej ich złożoności.
Analiza procesu politycznego powinna polegać na: badaniu warunków powstawania,
rozwoju, utrzymywania się, a także zanikania określonych typów racjonalnych zachowań i
działań; badaniu niektórych subiektywnych i obiektywnych uwarunkowań tych działań oraz
ich wzajemnych zależności; ujmowaniu procesów i zjawisk politycznych w poznaniu
naukowym tak jak w rzeczywistości, czyli dynamicznie, w ruchu, przemianach oraz
wzajemnym oddziaływaniu na siebie stanowiących ich strukturę elementów. Należy też
dodać, że procesy polityczne, podobnie jak i inne procesy, mogą odbywać się na
następujących poziomach: społeczeństwa jako całości, wielkich grup społecznych, procesów
instytucjonalnych, procesów na poziomie jednostkowo-grupowym (Szmulik, Żmigrodzki
2002; Wojtaszczyk, Jakubowski 2007).
Autor jest przekonany, że szeroko rozumiane badania polityki migracyjnej powinny
korzystać z dorobku politologii. Zagadnienia te bowiem znakomicie sytuują się w jej
podstawowych działach. I tak w pierwszym z nich, w teorii polityki, do podstawowych należą
takie kategorie, jak: naród, społeczeństwo, cudzoziemcy, grupy etniczne, mniejszości
narodowe. W dziale drugim, w ramach badania funkcjonowania społeczeństwa swoją wagę
mają takie zagadnienia, jak: funkcjonowanie organizacji politycznej społeczeństwa, procesy
demograficzne, realizowane polityki publiczne, formy aktywności społecznej, więzi grupowe.
Zagadnienia migracyjne zajmują ważne miejsce w dziale trzecim politologii, to znaczy w
obszarze myśli politycznej, ideologii i doktryn politycznych, w którym bada się na przykład
stosunek poszczególnych nurtów życia politycznego do zagadnień migracyjnych, obecność
tych wątków w myśli politycznej i programach działania. Podobnie jest z obecnością
zagadnień migracyjnych w pozostałych działach politologii. W obszarze stosunków
międzynarodowych migracje zawsze odgrywały istotną rolę, a do najbardziej eksponowanych
należą problemy dotyczące jej przyczyn, kierunków, zasięgu, relacji między państwem
macierzystym
a
państwem
przyjmującym
wychodźców.
W
ramach
dynamicznie
rozwijającego się komunikowania społecznego mieszczą się, między innymi zagadnienia roli
mediów w polityce migracyjnej, ich statusu, dostępności, form podtrzymywania przez nie
odrębności narodowej itp. (Chałupczak 2006).
Powszechna jest opinia, że w podejmowanych badaniach politologicznych widoczny
jest niedostatek ujęć teoretycznych. Jak stwierdza M. Lesińska (2012:213), odwołując się do
G. M. Freemana, „nadal długa jest droga do powstania dobrze rozwiniętych i sprawdzonych
teorii wyjaśniających i przewidujących rolę państwa w regulacji migracji, dynamikę polityki
7
migracyjnej, warunki politycznego wymiaru integracji oraz jej zróżnicowania w różnych
krajach, a także rolę procesów migracyjnych w stosunkach międzynarodowych”. Przywołując
stanowisko A. Zolberga, sugeruje ona, by mówić nie o politycznej teorii migracji, ale o
perspektywie politycznej w badaniach nad migracjami. Podkreśla, że „to nie rozwój odrębnej
teorii polityki migracyjnej jest potrzebny, ale bardziej wnikliwe spojrzenie na migracje przez
pryzmat istniejących już podejść teoretycznych w politologii” (Lesińska 2012: 213).
Proponuje dalsze uszczegółowianie badań polityki migracyjnej w kontekście określonych jej
odbiorców. Widzi tu odrębne, pogłębione badania polityki wobec migracji zarobkowych,
polityki integracyjnej, polityki naturalizacyjnej, polityki wobec uchodźców i azylantów,
polityki repatriacyjnej, polityki wobec migracji powrotnych, polityki wobec diaspory.
Podkreśla przy tym potrzebę analizy polityki migracyjnej lub jej poszczególnych kierunków
w perspektywie innych polityk publicznych państwa, by wspomnieć tu o polityce
zagranicznej, bezpieczeństwa, gospodarczej, społecznej itp. Analizując wagę elementów
analizy politologicznej w badaniach migracyjnych, eksponuje takie obszary tematyczne, jak:
wymiar instytucjonalny polityki migracyjnej, modele polityki migracyjnej, reżim migracyjny
oraz proces kreowania i treść polityki migracyjnej. Potencjał analizy politologicznej w
badaniach migracyjnych widzi też w procesie polityzacji migracji, partycypacji politycznej
diaspory oraz migracjach w kontekście geopolitycznym (Lesińska 2012:220-229).
Politologiczny paradygmat badawczy polityki migracyjnej
W badaniach naukowych paradygmat rozumiany jest jako wzorzec lub model postępowania,
określający standardy i wytyczne dotyczące procedur badawczych. Traktowany jest jako
swoista matryca właściwa danej dyscyplinie naukowej, przez którą rozumie się
uporządkowany zbiór przekonań, nastawień czy przeświadczeń podzielanych przez uczonych
ją uprawiających. Paradygmat określa, co ma być badane i analizowane; rodzaj pytań
badawczych, które należy zadawać; sposób, w jaki te pytania powinny być konstruowane;
narzędzia badawcze, jakie należy stosować w postępowaniu badawczym. W większości prac
naukowych w obszarze nauk humanistycznych oraz społecznych paradygmaty są często
trudne do dostrzeżenia, gdyż zwykle nie są ujawniane wprost. Wielu badaczy albo nie jest
przekonanych do ich stosowania, albo nie uświadamia sobie, że stosuje pewien paradygmat,
albo uważa to za coś oczywistego, co nie wymaga wyjaśnienia.
Jak zauważa E. Budakowska (2012:26), współcześnie, kiedy w procesach migracyjnych
ujawniają się znamiona nowoczesności i ponowoczesności, istnieje potrzeba wypracowania i
8
stosowania różnych paradygmatów badawczych polityki migracyjnej. Zdaniem tej autorki
badania
wielu
procesów,
w
tym
przechodzenie
społeczeństw
industrialnych
w
postindustrialne, rosnąca heterogeniczność społeczeństw wskutek procesów migracyjnych,
przekształcanie się zbiorowości imigranckich w otwarte, nieterytorialne grupy etniczne,
wskazuje
na
załamanie
interpretacyjne
nowoczesnego
paradygmatu
wyjaśniania
współczesnych procesów migracyjnych i poimigracyjnych (Budakowska 2012:26). Uważa
ona, że w ostatnich latach wyczerpywały się podstawowe atrybuty paradygmatu
nowoczesności, a więc centralistyczne państwo narodowe wraz z esencjonalną tożsamością
narodową (terytorialną), nacjonalizm zakładający stosunek do Innych oparty na opozycji My
– Oni, oraz ideologie asymilacyjne sprawiające, że ludzie stają się lojalnymi obywatelami
państwa narodowego z jego dominującą kulturą (Budakowska 2012:26-27). Odwołując się do
badań S. N. Eisenstadta (Eisenstad 2006), Budakowska podkreśla, że współcześnie coraz
większego znaczenia nabierają różnorodne ruchy ponowoczesne, tworzą się nowe rodzaje
tożsamości zbiorowych, włączając w to tożsamości etniczne. W takich okolicznościach,
według niej, coraz mniejsza jest zasadność stosowania dychotomicznej analizy Swój – Obcy
opierającej się na idei istnienia silnie zarysowanych granic między odmiennościami
kulturowymi. Konstatuje ona ewolucję paradygmatu nowoczesnego w paradygmat
ponowoczesny, państwa narodowego w państwo pluralistyczne a zamknięte zbiorowości
imigranckie (terytorialne) w nieterytorialne grupy etniczne (Budakowska 2012:27-28).
Jednocześnie w ramach badań migracyjnych na bazie dorobku i metodologii wielu
dyscyplin wypracowane zostały różne strategie badawcze, rozumiane jako wielowymiarowe
układy założeń teoretycznych wynikających z nich implikacji metodologicznych i procedur
badawczych. W ich obrębie punktem odniesienia są najczęściej różne modele realizacji
polityki migracyjnej lub jej etapy. Zdaniem autora niniejszych uwag należy dążyć do tego,
aby badania polityki migracyjnej państwa, jako polityki publicznej, były oparte na w miarę
ujednoliconym i zaakceptowanym w ramach danej dyscypliny naukowej paradygmacie
badawczym. W wypadku ujęcia politologicznego obejmować on powinien określone i kolejno
następujące po sobie zagadnienia.
Proponuję
wykorzystanie
w
badaniach
całokształtu
polityki
migracyjnej
politologicznego paradygmatu jej badania jako polityki publicznej państwa. Nazywam to
ujęcie paradygmatem strukturalno-funkcjonalnym, możliwym do wykorzystania w badaniach
każdej polityki publicznej. I tak punktem wyjścia jest tu dla mnie pogłębiona refleksja na
temat specyfiki polityki migracyjnej jako przedmiotu badań naukowych. W tej wstępnej
części rozważań powinny być podjęte próby umiejscowienia polityki migracyjnej w
9
strukturze obszarów, dziedzin i dyscyplin nauki, zdefiniowania właściwych jej pojęć i
kategorii badawczych, zaprezentowania występujących tu typologii i paradygmatów oraz ujęć
badawczych, charakterystyki możliwych do wykorzystania metod i technik badawczych oraz
występujących szkół badawczych a także dogłębne analizy stanu i kierunków badań.
Analizując i podsumowując badania prowadzone przez Ośrodek Badań nad Migracjami
Uniwersytetu Warszawskiego, I. Grabowska-Lusińska oraz E. Jaźwińska (2012:100) sugerują
w tym zakresie eksponowanie, jako najbardziej adekwatnej, triangulacji metodologicznej,
czyli triangulacji podejść metodologicznych i stosowanych w ich ramach uzupełniających się
technik i narzędzi”.
Po takich metodologicznych rozważaniach oraz na ich podstawie kolejnym elementem
proponowanego paradygmatu powinna stać się analiza determinantów polityki migracyjnej
państwa, rozumianych jako określone, obiektywne sytuacje, fakty i okoliczności, w których
kształtuje się i realizuje dana polityka. Tu badania dotyczyć powinny czynników
warunkujących daną politykę – zarówno w ujęciu modelowym, jak i właściwym dla badanego
państwa. Badania powinny obejmować analizę takich determinantów, jak:
 ustrojowe: demokratyczne państwo prawne, system instytucji i organów państwa
demokratycznego, ustrój terytorialny państwa;
 ideologiczne: myśl polityczna poszczególnych formacji i partii politycznych
uczestniczących w kreowaniu i realizacji polityki państwa, w tym w kontekście
migracji;
 polityczne: stabilność i specyfika systemu politycznego, charakter prowadzonej
polityki państwa;
 geopolityczne: waga problematyki migracyjnej w stosunkach międzynarodowych, stan
stosunków państwa osiedlenia z państwami macierzystymi migrantów, wzgląd na
interesy narodowe własnych emigrantów egzystujących w państwach ościennych;
 prawne:
system
prawa
międzynarodowego
i
wewnętrznego,
standardy
międzynarodowe w tym względzie, wynikające na przykład z przyjętych w roku 2004
przez Unię Europejską podstawowych zasad integracji imigrantów w Unii;
 demograficzne: liczebność i stopień zorganizowania oraz aspiracje poszczególnych
grup migrantów;
 geograficzne: rozmieszczenie skupisk migracyjnych, charakter tych skupisk;
10
 historyczne: spuścizna historyczna rzutująca na postrzeganie specyfiki problematyki
migracyjnej, stereotypy narodów i grup etnicznych, zaszłości obciążające pamięć
historyczną i rzutujące na współczesne postawy, geneza skupisk migracyjnych.
Wymienione czynniki najczęściej powinny być analizowane zarówno w perspektywie
historycznej jak i współczesnej. Wybór determinantów oraz gradacja zależeć powinny od ich
wagi i zakresu wpływu na badaną politykę oraz od specyfiki danego państwa.
W kontekście determinantów ciekawą propozycję sformułowała M. Lesińska (2010) w
pracy zbiorowej Transformacja nieoczywista. Wskazuje ona na potrzebę uwzględnienia tak
determinantów wewnętrznych, jak i zewnętrznych, w tym roli sytuacji geopolitycznej, wpływ
organizacji
międzynarodowych,
zmian
demograficznych,
różnorodnych
interesów
narodowych i grupowych. Najważniejsze − jej zdaniem − czynniki kształtujące politykę
migracyjną można podzielić na trzy grupy: związane z procesami migracyjnymi i ich
dynamiką;
pochodne
takich
zjawisk
jak
globalizacja,
transnacjonalizm,
sytuacja
geopolityczna; czynniki wywodzące się z systemu politycznego (Górny i in. 2010:73).
Na trzeci z kolei element proponowanego paradygmatu składają się artykulacja i analiza
podmiotów badanej polityki, w ramach których charakterystyce powinny być poddane organy
i instytucje − z jednej strony kreujące politykę migracyjną, z drugiej zaś wcielające ją w
życie. Ich specyfika i charakter wiele mówią o istocie badanej polityki państwa, tu też widać
częste meandry postępowania, swoisty kontredans instytucji, które otrzymywały kompetencje
w badanej materii lub były ich pozbawiane. Należy tu ująć szeroki wachlarz struktur i
instytucji, w tym z zakresu władzy ustawodawczej, wykonawczej oraz samorządowej (w
odniesieniu do współczesnej Polski można na przykład zastosować podział na podmioty
parlamentarne, podmioty administracji rządowej, podmioty administracji państwowej,
podmioty administracji samorządowej, podmioty doradcze i koordynujące). Warto podkreślić,
że duże znaczenie powinna tu mieć dynamika tworzenia instytucji zajmujących się badaną
problematyką i próba analizy, na ile powoływanie odpowiednich organów państwa do spraw
polityki migracyjnej jest wyrazem konsensusu głównych sił politycznych, a na ile
przedmiotem ostrego sporu politycznego. W tej części analiz trzeba też uwzględnić podmioty
reprezentujące migrantów.
Najistotniejsze części zaproponowanego ujęcia (czwarta i piąta), to analizy koncepcji
polityki migracyjnej państwa oraz etapy i zakres ich realizacji. I tak jako czwarte w
kolejności powinny zostać ustalone i nazwane wypracowane strategie i programy, ich ranga
oraz etapy przewidziane do realizacji. Ważne znaczenie powinno tu mieć również określenie
procedur wypracowywania danych koncepcji oraz roli, jaką w tych procesach odgrywają
11
czynniki polityczne i eksperckie. Niewątpliwie ważne powinno być uchwycenie ewolucji
wypracowywanych rozwiązań oraz czynników ich determinujących. Badając koncepcje
polityki migracyjnej, warto mieć na względzie generalne mechanizmy decyzyjne, podobnie
jak jest wypadku szeroko rozumianej polityki państwa. Owe mechanizmy sytuują się na kilku
poziomach. Pierwszy strategiczny poziom decyzyjny dotyczy najwyższych szczebli władzy
ustawodawczej i wykonawczej, gdzie zapadają nadrzędne i ogólnopaństwowe decyzje,
regulujące istotę państwowej polityki migracyjnej. Za drugi poziom decyzyjny – taktyczny −
polegający na opracowywaniu konkretnych metod, programów i planów realizacji przyjętych
wcześniej decyzji odpowiadają najczęściej poszczególne ministerstwa oraz inne podstawowe
organy państwowe. I wreszcie na trzecim poziomie – operacyjnym, na którym następuje
konkretyzacja i urzeczywistnianie polityki migracyjnej − dominują działania na szczeblu
lokalnym.
Piątym elementem paradygmatu politologicznego powinny być dogłębne analizy
realizacji polityki etnicznej państwa, w których nacisk należy położyć na krytyczną
charakterystykę podejmowanych przedsięwzięć praktycznych. Ważne powinno tu być
ustalenie etapów realizowanej polityki, jej instrumentów, zgodności z przyjętymi
koncepcjami oraz standardami międzynarodowymi. W badaniach należy również położyć
nacisk na zidentyfikowane głównych przeszkód i barier, utrudniających realizację
poszczególnych założeń polityki migracyjnej lub znacząco ograniczających ich skuteczność.
W odniesieniu do dwóch ostatnich elementów zaproponowanego paradygmatu
badawczego warto przywołać stanowisko i sugestie M. Lesińskiej (Górny i in. 2010:72-73).
Odwołując się do literatury przedmiotu (Hollifield 2000), odnosi ona swoją propozycję
analizy strategii polityki migracyjnej państwa do kategorii państwa jako podstawowego
kreatora i realizatora polityki migracyjnej a tym samym głównego przedmiotu badań.
Traktując politykę jako proces, autorka widzi w nim kilka podstawowych i często na siebie
nachodzących etapów: inicjacji, konceptualizacji, implementacji oraz ewaluacji wyników. W
pierwszym etapie, o podstawowym znaczeniu, wskazuje na moment upolitycznienia
określonego zagadnienia. Etap drugi, jej zdaniem, winien prowadzić do wypracowania
strategii migracyjnej państwa w formie jak najbardziej kompletnego zbioru wytycznych.
Według niej strategia migracyjna powinna zawierać: podstawowe wartości i zasady
stanowiące fundament polityki migracyjnej, artykulację celów polityki migracyjnej, różne
scenariusze ruchów migracyjnych; wskazanie instrumentów i narzędzi niezbędnych dla
osiągnięcia zakładanych celów. Za A. Głąbicką, M. Sokólskim i D. Stolą (Głąbicka i in.
1988) podkreśla ona, że „strategia migracyjna państwa powinna odzwierciedlać publiczny
12
konsensus i być wsparta istnieniem struktury prawno-instytucjonalnej, która zapewni jej
efektywną implementację” (Górny i in. 2010:72).
Dwa końcowe elementy zaproponowanego paradygmatu, niekiedy łączone, dotyczą
oceny badanej polityki oraz perspektyw jej rozwoju. I tak w wypadku bilansu (oceny) badanej
polityki migracyjnej państwa należy dokonać podsumowania podejmowanych działań, w tym
oceny migrantów jako odbiorców badanej polityki. Uwzględnić też należy odniesienia do
standardów ochrony migrantów, prawa wewnętrznego i międzynarodowego, interesów
podmiotów oraz odbiorców badanej polityki, a także „recenzentów” w postaci państw
macierzystych poszczególnych migrantów i przedstawicieli społeczności międzynarodowej.
Przy formułowaniu prognozy dla danej polityki migracyjnej państwa warto podjąć
próbę sporządzenia scenariusza działań tak państwa, jego podmiotów, jak i otoczenia
międzynarodowego. Przedmiotem prognozy powinna się stać potencjalna ewolucja polityki
migracyjnej państwa, uwzględniająca oddziaływanie rozlicznych czynników takich, jak:
stabilność systemu politycznego; ewolucja systemu partyjnego; „przypływy” i „odpływy”
demograficzne w obrębie państwa i regionów oraz ich konsekwencje; sytuacja społecznoekonomiczna państwa, w którym głęboki kryzys ekonomicznego z reguły skutkuje
konfliktami na linii naród większościowy i jego elity – migranci.
Oczywiste jest również, że o ile powyższy paradygmat dotyczy badania całokształtu
polityki etnicznej państwa, o tyle poszczególne elementy zaproponowanego ujęcia są
znakomitymi propozycjami na odrębne, pogłębione badania naukowe, na przykład badania
dotyczące determinantów danej polityki, podmiotów takiej polityki, wybranych okresów,
kierunków lub koncepcji oraz ich realizacji.
I tak w zależności od skomplikowania, wagi i meandrów badanej polityki, a przede
wszystkim występowania wyraźnych, dających się wydzielić klarownych jej okresów lub
kierunków, można również rozważyć zastosowanie nieco innego, zmodyfikowanego
paradygmatu badawczego. Pozostawiając rozważania wstępne z przedstawionej propozycji,
dotyczące usytuowania polityki migracyjnej w badaniach naukowych, takie zmodyfikowane
ujęcia można oprzeć na wyodrębnieniu i analizie kolejnych etapów tej polityki. Wówczas w
ramach wyodrębnionych okresów można poddać analizie wyartykułowane wcześniej
elementy: determinanty badanej polityki w danym okresie, podmioty polityki, koncepcje
polityki, realizacja polityki oraz jej bilans.
Bardzo atrakcyjnym ujęciem − zarówno w kontekście polityki migracyjnej wybranych
państw, jak i ogólnie rozumianej migracji − wykorzystującym kolejne elementy paradygmatu
politologicznego, może być badanie realizowanych wybranych modeli polityki migracyjnej
13
państwa, z naciskiem na politykę imigracyjną. Tu kryteria ich wyodrębnienia powinny
opierać się przede wszystkim na celach i metodach realizacji poszczególnych koncepcji. Ich
katalog został już dość dobrze wypracowany: można tu na przykład przyjąć propozycje
modeli sformułowanych przez P. Kaczmarczyka i M. Okólskiego (2008:14-17). I tak
pierwszy z nich to model komplementarnej polityki migracyjnej (model polityki
migracyjnej zorientowanej na rynek pracy), oparty na uzależnieniu zgody na imigrację
danej osoby od możliwości znalezienia przez nią zatrudnienia na otwartym rynku pracy
państwa przyjmującego. W tym ujęciu państwo traktuje imigrantów jako źródło siły roboczej
na krajowym rynku pracy, gdzie niedobory uzupełniane przez imigrantów muszą mieć jednak
podłoże strukturalne. Model ten wyklucza masową imigrację z powodu selekcji imigrantów
pod względem zdolności do asymilacji i przydatności na rynku pracy. Drugim jest model
rynkowej polityki migracyjnej, który opiera się na liberalnym podejściu do imigracji, lecz
stawia za główny cel uzupełnienie niedoborów rynku pracy. Różni się on jednak od modelu
komplementarnej polityki migracyjnej tym, że to sam rynek powoduje dostosowanie popytu i
podaży. Model ten często prowadzi do zasilania szarej strefy przez cudzoziemców. Trzeci
model to model wielokulturowej polityki migracyjnej, w którym uznaje się konkurencję
między kręgami kulturowymi za korzystną dla rozwoju społecznego i ekonomicznego
państwa. W tym podejściu państwo dba o zachowanie jego zdaniem optymalnych proporcji w
zakresie udziału przedstawicieli danych narodów w strumieniach migracyjnych, preferując
imigracje tych grup, które są niedoreprezentowane w społeczeństwie państwa przyjmującego.
Czwartym jest model asymilacyjnej polityki migracyjnej, oparty się na założeniu, zgodnie
z którym imigracja może nastąpić tylko po spełnieniu restrykcyjnych warunków dotyczących
przydatności dla rynku pracy i gospodarki oraz zdolności do przystosowania się do
społeczeństwa (asymilacji). Model ten prowadzi do ograniczenia imigracji z państw, które
różnią się normami kulturowymi i społecznymi. Model piąty to model kolonialnohumanitarnej polityki migracyjnej, który zakłada przyznanie imigrantom z pewnych
regionów świata specjalnych praw oraz ułatwień w zakresie uzyskiwania możliwości wjazdu
do danego państwa, wynikających najczęściej z doświadczeń historycznych, głównie z okresu
kolonialnego. W tym podejściu państwa w ten sposób niejako rekompensują czas, gdy
kontrolowały tereny swoich kolonii.
Z wymienionymi modelami ściśle korespondują modele koegzystencji imigrantów oraz
społeczeństwa przyjmującego, które także mieszczą się w politologicznym paradygmacie
badania polityki migracyjnej. Tu wyróżnia się model integracyjny, kładący nacisk na proces
dwustronnej adaptacji imigrantów i społeczeństwa przyjmującego. Podobny w intencjach jest
14
model multikulturalny, w którym zezwala się imigrantom na zachowanie kultury kraju
pochodzenia, a nierzadko nawet wspiera jej rozwój. Kolejne dwa modele inaczej definiują
zakładane cele: w modelu asymilacyjnym od imigrantów oczekuje się, że wyrzekną się
własnej kultury oraz przyjmą język, wartości i normy społeczeństwa przyjmującego,
natomiast w modelu segregacyjnym nie oczekuje się od imigrantów adaptacji do
społeczeństwa państwa przyjmującego, bowiem ich pobyt traktuje się jako tymczasowy i w
związku z tym państwo nie ingeruje w relacje kulturowe.
W ramach badania opisanych modeli, przy przyjęciu paradygmatu politologicznego,
analizie mogą podlegać wyartykułowane wcześniej elementy: ich determinanty, kreujące je
podmioty, koncepcje i ich realizacja, bilans i prognozy. Politologia, zdaniem autora, oferuje
zarazem wystarczającą metodologię, by zaproponowany paradygmat z sukcesem zrealizować.
Daje badaczowi do dyspozycji takie metody badawcze, jak: metoda analizy systemowej,
metoda decyzyjna, metoda porównawcza, metoda instytucjonalno-prawna. Wykorzystać
można również rozwiniętą metodologię innych dyscyplin naukowych, w obrębie których
prowadzone są badania migracyjne.
Uwagi końcowe
Wśród badaczy zagadnień migracyjnych powszechne jest przekonanie, że „[…] w Polsce
nadal brakuje długofalowej, całościowej i właściwie zaplanowanej polityki migracyjnej.
Słabości są widoczne tak na poziomie koncepcyjnym, jak i implementacji […]. Jest to
polityka bardziej o charakterze reakcyjnym niż proaktywnym, tworzona w odpowiedzi na
procesy i zjawiska występujące wewnątrz systemu i w jego międzynarodowym otoczeniu.
[…] Poważnym ograniczeniem w rozwoju polityki migracyjnej staje się brak strategii
migracyjnej” (Górny i in. 2010:122-123). To przekonanie − akceptowane także przez autora
niniejszych rozważań – tylko w niewielkim stopniu zmieniają postulaty wymienione w
tekście zatytułowanym Polityka migracyjna Polski − stan obecny i postulowane działania.
Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 31 lipca 2012 r.
Wiele do zrobienia mają w tym zakresie politologowie. Nie ulega bowiem wątpliwości,
że problematyka migracji, mająca interdyscyplinarny charakter, znakomicie mieści się w
obszarze poznawczym tej dyscypliny naukowej. Jej badanie leży także w kręgu
zainteresowania innych nauk, na przykład demografii, statystyki, socjologii, historii,
psychologii − by wymienić tylko te, z którymi ta problematyka niejako naturalnie „sąsiaduje”.
Jak dotąd, z racji interdyscyplinarnego charakteru tej tematyki, nie istnieje − i chyba istnieć
nie może − jedna, wspólna i spójna teoria badań migracyjnych, a badania z tego zakresu
15
prowadzone są najczęściej w obrębie poszczególnych dyscyplin i na gruncie właściwych im
paradygmatów i metod.
Otwarta pozostaje kwestia, czy współczesna politologia jest w stanie podjąć wyzwania
wynikające z szybko rozwijających się badań migracyjnych. W ostatnich latach pojawiło się
sporo refleksji nad kondycją tej dyscypliny naukowej w Polsce. Najbardziej znany jest głos R.
Skarzyńskiego, który ostrej skrytykował swoich kolegów po fachu, zarzucając im między
innymi ignorancję w zakresie teorii badań, przekształcanie politologii w potoczną wiedzę o
społeczeństwie, rozmywanie przedmiotu poznania czy zaniżanie standardów nauczania. Autor
ten imiennie skrytykował przedstawicieli wielu ośrodków politologicznych w kraju,
zwłaszcza zaś badaczy zajmujących się teorią i metodologią politologii (Skarzyński 2012).
Krytyczne o metodologii wypowiadali się też wielokrotnie inni uczeni (zob. Krauz-Mozer,
Borowiec, Ścigaj 2012).
Autor niniejszego opracowania, zgadzając się z wcześniejszymi ocenami oraz
propozycjami, wśród których w kontekście polityki migracyjnej bardzo istotną wagę mają
rozważania
M. Lesińskiej (2012), widzi jeszcze inne realne zagrożenie rozwoju badań
politologicznych w Polsce. A może nim być utworzenie, obok dyscypliny naukowej „nauka o
polityce”− zwanej popularnie politologią − nowej dyscypliny określanej mianem „nauki o
polityce publicznej. Wykreowana ona została i sformalizowana jako
dyscyplina
konkurencyjna, bez pogłębionego namysłu środowiska politologicznego a właściwie w
wbrew niemu.
Współczesne tendencje tworzenia nowych dyscyplin (w zakresie nauk społecznych są
to na przykład nauki o mediach, nauki o polityce publicznej) na bazie już istniejących jest z
jednej strony procesem obiektywnym, z drugiej zaś − w wypadku nauk o polityce publicznej
− mało przekonywującym pomysłem na zwiększenie efektywności badań naukowych. Już o
podstawowych problemach z tożsamością, metodologią, paradygmatami badawczymi
świadczą próby określenia jej pola, a więc przedmiotu i zakresu. Jeden z jej inicjatorów, J.
Woźnicki z Politechniki Warszawskiej widzi politykę publiczną „jako podejmowanie przez
władzę publiczną powiązanych ze sobą decyzji i działań dla osiągnięcia określonych celów, w
sytuacji gdy mechanizmy rynkowe nie mają zastosowania albo same nie mogłyby działać
dostatecznie efektywnie” (2012:133). Odnosząc się do podstaw teoretycznych oraz
metodologicznych, promotor nowej dyscypliny deklaruje, że „nauki o polityce publicznej
jako ciągle młoda dyscyplina, nowa w Polsce, ale także stosunkowo od niedawna
wprowadzona na świecie, z natury rzeczy nie wypracowała własnej oryginalnej bazy
teoretycznej, mając możliwość czerpania z bogatego dorobku teoretycznego innych dyscyplin
16
o utrwalonej pozycji w naukach społecznych, w tym zwłaszcza nauk o polityce. Bazę
teoretyczną nowej dyscypliny stanowią teorie: w naukach o polityce publicznej
zorientowanych poznawczo – filozofia polityki publicznej (ontologia, epistemologia,
metodologia), teorie ogólne polityki publicznej i jej analizy, teorie procesu polityki publicznej
(teorie aktorów i partycypacji, koncepcje studialne), teorie ważne dla poszczególnych stadiów
procesu polityki publicznej (teorie i typologie problemów publicznych/społecznych, teorie
kształtowania i kontroli agendy systemów rządów i rządzenia, teorie projektowania i
planowania polityki publicznej, teorie implementacji), typologie polityk publicznych i
obszarów polityki publicznej, subsystemy polityki publicznej. W naukach o polityce
publicznej zorientowanych bardziej praktycznie można wskazać: teorie i ramy analityczne dla
rozwiązywania problemów społecznych, teorie i modele zastosowań wiedzy o polityce
publicznej w praktyce pracy z nią, w tym ewaluacja nastawiona na zastosowanie wyników w
praktyce polityki publicznej” (Woźnicki 2012:139).
Ten swoisty kontredans deklaracji, tak pod względem merytorycznym, jak i
stylistycznym, świadczy o braku elementarnej wiedzy o metodologii, istocie nauk o polityce,
jej zaletach i wadach, politologicznych ujęciach teoretycznych. Wydaje się, że to pomysł nie
na rozwój rzeczywistych badań politologicznych ale na ich uwiąd, atomizację ośrodków
naukowych, walkę o środki na badania oraz studentów. W ocenie autora niniejszych
rozważań te realne niebezpieczeństwa mogą oznaczać, że uzasadnione propozycje i zalecenia
M. Lesińskiej oraz innych politologów mogą nie mieć szans zastosowania − ze szkodą
zarówno dla politologii, jak i badań migracyjnych.
Analizując atuty i słabości współczesnej politologii i badań politologicznych, autor tych
rozważań nie ma wątpliwości, że warto badać politykę migracyjną również na gruncie
zaproponowanego politologicznego paradygmatu badawczego jako polityki publicznej
państwa. Jest on na tyle klarowny i funkcjonalny, że pozwala na wypracowanie spójnego
ujęcia, przeprowadzenie badań własnych, analizę wyników badań oraz sporządzenie
prognozy. Może to stanowić też element pragmatyzacji i komercjalizacji wyników badań.
Wydaje się bowiem, że państwo i jego instytucje, jako podstawowi kreatorzy i realizatorzy
polityki migracyjnej, oczekują badań odpowiadających bezpośrednio na ich potrzeby. Bez
względu na to, czy owa polityka migracyjna ma charakter globalny, krajowy czy też lokalny.
Bibliografia:
17
Babbie
E.
2003.
Badania
społeczne
w
praktyce.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Babiński G. 1976. Problemy metodologiczne badań interdyscyplinarnych nad ruchami
migracyjnymi i zbiorowościami wytworzonymi przez te ruchy, w: H. Kubiak, A. Pilch
(red.), Stan i potrzeby badań nad zbiorowościami polonijnymi, Wrocław-WarszawaKraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Babiński G. 1995. W poszukiwaniu modelu wyjaśniania przemian etnicznych w Europie
Środkowo-Wschodniej. O przydatności i nieprzydatności ogólnych teorii, w: Przegląd
Polonijny, R. XXI/4, s. 69-80.
Babiński G. 2004. Metodologia a rzeczywistość społeczna. Dylematy badań etnicznych.
Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
Barany Z.D., Moser R.G. (red.). 2005. Ethnic politics after communism. New York: Cornell
University Press.
Bauman Z. 2000. Globalizacja. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy
Bokszański Z. 2005. Tożsamości zbiorowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Brettell C. B., Hollifield J. F. (red.). 2000. Migration Theory. Talking cross Disciplines.
London-New York: Routlege.
Buchowski M., Schmidt J. 2012. Imigranci między integracją a izolacją. Poznań: Komitet
Nauk Etnologicznych PAN, Wydawnictwo Nauka i Innowacje.
Budakowska E. 2012. Ewolucja paradygmatów a wyjaśnianie procesów mobilizacji etnicznej
poimigracyjnych pokoleń, w: Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, R. XXXVIII/ 2, s.
25-38.
Chałupczak H. 2006. Ethnic problems as the subject and object of political science research,
w: Teka Komisji Politologii i Stosunków Międzynarodowych Polskiej Akademii Nauk
Oddział w Lublinie, vol. 1, s. 81-96.
Chałupczak H., Pietraś M., Potocki Ł. (red.). 2012. Europa Środkowo-Wschodnia w procesie
transformacji i integracji. Wymiar kulturowy. Zamość: Państwowa Wyższa Szkoła
Zawodowa w Zamościu.
18
Chałupczak H., Pietraś M., Tosiek P. (red.). 2010. Europa Środkowo-Wschodnia w procesie
transformacji i integracji. Wymiar polityczny. Zamość: Państwowa Wyższa Szkoła
Zawodowa w Zamościu.
Duszczyk M. 2012. Polska polityka imigracyjna a rynek pracy. Warszawa: Oficyna
Wydawnicza Aspra.
Eisenstadt S.N. (2006). Nowoczesność jako odrębna cywilizacja, w: A. Jasińska-Kania, L. M.
Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (wybór i opracowanie), Współczesne teorie
socjologiczne, vol. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 754-768.
Fry D.J., Forceville Ch. 1988. Canadian Mosaic, Essays on Multiculturalism. Amsterdam:
Free University Press.
Furdal A., Wysoczański W. (red.). 2006. Migracje: dzieje, typologia, definicje. Wrocław;
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Górny A., Grabowska-Lusińska I., Lesińska M., Okólski M. (red). 2010. Transformacja
nieoczywista. Polska jako kraj imigracji. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu
Warszawskiego.
Górny A. 1998. Wybrane zagadnienia podejścia jakościowego w badaniach nad migracjami.
CMR Working Papers nr 20. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami, Instytut
Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Grabowska-Lusińska I., Jaźwińska E. 2012. Mobilność przestrzenna, społeczna i kariery
zawodowe migrantów: cele, problemy i podejścia badawcze, w: Studia Migracyjne –
Przegląd Polonijny, R. XXXVIII/ 2, s. 71-104.
Grillo R.D. (1998). Pluralism and the Politics of Difference. State, Culture, and Ethnicity in
Comparative Perspective, Oxford: Clarendon Press.
Grzymała-Kazłowska A., Łodziński S. (red.). 2008. Problemy integracji imigrantów.
Koncepcje, badania, polityki. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Heckmann F., Schnapper D.(red.). 2003. The Integration of Immigrants in European Societes.
National Differences and Trends of Convergence. Stuttgart: Lucius & Lucius.
Heywood A. 2006. Politologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Iglicka K. 2010. Powroty Polaków w okresie kryzysu. W pętli pułapki migracji. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe Scholar.
19
Iglicka K., Olszewska O., Stachurski A., Żurawska J. 2005. Dylematy polityki migracyjnej
Polski. CMR Working Papers, nr 58. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami,
Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Kaczmarczyk P. (red.). 2011. Mobilność i migracje w dobie transformacji, wyzwania
metodologiczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Kaczmarczyk P., Okólski M. 2008. Polityka migracyjna jako instrument promocji
zatrudnienia i ograniczania bezrobocia. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami,
Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Kelley J.G. 2004. Ethnic politics in Europe: the power of norms and incentives. Princeton:
Princeton University Press.
Krauz-Mozer B., Borowiec P., Ścigaj P. (2012), Kim jesteś politologu? Historia i stan
dyscypliny w Polsce. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Krugman R.P., Obstfeld M. 2012. Ekonomia międzynarodowa. Teoria i praktyka, vols. 1-2.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Lesińska M. 2012. Migracje w analizie politologicznej – niewykorzystany potencjał, w:
Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, R. XXXVIII/ 2, s. 207-244.
Marsh D., Stoker G. (red.). 2006. Teorie i metody w naukach politycznych. Kraków:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Moynihan D.P. 2003. Pandemonium. Ethnicity in International Politics. Oxford: Oxford
University Press.
Nakonieczna J. 2007. Migracje międzynarodowe a rozwój państwa. Żurawia Papers nr 9.
Warszawa:
Wydział
Instytut
Dziennikarstwa
Stosunków
i
Międzynarodowych,
Nauk
Politycznych
Uniwersytetu Warszawskiego.
Okólski M. (red.). 2012. European Immigrations. Trends, Structures and Policy Implications.
Amsterdam: Amsterdam University Press..
Okólski M. 2011. Modernizacyjna rola migracji. CMR Working Papers, nr 46/(104).
Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami, Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu
Warszawskiego.
20
Rajkiewicz A. 2004. Nad danymi NSP 2002 o migracjach zagranicznych ludności, w:
Polityka Społeczna, nr 3(360), s. 8-9.
Romaniszyn K. 2003. Kulturowe implikacje międzynarodowych migracji. Lublin: Katolicki
Uniwersytet Lubelski.
Sassen S. 1999. Guest and aliens. New York: The New Press.
Skarzyński R. 2012. Podstawowy dylemat politologii: dyscyplina nauki czy potoczna wiedza o
społeczeństwie. O tradycji uniwersytetu i demarkacji wiedzy. Białystok: Temida 2.
Stefańska R. 2008. Między multikulturalizmem a asymilacją? Polityki imigracyjne w
Europie, w: A. Grzymała-Kazłowska, S. Łodziński (red.), Problemy integracji
imigrantów. Koncepcje, badania, polityki. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu
Warszawskiego, s. 123-156.
Walaszek A. (red.). 2001. Polska diaspora. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Wojtaszczyk K. A., Jakubowski W. (red.). 2007. Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk
politycznych. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra.
Woźnicki J. 2012. Nowa dyscyplina – „nauki o polityce publicznej” usytuowana w dziedzinie
nauk społecznych, w: Nauka,, nr 1, s. 133-151.
Wróbel S. 2002. Polityka i proces polityczny, w: B. Szmulik, M. Żmigrodzki M. (red.).
Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej.
Zolberg A. 2006. A Nation by Design: Immigration Policy In the Fashioning of America.
Harvard: Harvard University Press, Russell Sage Foundation.
Zolberg A. 1981. International Migrations in Political Perspective, w: M. M. Kritz., Ch. B.
Keelly, S. M. Tomasi (red). Global Trends in Migration. Theory and Research on
International Population Movements, New York: Center for Migrations Studies, s. 3-27.
21