sondażowe badania archeologiczno

Śląskie Sprawozdania Archeologiczne
Tom LIV, s. 377–388
Wrocław 2012
PATRYCJA BURCZAK, KATARZYNA KUŹNIARSKA
SONDAŻOWE BADANIA ARCHEOLOGICZNO-ANTROPOLOGICZNE
NA TERENIE CMENTARZA PARAFIALNEGO W MIEJSCOWOŚCI
RUSKO (GM. STRZEGOM, POW. ŚWIDNICKI)
Abstract: The archaeological-osteological test trench excavation was undertaken in the parish cemetery
at Rusko in Strzegom commune, Świdnica district to recover the remains of soldiers from WW II,
and confirm reports concerning the burial of Soviet Army soldiers at this location. Conclusions
from this interdisciplinary research are based on the analysis of the remains and equipment of the
dead soldiers.
Key words: Soviet soldiers, Soviet Army, World War II, graves, Rusko, exhumations
Badania sondażowe w miejscowości Rusko (gm. Strzegom, pow. świdnicki) przeprowadzono w dniach 17 i 18 czerwca 2010 r. Zadanie zlecone zostało przez Radę Ochrony
Pamięci Walk i Męczeństwa wraz z Dolnośląskim Urzędem Wojewódzkim we Wrocławiu firmie Nad–Ziemni Usługi archeologiczne i alpinistyczne z Oleśnicy. Celem prac
sondażowych było ustalenie miejsca pochówku, liczby i ewentualnej identyfikacji osób
– prawdopodobnie żołnierzy Armii Radzieckiej – pochowanych na terenie cmentarza
parafialnego. W ramach prac wykonano analizę antropologiczną wyeksplorowanych
szczątków ludzkich.
KWERENDA ARCHIWALNA1
Według ustaleń Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego, w archiwum Parafii św. Jana
Chrzciciela w Jaroszowie, której podlega cmentarz w miejscowości Rusko, w Urzędzie
Miasta w Świdnicy i Urzędzie Miasta i Gminy w Strzegomiu nie ma informacji potwierdzających lub wykluczających ekshumację żołnierzy radzieckich z tego miejsca. Również
z informacji udzielonych przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa wynika, że
1 Wyniki kwerendy archiwalnej, przeprowadzonej w 2008 r. przez Dolnośląski Urząd Wojewódzki udostępnione zostały dzięki uprzejmości pana Pawła Fiktusa dla potrzeb przygotowania sprawozdania z badań
(Burczak 2010, s. 1)
378
Patrycja Burczak, Katarzyna Kuźniarska
Ryc. 1. Rusko, gm. Strzegom – lokalizacja wykopów 1–4 na cmentarzu parafialnym (wycinek mapy sytuacyjno-wysokościowej w skali 1: 1000)
Fig. 1. Rusko, Strzegom commune – test trenches nos. 1–4 in the parish church cemetery (section of a 1: 1000
topographical map).
obiekt ten nie figuruje w ewidencji tej instytucji. Podobnie Zarząd Główny Polskiego Czerwonego Krzyża nie ma danych o mogiłach i ewentualnej ekshumacji żołnierzy
Armii Radzieckiej w Rusku. Jednakże w 1971 r. Zarząd Główny PCK został powiadomiony przez Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Strzegomiu, że zwłoki żołnierzy
radzieckich były ekshumowane i pochowane pod pomnikiem Armii Radzieckiej przy
ul. Zjednoczenia w Strzegomiu, a następnie ponownie ekshumowane i przewiezione do
Sondażowe badania archeologiczno-antropologiczne w Rusku
379
Świdnicy na cmentarz żołnierzy Armii Radzieckiej. W archiwum biura PCK nie ma
jednak protokołów ekshumacyjnych z tego terenu. (Burczak 2010, s. 1) Jedynie z Przewodnika po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945 wynika,
że w Rusku na miejscowym cmentarzu znajdują się cztery mogiły, w których pochowano
nieznaną liczbę żołnierzy sowieckich, poległych podczas II wojny światowej (Czubryt-Borkowski 1988, s. 777). Przypuszczalnie byli to żołnierze 3. Armii Pancernej Gwardii
pod dowództwem gen. Rybałki, która na przełomie lutego i marca 1945 r., w ramach
operacji „wiślańsko-odrzańskiej”, brała udział w działaniach wojennych na tym terenie
(Czapliński 2002 s. 421).
Prace sondażowe prowadzono w czterech wykopach (ryc. 1), zlokalizowanych w obrębie czterech kwater z obmurówką cementową na cmentarzu parafialnym w Rusku (nr
działki ewid. 234/2). Nad nimi wznosi się betonowy pomnik, zwieńczony kulą, na której
niegdyś znajdowała się gwiazda (ślad pręta u góry) oraz napisem: W Dowód Wdzięcznej
Pamięci Żołnierzom Radzieckim Poległym w Walce o Wolność Polski, znajdującym się poniżej (Burczak 2010, s. 3). Pomnik oraz kwatery przeznaczone są do likwidacji.
Ze względu na zakładany zły stan zachowania materiału biologicznego analiza antropologiczna odbywać się miała wyłącznie in situ i ograniczyć jedynie do uzyskania
podstawowych informacji (wiek, płeć) w stopniu przybliżonym. Z tego samego powodu identyfikacja pochowanych jako żołnierzy radzieckich przeprowadzona miała być na
podstawie fragmentów odzieży oraz przedmiotów towarzyszących obu pochówkom.
Wykop 1 (Grób 1) – położony najbardziej na północ, najbliżej bramy wjazdowej
na cmentarz, zawierał ślady pochówku w postaci fragmentów zbutwiałego drewna oraz
drobnych strzępków bordowej tkaniny – obicia trumny i część wytłoczonej ozdoby. Wydobyto również dwa metalowe okucia – uchwyty trumny. Poniżej poziomu dna trumny
zalegała warstwa naturalna – calec. W obrębie jamy nie występowały fragmenty szkieletu
ani ich ślady – zostały całkowicie rozłożone lub ekshumowane. Nie ma również śladów
szczątków i materiałów związanych z ubraniem lub wyposażeniem zmarłego (Burczak
2010, s. 3).
Wniosek: W wykopie nr 1 natrafiono na pozostałości pochówku, który prawdopodobnie jest starszy niż lata trzydzieste–czterdzieste XX w. Przemawia za tym ozdobna
forma trumny oraz brak szczątków i wyposażenia zmarłego, przy jednoczesnym braku
śladów ekshumacji (Burczak 2010, s. 3).
Wykop 2 (Grób 2) – następny na południowy zachód od bramy cmentarza. Zewnętrzna forma grobu nie odpowiadała położeniu trumny, przesuniętej względem obmurówki
na północ. W zasypisku, na głębokości ok. 0,2 m, natrafiono na fragmenty porcelanowej
tabliczki grobowej (zob. inwentarz). Od głębokości ok. 0,9 m wydobywano zbutwiałe
fragmenty drewnianej trumny i prostych gwoździ oraz małe fragmenty kości ludzkich,
a także elementy umundurowania i wyposażenia zmarłego. Kości czaszki wydobyto z zachodniej części grobu, natomiast buty, wewnątrz których zachowały się kości podudzia
i stóp, zlokalizowane były w narożniku pólnocno-zachodnim. Buty in situ ułożone były
bokiem, być może również ciało zmarłego znajdowało się w tej pozycji. Poniżej poziomu
dna trumny zalegała warstwa naturalna – calec (Burczak, 2010 s. 3–4).
380
Patrycja Burczak, Katarzyna Kuźniarska
Ryc. 2. Rusko, pow. świdnicki. Grób nr 2 – przedmioty będące
umundurowaniem i wyposażeniem zmarłego (fot. P. Burczak)
Fig. 2. Rusko, Świdnica district. Grave no. 2 – the remains of army
uniform and equipment (Photograph P. Burczak)
Ryc. 3. Rusko, pow. świdnicki. Grób nr 2 – szczątki osobnika
w wieku maturus (fot. P. Burczak)
Fig. 3. Rusko, Świdnica district. Grave no. 2 – the remains of
a maturus individual (Photograph P. Burczak)
Analiza antropologiczna: Osobnik płci męskiej w wieku maturus (ok. 40 lat) ułożony był na wznak lub na boku, w porządku anatomicznym, z rękami wzdłuż tułowia.
Ogólny stan zachowania szkieletu postkranialnego i czaszki (zachowało się jedynie sklepienie i część żuchwy) – był fragmentaryczny. Większości kości nie ma lub pozostały
w stanie szczątkowym bez jednej lub obu nasad (jedynie kości podudzia i stóp dobrze zachowały się w butach). Wiek określono na podstawie obliteracji szwów czaszkowych oraz
stopnia starcia korony zębów trzonowych. Przy szczątkach zmarłego – głównie w szwach
ubrania – zaobserwowano liczne wylinki larw muchówek z gatunku Chrysomia albiceps,
które żerują na zwłokach m. in w fazie wzdęcia. Ich obecność świadczy przypuszczalnie,
że ciało pozostawało niepogrzebane przez 2–7 dni.
Inwentarz przedmiotów wydobytych z grobu nr 2:
Tabliczka porcelanowa (nagrobna) – dwa fragmenty, z napisami szwabachą po
niemiecku;
Pasek skórzany we fragmentach, z metalową klamrą, w tym dwie szlufki, metalowa
klamra o szerokości 5 cm (kompletna), szerokość paska 3,7 cm – skóra ciemnobrązowa
przed konserwacją;
Mieszek z tworzywa i fiolki szklane z korkami naturalnymi i tekstylnymi, sznurowymi zatyczkami. Wewnątrz fiolek znajdowała się żółta substancja – proszek;
Guzik koszulowy (bieliźniany) – o średnicy 1,5 cm, dwie dziurki;
Sondażowe badania archeologiczno-antropologiczne w Rusku
381
Ołówek kopiowy – z metalową osłonką;
Kompas w częściach (rozpadł się przy wydobyciu) z napisem po niemiecku: Marsch
Kompas. Wyprodukowany został przez niemiecką firmę C. Tockert & Sohn, założoną
w 1850 r. (ryc. 5). Model taki produkowano w latach 1930–1940 (informacja za stroną:
http://www.compassmuseum.com/hand/hand_4.htm);
Zapalniczka – metalowa, skorodowana, (4,8×3,3×1,8 cm), zachowany mechanizm
zapalania – „na kamień”, ślady plamistej okładziny, patyna zielona (ryc. 6);
Nieokreślony przedmiot – metalowy, skorodowany (6,2×4,1×1,1 cm), zachowane
ślady materiałowej okładziny, patyna zielona;
Część noża(?) – w trzech fragmentach, w drewnianej okładzinie, wzmocnionej lub
reperowanej taśmą, zachowana długość maksymalna 12 cm, wewnątrz rdzeń żelazny,
słabo zachowana, mocno skorodowana;
Dwa fragmenty tkanin: A – o grubym splocie, barwy khaki, prawdopodobnie z munduru; B – z tkaniny o cieńszym splocie, barwy czerwonej – podszyty brzeg;
Dwa kalosze – wysokie buty z gumy, klejone, koloru czarnego, w środku prostokątne
kawałki czarnego filcu; w nich skarpety materiałowe – czarne oraz kości stóp (Burczak
2010, s. 10–11).
Wniosek: W wykopie nr 2 natrafiono na pochówek żołnierza z II wojny światowej.
Wyposażenie znalezione w grobie jest częściowo niemieckie. Nie ma przesłanki jednoznacznie świadczącej o tym, że był to żołnierz Armii Radzieckiej (Burczak 2010, s. 4).
Wykop 3 (Grób 3?) – w zasypisku natrafiono na fragment porcelanowej tabliczki
grobowej z napisami szwabachą po niemiecku. Od głębokości ok. 0,7 m do dna wykopu
obserwowano piasek brązowy gruboziarnisty z grubym żwirem i małymi i średnimi otoczakami – warstwa naturalna (Burczak 2010, s. 5).
Wniosek: Płytkie zaleganie warstwy naturalnej (0,7–0,5 m od powierzchni) wskazuje na brak wkopów grobowych w tym miejscu (Burczak 2010, s. 5).
Wykop 4 (Grób 4) – w trakcie eksploracji od głębokości 1,1 m wydobywano fragmenty trumny i żelazne gwoździe, drobne kości oraz resztki munduru i wyposażenia,
a także duże fragmenty koca i skóry z włosiem (prawdopodobnie z obszycia klapy torby).
Na poziomie zwłok i pod nimi natrafiono na długie (ok. 1 m) kawałki stalowej linki i kabla w izolacji – prawdopodobnie zwłoki zostały nimi owinięte. Przy zachodniej ściance
leżała maska przeciwgazowa. W grobie znaleziono także skórzany wąski pasek, być może
od torby (na maskę?), dużo fragmentów munduru w kolorze brązowo-khaki, ze śladami
działania ognia oraz trzy guziki, w tym jeden z widoczną gwiazdą. Natrafiono także na
bandaż z zawiniętą wewnątrz kartką zadrukowaną w języku rosyjskim (ryc. 10). Czytelne
były tylko niektóre słowa, a przedmiot rozpadł się krótko po wydobyciu. Być może była
to broszurka pierwszej pomocy lub instrukcja maski przeciwgazowej. Z części północno-zachodniej grobu, bliżej centrum, wydobyto liczne kości. W północno-wschodnim
narożniku grobu – już poza zasięgiem obmurówki – znajdowały się buty, a w nich kości
podudzia i stóp. Poniżej dna trumny (dobrze zachowane deski dna) zalegała warstwa
naturalna – calec (Burczak 2010, s. 5–6).
382
Patrycja Burczak, Katarzyna Kuźniarska
Ryc. 4. Rusko, pow. świdnicki. Wyposażenie zmarłego z grobu nr 2 – mieszek z tworzywa i fiolki
szklane (Fot. P. Burczak)
Fig. 4. Rusko, Świdnica district. The inventory from grave no. 2 – a cloth bag and glass phials
(Photograph P. Burczak)
Ryc. 5. Rusko, pow. świdnicki. Wyposażenie zmarłego z grobu nr 2 – kompas produkcji niemieckiej (fot. P. Burczak)
Fig. 5. Rusko, Świdnica district. The inventory from grave no. 2 – a compass made in Germany
(Photograph P. Burczak)
Sondażowe badania archeologiczno-antropologiczne w Rusku
383
Ryc. 6. Rusko, pow. świdnicki. Wyposażenie zmarłego z grobu nr 2 – zapalniczka (fot.
P. Burczak)
Fig. 6. Rusko, Świdnica district. The inventory from grave no. 2 – a lighter (Photograph
P. Burczak)
Analiza antropologiczna: Osobnik płci męskiej, w wieku adultus, złożony był w jamie grobowej bez porządku anatomicznego – zwłaszcza w części głowy i klatki piersiowej. Ogólny stan zachowania szkieletu postkranialnego i czaszki (zachowana jedynie
fragmentarycznie wraz z lewą gałęzią żuchwy) – był bardzo zły. Brakuje wielu kości lub
są obecne w stanie szczątkowym bez jednej lub obu nasad. Jedynie kości piszczelowe
i częściowo kości stóp zachowały się w stopniu dobrym w skórzanych butach (ryc. 7).
Widoczne były także ślady tkanki miękkiej miejscami przylegającej do kości. Ciało zmarłego przed pochówkiem zawinięte było w koc lub kotarę (?) i związane drutem oraz
kablem, co prawdopodobnie spowolniło i utrudniło procesy rozkładu aktywnego. Na
zwłokach zachowały się fragmenty nadpalonego munduru oraz osmalona kość ramieniowa. Wiek osobnika określony został na podstawie obliteracji szwów czaszkowych oraz
stopnia starcia koron zębowych w dwóch zębach trzonowych i dwóch przedtrzonowych.
Przy szczątkach zmarłego – głównie w szwach ubrania – zaobserwowano liczne wylinki
larw muchówek z gatunku Chrysomia albiceps, które żerują na zwłokach m.in. w fazie
wzdęcia. Ich obecność świadczy przypuszczalnie, że ciało pozostawało niepogrzebane
przez dwa do siedmiu dni.
Inwentarz przedmiotów wydobytych z grobu nr 4 (ryc. 8–10):
Maska przeciwgazowa – kompletny zestaw: gumowa osłona twarzy ze szklanymi
szybkami, rura oraz uszkodzony pochłaniacz. Model maski zidentyfikowano jako radziecki SchM 41 M;
384
Patrycja Burczak, Katarzyna Kuźniarska
Ryc. 7. Rusko, pow. świdnicki. Grób nr 4 – szczątki
zmarłego w wieku adultus (fot. P. Burczak)
Fig. 7. Rusko, Świdnica district. Grave no. 4
– the remains of an adultus individual (Photograph
P. Burczak)
Dwa buty – skórzane saperki – wysokie, zszywane z cholewami. Typowe dla Armii
Czerwonej;
Fragment materiału (drelich?) koloru oliwkowo-brązowego (22×2,8 cm), zawinięty
– brzeg, ślad po guziku i zachowany guzik o średnicy 1,5 cm, wypukły, z widocznym
zarysem gwiazdy i otokiem, skorodowany – metal z patyną zieloną;
Guzik metalowy – o średnicy 1,6 cm, na górze naklejony skrawek materiału, na dole
nóżka nitu (?), skorodowany metal z zieloną patyną;
Guzik metalowy – skorodowany z zieloną patyną, średnica 1,8 cm, na górze widoczna gwiazda, groszkowane wnętrze, wewnątrz sierp i młot, otok – pogrubiony brzeg, na
dolnej stronie fragment tkaniny z nitem (ryc. 9). Guzik radziecki – wzór podstawowy
z okresu II wojny światowej;
Sondażowe badania archeologiczno-antropologiczne w Rusku
Ryc. 8. Rusko, pow. świdnicki. Grób nr 4 – przedmioty będące umundurowaniem i wyposażeniem zmarłego oraz fragmenty kotary i kabla (fot. P. Burczak)
Fig. 9. Rusko, Świdnica district. Grave no. 4 – the remains of army uniform and equipment,
fragments of a curtain and cable (Photograph P. Burczak)
Ryc. 9. Rusko, pow. świdnicki. Wyposażenie zmarłego z grobu nr 4 – metalowy guzik z wizerunkiem sierpa i młota w otoku (fot. P. Burczak)
Fig. 9. Rusko, Świdnica district. The inventory from grave no. 4 – a metal button with the Soviet
hammer and sickle emblem (Photograph P. Burczak)
385
386
Patrycja Burczak, Katarzyna Kuźniarska
Ryc. 10. Rusko, pow. świdnicki. Wyposażenie zmarłego z grobu nr 4 - bandaż z zawiniętą wewnątrz kartką zadrukowaną w języku rosyjskim (fot. P. Burczak)
Fig. 10. Rusko, Świdnica district. The inventory from grave no. 4 – a bandage containing a folded
sheet of paper printed in Russian (Photograph P. Burczak)
Guzik metalowy – z łańcuszkiem i ogniwkiem – kółkiem, metal skorodowany, z zieloną patyną, średnica guzika 2 cm, średnica kółka 2 cm, długość zachowana łańcuszka
2,3 cm, szerokość 5,5 mm;
Fragment tkaniny – o grubym splocie, odklejony od jednego z guzików, grubość 2,5
mm, zachowane wymiary: 4,5×2,5 cm, ślady patyny zielonej;
Trzy fragmenty paska – skórzanego (prawdopodobnie czarnego), w tym dwa łączące
się ze sobą; szerokość 4,9 cm (lekko zniekształcony), grubość 0,25 cm;
Fragmenty munduru żołnierza radzieckiego i dwa duże guziki prawdopodobnie od
płaszcza lub odzieży wierzchniej, mniejsze od bluzy – wszystkie 1. połowa XX w. (Burczak 2010, s. 12);
Wniosek: W wykopie nr 4 pochowano żołnierza Armii Radzieckiej, o czym świadczą
guziki z munduru oraz fragment papieru zadrukowany w języku rosyjskim (ryc. 10).
Brak porządku anatomicznego, zawinięcie ciała w koc oraz linkę i kabel sugeruje rozczłonkowanie zwłok w momencie chowania. Być może była to ofiara wybuchu, na co
wskazują ślady działania ognia na mundurze i kościach (Burczak 2010 s. 6).
Lokalizacja obmurowań na cmentarzu nie odpowiada rzeczywistym pochówkom ze
względu na przesunięcie w stosunku do trumien i brak wkopu w miejscu wykopu nr 2.
Być może w bezpośrednim sąsiedztwie pomnika znajduje się więcej grobów żołnierzy.
Sondażowe badania archeologiczno-antropologiczne w Rusku
387
Możliwe, że pierwotnie były to cztery pochówki, których dokładnej lokalizacji nie udało się odtworzyć w momencie budowy pomnika na cmentarzu parafialnym w Rusku
(Burczak 2010, s. 7). Niewyjaśniona pozostaje także kwestia, czy dokonano ekshumacji
dwóch pozostałych pochówków, które miały znajdować się w pobliżu pomnika.
Po przeprowadzeniu analizy antropologicznej szczątki zostały tymczasowo złożone
w mogiłach. W czasie przygotowywania artykułu podjęta została decyzja o przeniesieniu
ich na inne wojenne cmentarze. Urząd Wojewódzki we Wrocławiu przekazał przedmioty
pochodzące z badań Radzie Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, zaś pomnik i kwatera przeznaczone są do likwidacji.
LITERATURA
Burczak P. 2010. Sprawozdanie z sondażowych badań archeologiczno-antropologicznych w miejscowości
Rusko, gm. Strzegom, w obrębie pięciu mogił żołnierzy Armii Radzieckiej na terenie cmentarzy parafialnego i przykościelnego, Dolnośląski Urząd Wojewódzki we Wrocławiu (maszynopis).
Czapliński M. 2002. Śląsk od pierwszej po koniec drugiej wojny światowej, (w:) M. Czapliński (red.),
Historia Dolnego Śląska, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Czybrut-Borkowski C. 1988. Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny
1939 – 1945, Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka.
ARCHAEOLOGICAL-OSTEOLOGICAL TEST TRENCH INVESTIGATION
IN THE PARISH CEMETERY AT RUSKO (STRZEGOM COMMUNE,
ŚWIDNICA DISTRICT)
Summary
The aim of the test trench excavation carried out at Rusko, Strzegom commune, on the 17 and 18
June 2010 was to discover the burial site, the number and – possibly – the identity of individuals – presumably Soviet Army soldiers buried in the parish cemetery. Only two of the four graves investigated
contained the remains of individuals, which due to their poor preservation were subjected to only partial
osteological analysis on site. The individual found in grave no. 2 (age: maturus), buried in anatomical
order, was identified as a soldier from WW II based on his equipment, some elements of which were
identified as German. There is no conclusive evidence to confirm the identity of this burial as that of
a Soviet Army soldier. The individual resting in grave no. 4 (age: adultus), buried without anatomical
order, wrapped in a curtain tied with a length of cable was identified as a soldier of the Soviet Army by
the buttons of his uniform and fragments of paper printed in Russian.
Patrycja Burczak
ul. Rzemieślnicza 6/24, 56-400 Oleśnica
[email protected]
Katarzyna Kuźniarska
Zakład Antropologii Uniwersytetu Przyrodniczego
ul. Kożuchowska 6. 51-631 Wrocław
[email protected]
388
Patrycja Burczak, Katarzyna Kuźniarska