pobierz - EuroConsult

Transkrypt

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Analiza prognostyczna rynku pracy Kalisza i powiatu
kaliskiego z uwzględnieniem salda migracyjnego
Kalisz 2010
Biuro Handlowe „EUROCONSULT”
Zdzisław Lara
60-813 Poznań, ul. Zwierzyniecka 10
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
e-mail: [email protected]
www.bheuroconsult.pl
NIP 782-146-17-11
1
Spis treści
Wprowadzenie ........................................................................................................................................ 3
Determinanty rozwoju gospodarczego .................................................................................................... 4
Ogólna charakterystyka społeczno–gospodarcza Kalisza i powiatu kaliskiego............................. 5
Obecna sytuacja gospodarcza Polski i jej perspektywy w kontekście kryzysu ekonomicznego .. 7
Uwarunkowania demograficzne ........................................................................................................ 11
Liczba ludności i przyrost naturalny ............................................................................................. 11
Liczba ludności wg grup wiekowych ............................................................................................ 17
Saldo migracji wewnętrznych i zewnętrznych ...................................................................................... 26
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie ............................................................................................ 30
Bezrobocie ........................................................................................................................................ 32
Produkt krajowy brutto .................................................................................................................... 37
Finanse publiczne ............................................................................................................................. 39
Gospodarka mieszkaniowa i budownictwo .................................................................................... 44
Podmioty gospodarcze ..................................................................................................................... 46
Wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw .......................................................................................... 49
Podsumowanie....................................................................................................................................... 51
Bibliografia............................................................................................................................................ 58
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
2
Wprowadzenie
Prezentowany raport powstał w ramach Projektu pt. „Kaliski rynek pracy – szanse
i zagrożenia”, który jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach
Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (Priorytet VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich,
Działanie 6.1 Poprawa dostępu do zatrudnienia oraz wspieranie aktywności zawodowej w
regionie, Poddziałanie 6.1.2 Wsparcie powiatowych i wojewódzkich urzędów pracy w
realizacji zadań na rzecz aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych w regionie).
Przedmiotowy Projekt jest realizowany przez Powiatowy Urząd Pracy w Kaliszu oraz Gminę
Brzeziny w partnerstwie z Biurem Handlowym Euroconsult.
Celem głównym projektu jest poprawa sytuacji na rynku pracy powiatu kaliskiego,
dzięki opracowaniu kompleksowej diagnozy rynku pracy powiatu kaliskiego i obszarów z
nim bezpośrednio związanych oraz przygotowanie rekomendacji koniecznych do wdrożenia
działań w roku 2011. Diagnoza rynku pracy powiatu kaliskiego w szczególnym stopniu
dotyczyć będzie także sytuacji na rynku pracy poszczególnych kategorii społecznych (w tym
w szczególności kategorii zagrożonych wykluczeniem społecznym na rynku pracy: kobiet,
długotrwale bezrobotnych, niepełnosprawnych, absolwentów).
Analiza prognostyczna rozwoju gospodarki i rynku pracy miasta Kalisza i powiatu
kaliskiego opiera się na porównaniu głównych wskaźników związanych z rynkiem pracy i
rozwojem gospodarczym oraz analizie trendów głównie w odniesieniu do trzech
wymiarów: krajowego, regionalnego oraz lokalnego (Kalisz i powiat kaliski). W
prezentowanym opracowaniu używa się terminu aglomeracja wymiennie z regionem, co jest
pewnego rodzaju uproszczeniem definicyjnym1.
1
Zgodnie z terminologią GUS i aktualnym układem administracyjnym mianem regionu określa się zakres
województwa. W prezentowanym opracowaniu i ze względów funkcjonalnych używa się terminu „region” lub
„aglomeracja” odnosząc je do dwóch powiatów - ziemskiego i grodzkiego. Zastosowano tym samym węższe
rozumienie terminu aglomeracja, odnoszące się do monocentrycznego układu osadniczego z jednym,
dominującym ośrodkiem miejskim. Odwołując się do definicji przytoczonej w “Słowniku Encyklopedycznym
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
3
Wyniki analizy odniesiono także do głównych trendów i zjawisk obserwowanych w
gospodarce europejskiej w ostatnich latach oraz prognoz rozwoju gospodarczego.
Ważnym punktem odniesienia był także ogólnoświatowy kryzys gospodarczy mający
swoje źródło w załamaniu rynków finansowych w USA. Jego skutki są bowiem
odczuwalne do dziś także w polskiej gospodarce, pomimo że na tle wielu krajów
europejskich jej kondycja prezentuje się nie najgorzej.
Determinanty rozwoju gospodarczego
Istotne w przedmiotowej analizie jest przyjęcie potencjalnie kluczowych
wskaźników dla rozwoju gospodarczego, co więcej sprowadzenie ich do wspólnego
mianownika na poziomie lokalnym (region kaliski), regionalnym (szczebel wojewódzki) i
krajowym, by możliwe było zaobserwowanie ewentualnych odstępstw a także dokonanie
predykcji co do dalszego rozwoju sytuacji gospodarczej. Wskaźniki te odnoszą się w
analizie do sytuacji demograficznej (w szczególności struktury wieku ludności),
społecznej (w szczególności sytuacji na rynku pracy) oraz gospodarczej (związanej m. in.
ze strukturą przedsiębiorstw, inwestycji, czy wydatków publicznych).
Przyjęcie określonych wskaźników, a właściwie selekcja spośród wielu dostępnych
miała na celu wskazanie kluczowych obszarów, które powiązane są z rozwojem
gospodarczym. Będą się one wiązały w głównej mierze z określeniem konkurencyjności
lokalnej gospodarki, co jest związane zarówno z potencjałem przedsiębiorstw, jak również
Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena
Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999, można przyjąć, że aglomeracja to: „obszar o intensywnej
zabudowie, charakteryzujący się również dużym zagęszczeniem ludności przebywającej na danym terenie
periodycznie (np. w ciągu dnia) lub stale. Aglomeracje charakteryzują się dużym przepływem osób i towarów
oraz znaczną wymianą usług. W brzmieniu bardziej potocznym aglomeracja jest skupiskiem sąsiadujących ze
sobą miast i wsi, które stanowią wspólny organizm, poprzez zintegrowanie lub uzupełnianie się rozmaitych form
infrastruktury tych miejscowości oraz wzajemne wykorzystywanie potencjałów, którymi te miejscowości
dysponują”.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
4
potencjałem demograficznym. Klasyfikując grupy czynników należy tu wyszczególnić
przede wszystkim uwarunkowania:
Wewnętrzne (struktura demograficzna, poziom kapitału ludzkiego, struktura
kwalifikacji
pracowników,
przedsiębiorczość)
–
specyficzne
zasoby
dla
środowiskowe,
analizowanego
infrastruktura,
regionu
Kaliskiego,
stanowiące jego przewagi, bądź ograniczenia.
Zewnętrzne (zmiany koniunktury gospodarczej, zmiany polityczne, legislacyjne) –
zmiany w otoczeniu makroekonomicznym i makrospołecznym, które rzutują na
sytuację w analizowanej jednostce.
Konkurencyjność regionu i rozwój gospodarczy będą w dużej mierze zależały od
możliwości adekwatnego reagowania na uwarunkowania zewnętrzne, zwłaszcza, jeśli
dany obszar jest silnie powiązany ekonomicznie z otoczeniem, co ma miejsce w
odniesieniu do regionu kaliskiego.
Ogólna charakterystyka społeczno–gospodarcza Kalisza i powiatu kaliskiego
Analizując wartości wskaźników odnoszących się do uwarunkowań wewnętrznych
rozwoju gospodarczego należy mieć na uwadze lokalny kontekst. Kalisz to drugie co do
wielkości miasto w Wielkopolsce i regionalny biegun wzrostu oraz równoważenia
rozwoju. Jest centralnym ośrodkiem tworzącej się aglomeracji kalisko – ostrowskiej. Jest
ona drugim, obok Poznania i Konina, największym skupiskiem przemysłu w
Wielkopolsce. Jak wspomniano we wstępie, dla potrzeb niniejszego opracowania
koncentrującego się na lokalnym rynku pracy, aglomeracja, czy region kaliski będzie
rozpatrywany jednak w węższym ujęciu, jako miasto powiatowe i powiat ziemski.
Kalisz koncentruje na swoim terenie typowe funkcje dla centralnego ośrodka –
usługowe, handlowe, mieszkaniowe, administracyjne, przemysłowe, a także co warte
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
5
podkreślenia, naukowe. Jest jednocześnie miastem dominującym w Kalisko – Ostrowskim
Okręgu Przemysłowym, o czym świadczy chociażby saldo migracji oraz saldo
przepływów siły roboczej.
Jednocześnie należy mieć na uwadze specyficzne położenie regionu kaliskiego,
znajdującego
się
niejako
pomiędzy
wrocławskim
a
poznańskim
obszarem
metropolitalnym. Stosunkowo niedalekie położenie Łodzi poza wymienionymi obszarami
także ma wpływ na kształt i specyfikę wielu zmiennych związanych z rozwojem rynku
pracy, gospodarki oraz trendami demograficznymi.
Jak zauważają autorzy opracowania „Potencjał gospodarczy Aglomeracji Kalisko –
Ostrowskiej”2, Kalisz walczy o pozyskanie nowych inwestycji i napływ kapitału. Z
pewnością inwestycje infrastrukturalne, szczególnie związane z budową autostrad mu w
tym pomogą. Region leży bowiem w centralnej części kraju oraz na przecięciu dróg
krajowych nr 12 i 25 oraz w odległości ok. 50 km od autostrady A2. Może się tak stać
szczególnie w sytuacji, gdy utrzyma się trend drożenia gruntów pod inwestycje w
większych aglomeracjach. Jest to jednak założenie długoterminowe i optymistyczne.
Należy jednak pamiętać, że o potencjale gospodarczym regionu kaliskiego
stanowią głównie firmy z sektora MSP. Mają one specyficzne wymagania oraz są bardzo
wrażliwe na dekoniunkturę na lokalnych rynkach. W powiecie grodzkim dominującą
gałęzią gospodarki jest przemysł. Działa tu ok. 12 tys. firm, w tym ok.
150
zagranicznych. Branżą o szczególnym znaczeniu jest przemysł lotniczy zatrudniający ok.
3 tys. pracowników oraz przemysł AGD odznaczający się dobrą dynamika wzrostu w
dłuższym okresie czasu. Nie bez znaczenia jest także zagraniczne pochodzenie kapitału
największych lokalnych przedsiębiorstw (mi in. USA, Włochy, Francja, Niemcy, Belgia).
Przyglądając się natomiast samemu powiatowi kaliskiemu, należy stwierdzić, że
dominującym sektorem gospodarki jest tu działalność rolnicza. W skład powiatu wchodzi
2
www.aglomeracja.holdikom.com.pl
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
6
10 rolniczych gmin oraz miasto i gmina Stawiszyn. 3 Jak można dowiedzieć się ponadto ze
stron starostwa powiatowego, użytki rolne zajmują ponad 83 tys. ha, co stanowi około
71% całości obszaru. Naturalnym więc jest, że na terenie powiatu wśród podmiotów
gospodarczych dominują gospodarstwa rolne (ok. 13 tys.). Dominują gospodarstwa małe o
średniej powierzchni niespełna 7 ha z przewagą mniejszych. Liczbę pozostałych
podmiotów szacuje się na 600 (głównie usługi i handel). Lasy i grunty leśne zajmują ok.
20% powierzchni powiatu kaliskiego. Najbardziej zalesioną gminą są Brzeziny ze
wskaźnikiem wynoszącym ok. 43% powierzchni, a najmniej Szczytniki – 4%.
Obecna sytuacja gospodarcza Polski i jej perspektywy w kontekście kryzysu
ekonomicznego
Prognozowanie rozwoju gospodarczego regionu kaliskiego musi uwzględniać
wpływ ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego i perspektywy rozwoju polskiej
gospodarki – stanowią one bowiem jego makrootoczenie ekonomiczne. Skutki kryzysu
odbiły się na wielu wskaźnikach makroekonomicznych, ale także w świadomości
przedsiębiorców i zwykłych obywateli. Jednocześnie wśród ekspertów nie ma pełnej
zgodności co do oceny aktualnej sytuacji rynków czy gospodarek na poziomie krajowym i
lokalnym, tym bardziej co do ich przyszłości. Pomimo to, jak do tej pory, sytuacja w
polskiej gospodarce pozwala na pewną dozę optymizmu – zwłaszcza na tle pozostałych
krajów UE. Radość z zamieszkiwania „zielonej wyspy na mapie Europy” 4 nie może być
jednak przedwczesna. Ostateczny kształt rynku pracy w najbliższych latach stoi tym
samym pod dużym
znakiem zapytania, zwłaszcza w obliczu rozbieżności w
przewidywaniach ekonomistów i analityków. Wyciąganie wniosków na podstawie
3
Starostwo Powiatowe w Kaliszu, www.powiat.kalisz.pl
Określenie to ukute w mediach nawiązuje do zielonego koloru oznaczającego zachowanie wzrostu
gospodarczego w Polsce na przedstawieniach wizualnych w postaci kolorowych map Europy
4
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
7
trendów we wskaźnikach makroekonomicznych, takich jak poziom bezrobocia, poziom
inflacji, deficytu budżetowy, kurs złotego zostaje obarczone pewną dozą ryzyka.
Pomimo to, popularnym w wielu kręgach eksperckich jest przekonanie, że Polska
póki co uniknęła recesji. Zawdzięczamy to wzrostowi eksportu netto, oraz wolniejszemu
wzrostowi stopy bezrobocia, niż zakładały rządowe prognozy 5. Największym wyzwaniem
w tych okolicznościach staje się wzrastający poziom deficytu budżetowego na poziomie
centralnym (zbliżający się do ustawowo ustalonego progu) i spadki przychodów
samorządów z podatków od przedsiębiorstw. Są one bezpośrednią konsekwencją
osłabienia kondycji firm. Dużym problemem stają się także zatory płatnicze w firmach,
które pociągają za sobą trudności finansowe i niemożność terminowej regulacji
zobowiązań w kolejnych firmach.
Gospodarka światowa zaczęła przejawiać oznaki ożywienia w trzecim kwartale
2009 roku, co wpłynęło na wzrost PKB, który na tle krajów europejskich należał w Polsce
do zdecydowanie dobrze rokujących 6. Ocenia się, że stało się tak dzięki wspomnianemu
wcześniej ożywieniu eksportu i stosunkowo dużej skali inwestycji infrastrukturalnych,
związanych z wydatkowaniem środków europejskich. Czynnikami hamującymi okazały
się trudny dostęp do kredytów (szczególnie obrotowych) oraz zatory finansowe w
przepływach pieniężnych pomiędzy podmiotami gospodarczymi. W 2010 r. przełożyło się
to na wyhamowanie dynamiki wzrostu inwestycji.
Na dzień dzisiejszy widać już, że wydatki konsumpcyjne mimo wszystko rosną i
będą rosły. Swój udział ma tu w głównej mierze poprawa nastrojów konsumenckich. Na
mniejszy, niż zakładany wzrost bezrobocia mają i będą miały wpływ elastyczne formy
zatrudnienia i czasu pracy. Należy wskazać, że prowadzona w Polsce polityka aktywizacji
5
Raport "Polish Economic Outlook", www.case.com.pl
PKB Polski w I kwartale 2009 roku wzrósł o 1,9 proc. rok do roku, po wzroście o 2,6 proc. rok do roku w IV
kwartale 2008 r.,
źródło: http://www.pb.pl/a/2009/06/03/Eurostat_PKB_w_Polsce_w_I_kw__2009_r__wzrosl_o_19_pro
6
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
8
zawodowej
przynosi
pierwsze
efekty
(należą
do
niej
takie
aktywne
formy
przeciwdziałania bezrobociu, jak np. staże, szkolenia czy prace interwencyjne).
Odwołując się do aktualnych danych - w II kwartale 2010 r. wzrost PKB miał miejsce
na poziomie 3,9% (w porównaniu z II kwartałem 2008 r.) przy średniej inflacji w wysokości
2,3 %. Przy uwzględnieniu czynników sezonowych rzeczywisty wzrost PKB wyniósł 0,9% w
stosunku do I kwartału 2010 r.7 Instytut Badań nad Gospodarka Rynkową szacuje, że w całym
2010 r. tempo wzrostu PKB wyniesie 3,2%, natomiast w 2011 przyspieszenie wzrostu
gospodarczego nastąpi, ale nieznacznie – 3,7%. Większego ożywienia ekonomiści
spodziewają się natomiast w 2011 r. jeśli chodzi o popyt wewnętrzny, wzrost wynagrodzeń i
dynamikę wzrostu inwestycji. Poziom bezrobocia w 2011 r. prognozuje się na 10,8%, co
będzie wiązało się ze spadkiem z 12,3% prognozowanych na koniec grudnia 2010. Gorszą
wiadomością jest natomiast spodziewany wzrost inflacji do 3% w 2011 r.
Podsumowując prognozy co do stanu polskiej gospodarki ogółem, przewiduje się
(pomimo pewnych rozbieżności wśród ekonomistów) zachowanie dodatniego wzrostu
gospodarczego, nieznaczny spadek bezrobocia i wzrost dynamiki inwestycji oraz popytu
wewnętrznego. Natomiast prognozowane tempo rozwoju gospodarczego do r. 2011
prawdopodobnie pozwoli Polsce utrzymać się wśród najszybciej rozwijających się
gospodarek UE, z których większość będzie powoli wychodzić z recesji, bądź popad ać w
nowe tarapaty finansowe, co pokazały przykłady Grecji, czy ostatnio Irlandii.
Jeśli chodzi o koło zamachowe, to w ujęciu sektorowym najszybciej będzie
rozwijać się budownictwo (największa dynamika wzrostu wartości dodanej PKB),
poprawi się także sytuacja w przemyśle oraz w sektorze usług rynkowych. Co więcej, w
7
Komunikat PAP, powołującej się na Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, „Wzrost PKB w II kwartale
2010 roku wyniósł 3,9 proc. w ujęciu rocznym”, 29.07.2010, http://finanse.wp.pl/kat,58434,title,Wzrost-PKB-wII-kwartale-2010-roku-wyniosl-39-proc-w-ujeciu-rocznym,wid,12521829,wiadomosc.html?ticaid=1a9fe
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
9
latach 2010 – 2011 utrzyma się stabilny wzrost spożycia indywidualnego. Według prognozy
IBnGR wyniesie on w tym czasie odpowiednio 2,9 oraz 3,4 proc.8
Wzięcie pod uwagę przytoczonych przewidywań staje się konieczne, ponieważ jak
zostało wykazane w poniższej analizie, wartość niektórych parametrów w regionie
kaliskim w dłuższym okresie czasu kształtuje się analogicznie, jak dla kraju, czy
województwa. Można zatem domniemywać z dużą dozą prawdopodobieństwa, że wzrosty,
bądź spadki wartości wskaźników rozwoju gospodarczego, rzutującego na kształt rynku
pracy, wpisują się w trendy zaistniałe w całym kraju.
Drugą grupę wskaźników stanowią te kształtujące się dla regionu kaliskiego
odmiennie niż dla województwa, czy kraju. Odmienność ta oznaczała najczęściej
odmienną dynamikę, bądź skalę zjawiska czy procesu. W odniesieniu do tej grupy
wskaźników należy sięgnąć głębiej dokonując próby predykcji. Będzie to oznaczało
odwołanie się do specyfiki regionu kaliskiego, struktury tutejszej gospodarki, rynku
pracy, demografii oraz wartości kulturowych.
8
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Stan i prognoza koniunktury gospodarczej nr 65 [w:] Kwartalne
prognozy makroekonomiczne, styczeń 2010.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
10
Uwarunkowania demograficzne
Odnosząc się do poziomu gospodarki kaliskiej należy przyjrzeć się wybranym
wskaźnikom, które w sposób najbardziej fundamentalny będą wpływać na kondycję
gospodarczą, rynek pracy i przyszłość regionu. Ograniczono się do najważniejszych i
wybranych wskaźników z uwagi na zachowanie czytelności tego opracowania. Bardziej
pogłębione informacje znaleźć można w analizie porównawczej i ekonometrycznej rynku
pracy Kalisza i powiatu kaliskiego 9.
Analiza
danych
demograficznych
w
badaniach
rynku
pracy i
potencjału
gospodarczego powinna być punktem wyjścia do określania ich przyszłego kształtu w
perspektywie długo i krótkookresowej. Dotyczy to wskaźników wyrażających się głównie w
liczbie ludności10, a także jej przepływów. Niniejsze opracowanie zostało oparte na analizie
porównawczej układu lokalnego (powiat ziemski i powiat grodzki), regionu (Wielkopolska)
oraz kraju. Dane przedstawiono w ujęciu diachronicznym (w dłuższej perspektywie
czasowej).
Liczba ludności i przyrost naturalny
W 2009 roku w Kaliszu i powiecie kaliskim faktycznie zamieszkiwało ponad 188
tysięcy mieszkańców. Na przestrzeni ostatnich lat odnotowano systematyczny spadek liczby
mieszkańców, aż do wyhamowania trendu w 2009 r. W samym Kaliszu liczba mieszkańców
zachowuje powolny przyrost (zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę wskaźnik ludności faktycznie
zamieszkałej, uwzględniający urodzenia żywe).
9
Raporty cząstkowe – analizy danych zastanych: „Analiza porównawcza rynku pracy Kalisza i powiatu
kaliskiego”, „Analiza ekonometryczna rynku pracy Kalisza i powiatu kaliskiego”, EuroConsult 2010
10
S. Wróbel (red.), „Samorząd miejski. Zadania, instytucje, formy”, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej,
Poznań – Chorzów 2008, s. 8
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
11
Pomiędzy rokiem 1995 a 2009 przyrost naturalny (ruch naturalny ludności) osiągał
dość zróżnicowane wartości. Od roku 1998 mamy do czynienia z ujemnym przyrostem
naturalnym (różnicą pomiędzy urodzeniami żywymi a zgonami). Wyjątek stanowił rok
2008 (+42), jednak w roku 2009 wskaźnik ponownie osiągnął wartość ujemną (-80).
Największy spadek wartości wskaźnika odnotowano pomiędzy 2000 a 2002
rokiem. W 2001 roku przyrost naturalny był rekordowo niski (zgonów było o 197 więcej
niż urodzeń żywych). Dopiero 2003 rok przyniósł nieznacznie więcej urodzeń żywych, ale
nie zniwelowało to różnicy w stosunku do liczby zgonów. Co więcej w kolejnym 2004
roku wartość wskaźnika była niemal trzykrotnie niższa niż w roku ubiegłym, dlatego też
przyrost naturalny pozostawał ujemny. Dopiero w 2005 roku została zaobserwowana
skokowa zmiana w tej tendencji, jednak nie trwała długo, gdyż kolejne dwa lata
przyniosły zmniejszenie wartości wskaźnika aż do poziomu, gdzie liczba zgonów była o
153 jednostki wyższa niż ogólna liczba urodzeń żywych. Szczegółowe dane na temat
przyrostu naturalnego w latach 1999-2008 przedstawia poniższy wykres.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
12
Wykres 1. Przyrost naturalny w regionie kaliskim (powiat ziemski i powiat grodzki)
w latach 1999-2009
200
150
135
100
60
50
67
42
0
-50
-3
-6
1995
1996
1997
1998
1999
-56
-100
2000
2001
2002
2003
-79
2004
2005
-81
2006
2007
2008
-80
-97
-150
2009
-153
-197 -187
-200
-232
-250
-300
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Jeśli przyjrzeć się danym bardziej wnikliwie, zarówno dla powiatu kaliskiego, jak i
miasta Kalisza, to okaże się, że to właśnie ujemna wartość wskaźnika w mieście powiatowym
rzutuje w największym stopniu na sytuację w aglomeracji. Przyrost naturalny w r. 2009 w
Kaliszu wyniósł -183 osoby. Dla porównania w powiecie było to +103 osoby.
Wykres 2. Przyrost naturalny w regionie kaliskim oraz powiecie kaliskim i mieście
Kaliszu w tatach 1999-2009
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
13
Powiat kaliski
Powiat m.Kalisz
region kaliski
250
200
183
150
135
128
103
100
100
87
60
81
67
53
50
50
44
29
42
28
19
0
-50
-100
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
-3
-6
-20
-27
-28
-40
-48
-53
-56
-59
-63
-70
-79
-80
-81
-86
-97
-108
-150
-109
-125
-137
-153
-169
-200
-250
-197
-187
-183
-206
-241
-232
-300
Zgodnie z najnowszą obowiązującą długookresową prognozą ludności Polski na
lata 2008-203511 liczba ludności Polski będzie się systematycznie zmniejszać a dynamika
tego spadku będzie rosnąca. Jak podaje GUS na koniec r. 2010 liczba ludności kraju
11
GUS 2008, Prognoza ludności Polski na lata 2008-2035.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
14
wyniesie 38092 tys. osób, w 2020 ok. 37830 tys osób a w 2035 już tylko 35993 tys. osób.
Dla Województwa Wielkopolskiego także przewiduje się systematyczny spadek liczby
ludności, także w wyniku tych samych procesów – starzenia się społeczeństwa i spadku
liczebności kobiet w wieku rozrodczym – w r. 2020 ludność Wielkopolski wyniesie 3476
tys, osób a w 2035 już tylko 3393 tys. ośób.
Co szczególnie istotne prognostycu GUS przewidują, że momentem krytycznym
będzie rok 2015, ponieważ rozpocznie on 5-letni okres znaczących spadków liczby
ludności sięgających na poziomie kraju ok. 800 tys. osób.12
Poniższy wykres pokazuje, że przełamianie trendu spadkowego dla regionu
kaliskiego, które nastąpiło w 2009 r. może nie być trwałe, zwłaszcza w obliczu ujemnego
przyrostu naturalnego, który w perspektywie długookresowej będzie podlegał tym
samym tendencjom, co cały kraj i Wielkopolska. Przełamianie to jest jednak
stosunkowo nieznaczne i tym samym nie może stanowić podstawy do optymistycznego
zakładania, że będzie ono miało charakter trwały. Decydować o tym będzie w dużej
mierze atrakcyjność lokalnego rynku pracy, który będzie musiał zmagać się w
najbliższych latach z ujemnym przyrostem naturalnym, spadkiem liczby ludności w
wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym oraz „wysysaniu” cennych, wykształconych
i wykwalifikowanych zasobów ludzkich przez rynki pracy większych aglomeracji.
12
Tamże.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
15
Wykres 3. Liczba mieszkańców regionu kaliskiego w latach 2002-2009
189,600
189,300
189,216
189,000
189,176
188,937
188,700
188,955
188,843
188,600
188,400
188,185
188,100
187,961
187,800
187,500
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Poniższy wykres przedstawia zmiany, jakie zachodziły w regionie kaliskim (w
mieście Kalisz i powiecie kaliskim) na przestrzeni ostatnich 7 lat pod względem liczby
ludności faktycznie zamieszkałej.
Wykres 4. Liczba ludności powiatu kaliskiego i miasta Kalisza [w tys.] w latach 20032009
120
108.92
108.792
100
108.841
108.477
108.031
107.14
107.019
80.017
80.051
80.335
80.478
80.569
80.821
81.166
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
80
60
40
20
0
Powiat m.Kalisz
Powiat kaliski
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
16
Liczba ludności wg grup wiekowych
Najliczniejzsą grupą wiekową w regionie kaliskim w roku 2009 byli mieszkańcy w
wieku 25-29 lat oraz 30-34 lata (ponad 15 tysięcy). Najmniej liczne grupy to ludność w
wieku emerytalnym: powyżej 65 roku życia, z typową tendencją – im starsza grupa
wiekowa, tym mniej liczna.
Wykres 5. Liczba ludności aglomeracji kaliskiej według grup wiekowych w roku
2626
5816
3822
5000
6675
11627
13814
14180
11953
12029
13822
14748
14944
12396
10321
7261
10000
8862
15000
9410
20000
13879
2009
0
Warto jednak przyjrzeć się strukturze ludności regionu kaliskiego według grup
ekonomicznych, a więc z podziałem na:
wiek przedprodukcyjny: poniżej 17 lat,
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
17
wiek produkcyjny: 18-59 lat kobiety, 18-64 lata mężczyźni
wiek poprodukcyjny: powyżej 60 lat kobiety, powyżej 65 lat mężczyźni.
Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym i odsetek tej kategorii osób w ogóle
mieszkańców
danego
miasta
stanowią
ważny
wskaźnik
określający
kondycję
demograficzną danej społeczności. Im wyższe wartości osiąga ten wskaźnik, tym lepiej
rysują się w perspektywie kilku, kilkunastu lat szanse na zachowanie równowagi m.in. na
rynku pracy. Oznacza ona nie tylko możliwość zaspokojenia popytu na pracę ze strony
przedsiębiorstw i instytucji, ale także zastępowalność pokoleń w miejscach pracy, co
często wiąże się z transferem wiedzy i doświadczeń zawodowych w stronę młodszych
pokoleń.
Kategoria wieku produkcyjnego dotyczy osób w wieku 18 lat i powyżej do 64 lat
(w przypadku kobiet do 59) roku życia. Zakres ten wynika bezpośrednio z wieku, jaki
uprawnia do podjęcia pełnego zatrudnienia, aż do wejścia w wiek emerytalny. Liczba i
odsetek osób w wieku produkcyjnym jest ściśle związana z takimi zjawiskami, jak
aktywność jednostek (nie tylko rozumiana, jako aktywność na rynku pracy, ale także
aktywność w szerszym tego słowa znaczeniu, np. społeczna, kulturalna) oraz wzrost
gospodarczy.
W regionie kaliskim liczba ludności w wieku poprodukcynym wynosi ponad 17%
(17,4%) ogółu ludności. Jak wskazują standardy Organizacji Narodów Zjednoczonych,
społeczeństwo, w którym odsetek osób w wieku emerytalnym (powyżej 65 roku życia)
przekracza 7%, określa się mianem populacji starej. W Unii Europejskiej taka sytuacja
jest normą, dlatego stosuje się często tzw. skale Rosseta. Określa ona społeczeństwa stare
demograficznie jako te, w których odsetek osób w wieku poprodukcyjnym wynosi ponad
12%. Taka sytuacja widoczna jest w regionie kaliskim.
Poniżej zaprezentowana została analiza trendu długookresowego odnoszacego się
do odsetka osób w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym dla
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
18
regionu kaliskiego, Wielkopolski i Polski. Analizą objęto dane za lata 1995-2009, które
pozwalają na zaobserwowanie trendu występującego w dłuższej perspektywie czasowej i
określenie jego zbieżności dla trendów występujących na poziomie województwa i kraju.
Autorzy przywoływanej wcześniej prognozy demograficznej GUS wskazują także, że
liczba ludności w wieku produkcyjnym będzie się systematycznie zmniejszać a spadek ten
będzie najbardziej drastyczny na poziomie kraju w latach 2015-2020 (nawet do ok. 1,2
mln osób). Zmiany w strukturze samej kategorii osób w wieku produkcyjnym będą także
wiązały się z jej „starzeniem”, co oznaczać będzie zwiększenie się liczby osób nadal w
wieku produkcyjnym, ale określanym jako „niemobilny” (45-60/65 lat).13 Będzie to miało
szczególne konsekwencje dla krajowego, ale i lokalnych rynków pracy, zwłaszcza, że jak
przewiduje GUS udział osób wieku produkcyjnym zmniejszy się aż o 7 pkt. % w ogólnej
strukturze ludności a w wieku produkcyjnym „mobilnym” (18-44) aż o 10 pkt. %.
13
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
19
Wykres 6. Ludność w wieku produkcyjnym [%]
66.00%
65.00%
64.6%
POLSKA
64.1%
WIELKO
POLSKIE
Region
kaliski
64.00%
64.8%
64.2%
64.9% 65.0% 65.0%
64.4% 64.5%
64.5%
64.0%
63.4%
63.5%
62.7%
63.00%
61.9%
62.00%
63.6% 63.6% 63.6% 63.6% 63.6%
63.2%
62.9%
62.6%
62.1%
61.0% 61.5%
61.0%
61.00%
60.2%
60.00%
60.6%
60.3%
59.7%
59.3%
59.00%
58.9%
59.3%
58.7% 58.8%
58.00%
58.2%
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS
Powyższy wykres przedstawia dane mówiące o tendencjach kształtowania się
odsetka osób w wieku produkcyjnym w stosunku do ogółu ludności na danym obszarze.
Warto zauważyć, że choć dla wszystkich trzech podmiotów analizy wartości względne
wzrastają, co jest odbiciem wcześniej przywołanych tendencji demograficznych, wzrost
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
20
poziomów wartości odbywa się z jednej strony nierównomiernie, z drugiej strony zaś,
linie trendu w latach 1998-2000 i 2002 ulegają przecięciu.
Tendencje zaznaczone na wykresie mają generalnie pozytywny wpływ na
funkcjonowanie ogółu gospodarki. Jednak w tym wypadku należy mieć przede wszystkim
na uwadze zagrożenia płynące z tendencji demograficznych na przyszłe lata. Na
powyższym wykresie tendencje wzrostowe ulegają w ostatnich latach zahamowaniu.
Szczególnie w odniesieniu do regionu kaliskiego trend przybrał zdecydowanie
niekorzystny kształt polegający na zatrzymaniu przyrostu wartości wskaźnika w ciągu
ostatnich 6 lat. Niekorzystna struktura demograficzna będzie wiązała się z rosnącymi
obciążeniami finansowymi na rzecz systemu emerytalnego i opieki zdrowotnej, co należy
wiązać ze znaczącym wzrostem wydatków w najbliższych latach.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
21
Wykres 7. Ludność w wieku poprodukcyjnym [%]
18.0%
17.4%
POLSKA
17.0%
17.1%
16.7%
WIELKOPOLSKIE
16.4%
Region kaliski
16.0%
15.1%
15.0%
14.6% 14.7%
13.8%
13.0%
14.0%
13.1% 13.2%
15.4% 15.5%
14.2%
13.3%
14.8%
16.5%
15.9%
16.2%
16.0%
15.7%
14.9% 14.9%
14.6%
14.0%
15.3%
15.7% 15.8%
15.0%
15.1% 15.2%
15.3%
15.4%
15.0%
14.7%
14.4%
14.4%
14.1%
13.5%
13.4% 13.5%
13.6% 13.6% 13.7%
13.7% 13.8%
12.0%
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Wykres powyżej przedstawia odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym w latach
1995-2009 dla trzech poziomów agregacji: kraju, województwa wielkopolskiego oraz
regionu kaliskiego (powiatu ziemskiego i powiatu grodzkiego). Wykres pokazuje
szczególnie niekorzystną sytuację pod względem odsetka osób w wieku poprodukcyjnym,
jak również dynamiki zjawiska zwiększania się tej kategorii osób.
Prognoza
demograficzna GUS do r. 2035 przewiduje, że w tym okresie udział osób w wieku
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
22
produkcyjnym na poziomie kraju zwiększy się do 26,7% (dynamika = +11 pkt.% w
porównaniu do r. 2007).14
Przedstawione dane są bezpośrednim odbiciem ogólnokrajowych i europejskich
tendencji demograficznych. Zakładają one głównie wydłużanie się średniej długości
życia, przy asymetrycznym przebiegu procesu ze względu na płeć. Oznacza to z reguły
dłuższe życie kobiet, i często komplikacje natury lokalowej oraz finansowej, związanych
z utrzymaniem się seniorów i funkcjonowaniem w społeczeństwie. Wysokość świadczeń
emerytalnych często wiąże się bowiem z życiem na skraju minimum socjalnego, co w
obliczu wzrastających kosztów leków wraz z pogarszającym się z czasem stanem zdrowia
niejednokrotnie wyłącza osoby starsze z życia kulturalnego i społecznego.
Z ekonomicznego punktu widzenia konieczne staje się przygotowanie i jak
najszybsze wdrożenie programów związanych z podniesieniem wieku emerytalnego oraz
programów socjalnych i aktywizujących dla osób starszych.
14
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
23
Wykres 8. Ludność w wieku przedprodukcyjnym [%]
30.0%
28.7%
28.1%
28.0%
27.4%
27.6%
26.7%
27.0%
26.0%
26.2%
26.3%
26.4%
25.6%
25.9%
25.4%
25.4%
25.2%
24.4%
24.9%
24.0%
24.6%
24.3%
23.7%
22.0%
18.0%
23.5%
23.0%
POLSKA
WIELKOPOLSKIE
20.0%
23.7%
Region kaliski
22.9%
22.7%
22.2%
22.3% 21.9%
21.7% 21.2%
21.6%
21.1%
20.7%
20.3%
20.0%
20.6%
21.0%
20.1%
20.5%
20.1% 19.6% 19.3%
19.7%
18.9%
19.3%
19.0%
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Analizując dane zamieszczone na powyższym wykresie, przedstawiające tendencje
demograficzne (w tym przypadku dotyczące bezpośrednio odsetka ludności w wieku
przedprodukcyjnym na określonych obszarach) należy zwrócić uwagę na stosunkowo
zbliżone poziomy wartości względnych i ich zmiany w czasie dla poszczególnych
agregatów. Tendencje wskazują na systematyczny spadek udziału osób w wieku
przedprodukcyjnym w ogóle ludności. Wyjaśnień tego zjawiska upatrywać należy przede
wszystkim w zmianach struktury wieku ludności związanych z niżem demograficznym
drugiej połowy lat ’80. Jak przewiduje prognoza demograficzna GUS dla Polski do r.
2035, osoby w wieku przedprodukcyjnym będą stanowiły wtedy 15,6% ogółu
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
24
ludności co oznacza spadek o 4 pkt. % i wzrost obciążenia demograficznego ludności
w wieku produkcyjnym z 56 do 73 osób. 15
15
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
25
Saldo migracji wewnętrznych i zewnętrznych
Analizując salda migracji można powiedzieć, że odpływ mieszkańców z miasta Kalisza ma
miejsce, ale jednocześnie nie jest tu zauważalny aż tak drastyczny wynik procesu
suburbanizacji, jak w innych porównywalnych miastach. Suburbanizacja ma jednak miejsce i
jest naturalną konsekwencją procesów urbanizacyjnych. Rzeczywista liczba ludności w
praktyce nieznacznie się zwiększyła, co należy wiązać z liczbą urodzeń żywych, które
nadwyżką pokryły straty wynikające z ujemnego salda migracji dla miasta Kalisza a także
napływ ludności faktycznie zamieszkałej a niezameldowanej. Dla przykładu w samym
mieście Kaliszu różnica między ludnością faktycznie zamieszkałą a zameldowaną wyniosła w
2009 r. 490 osób.
Istotnym wskaźnikiem demograficznym obok liczby ludności i przyrostu
naturalnego jest saldo migracji. Ruch ludności związany z przemieszczaniem się jest
zjawiskiem
naturalnym. Różne są natomiast powody, dla których ludzie się
przemieszczają. Najczęściej są to powody ekonomiczne, związane z sytuacją rodzinną,
czy podejmowaniem określonych szczebli edukacji. Wspomniane przyczyny mogą
skłaniać zarówno do przemieszczeń wewnętrznych (w granicach danego państwa), jak i
zewnętrznych (zagranicznych) 16.
Saldo migracji w ruchu wewnętrznym to bilans liczby osób zameldowanych i
wymeldowanych w danym okresie czasu, które zmieniały miejsce meldunku w obrębie
jednego państwa. Jest to jeden ze wskaźników w sposób pośredni określających jakość
życia na danym terytorium: im wyższa wartość tego wskaźnika, tym dane terytorium jest
atrakcyjniejsze do zamieszkania i podjęcia decyzji o osiedlaniu się w nim na stałe; im ta
wartość niższa tym mniejsza atrakcyjność danego miejsca, która wpływa na decyzje o
zmianie meldunku oraz stałego miejsca zamieszkania. Przy analizie wyników należy
jednak pamiętać także o występowaniu procesów, takich jak suburbanizacja polegająca na
16
Renata Nowak-Lewandowska, Migracje Polaków w dobie rozszerzenia Unii Europejskiej
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
26
osiedlaniu się dotychczasowych mieszkańców (zwłaszcza dużych miast) na terenach gmin
ościennych.
Jeśli chodzi o migracje wewnętrzne w regionie kaliskim sytuacja prezentowan a jest
na poniższym wykresie:
Wykres 9. Saldo migracji wewnętrznych w aglomeracji kaliskiej w latach 1999-2009
Powiat kaliski
Powiat m.Kalisz
300
239
200
139
100
65
75
94
147
150
2006
2007
227
227
2008
2009
94
17
0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
-70
-100
-133
-166
-200
-211
-213
-256
-300
-220
-227
-265
-292
-400
-406
-500
Miasto Kalisz w latach 2001-2009 charakteryzowało się ujemnym saldem migracji
wewnętrznych,
co
oznacza,
że
liczba
dotychczasowych
mieszkańców
Kalisza
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
27
decydujących się na zmianę miejsca zamieszkania, ale pozostawaniu w granicach Polski
jest wyższa niż liczba ludności decydującej się osiedlić w tym mieście. W przypadku
powiatu kaliskiego sytuacja jest odmienna. Obie te tendencje są wzajemnie od siebie
uzależnione – jest to zjawisko suburbanizacji polegające na wyludnianiu się miast, gdy
dotychczasowi jego mieszkańcy osiedlają się w granicach powiatu okalającego miasto lub
po prostu w najbliższych gminach. W najbliższych latach przewidywane jest nasilenie
się trendu polegającego na migracji mieszkańców z Kalisza na tereny okalające
miasto i przekroczenie dotychczasowej wartości wskaźnika (-406). W dłuższej
perspektywie czasu trend ten przybierze na sile, jak przewiduje GUS 17 w miastach na
poziomie kraju będzie on miał miejsce do 2035 osób a na terenach wiejskich będzie
wzrastał do 2022 r. (będzie to 102,6% stanu z 2007 r.), po czym od tego momentu
zacznie spadać.
Saldo migracji w ruchu zewnętrznym to bilans liczby osób zameldowanych i
wymeldowanych w danym okresie czasu, które zmieniały miejsce meldunku wyjeżdżając
poza granice państwa. Podobnie, jak saldo migracji wewnętrznych jest to jeden ze
wskaźników w sposób pośredni określających jakość życia na danym terytorium.
Analizując jednak dane na poniższym wykresie należy pamiętać, że bardzo często osoby
wyjeżdżające zagranicę w celach zarobkowych nie wymeldowują się ze stałego miejsca
zamieszkania (np. z domu rodzinnego) z uwagi na krótkookresową perspektywę
zarobkowego pobytu zagranicą. Dotyczy to w szczególności ludzi młodych.
17
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
28
Wykres 10. Saldo migracji zagranicznych w aglomeracji kaliskiej w latach 1999-2009
Powiat kaliski
20
10
0
Powiat m.Kalisz
14
11
4
6
2002
2003
4
0
1999
-20
-5 -4
2000
-1
2001
-14
-6
2004
2005
-4
-5
2006
2007
2009
-16
-19
-24
-28
-40
2008
-7
-25
-60
-80
-83
-84
-100
W obliczu liczb bezwzględnych zakłada się, że saldo migracji w ruchu
zewnętrznym w najbliższych latach nie będzie zwiększało znacząco swojej ujemnej
dynamiki dla regionu kaliskiego.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
29
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie
Kolejnym bardzo ważnym wskaźnikiem, który został poddany analizie trendu jest
przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto. W opracowaniu uwzględniono dane za lata
2002-2008. Przedstawiony wykres wskazuje na kierunki i siłę przyrostu poziomu
przeciętnych wynagrodzeń miesięcznych brutto. Dane obejmują okres lat 2002-2009 i
dotyczą regionu kaliskiego, województwa wielkopolskiego oraz całego kraju. Przeciętne
miesięczne wynagrodzenie w Kaliszu wynosiło w 2009 r. 2635,78 zł. W Wielkopolsce
było to już o ponad 341 zł więcej (dysproporcja ta się nieco zmniejszyła w porównaniu z
r. 2008, kiedy to była równa 358 zł). W tym kontekście średnia krajowa płaca wynosząca
3315,38 zł wydaje się relatywnie dużą kwotą. Dynamika wzrostu płac we wszystkich 3
jednostkach analizy jest zbliżona i wskazuje na kontynuację trendu w latach kolejnych.
Wyjątek stanowiły lata 2004, 2005, gdzie w Kaliszu mieliśmy do czynienia z
nieznacznym spowolnieniem tempa wzrostu płac w porównaniu z regionem i krajem
ogółem.
Warto jednak zadać pytanie, skąd tak duże rozbieżności w bezwzględnych
wartościach
średnich
wynagrodzeń.
Odpowiedzi
dostarcza
wpływ
wysokości
wynagrodzeń w kluczowych ośrodkach miejskich, jak Warszawa, Poznań, czy Kraków.
Dysproporcja ta stale się utrzymuje i wszystko wskazuje na jej dalsze występowanie,
pomimo prób wdrażania polityki konwergencji między centrami i regionami w kontekście
funduszy strukturalnych UE. Jako środek służący niwelowaniu różnic powinny zatem
posłużyć dalsze inwestycje w kapitał ludzki i nowe technologie, wsparcie nowych
inwestycji oraz działań w sektorze MSP.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
30
Wykres 11. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie (brutto)
3,400.00
3,315.38
3,200.00
3,158.48
POLSKA
3,000.00
2,976.28
2,868.81
WIELKOPOLSKIE
2,866.04
Region Kaliski
2,800.00
2,636.81
2,600.00
2509.39
2,506.93
2,409.69
2,400.00
2,389.00
2,314.66
2,200.00
2,239.56
2,204.31
2,263.60
2,129.03
2,000.00
1,800.00
2002
1906.16
2003
2233.405
2065.775
2,047.58
1845.085
2635.78
2,610.82
1952.795
2004
1970.215
2005
2006
2007
2008
2009
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
31
Bezrobocie
Wśród zmiennych charakteryzujących sytuację na rynku pracy, jedną z najczęściej
poddawanych analizie, jest stopa bezrobocia. Wg metodologii GUS, wskaźnik ten oznacza
% udział liczby bezrobotnych w liczbie ludności aktywnej zawodowo (pracującej i
bezrobotnej).18 Od r. 2005 zaznacza się wyraźna tendencja, zakładająca zmniejszanie się
przewagi wysokości stopy bezrobocia w powiecie na rzecz zrównywania jej z wartością
wskaźnika dla Kalisza. Innymi słowy, na przestrzeni 4 lat bezrobocie dynamiczniej spadało
na terenach poza głównym ośrodkiem miejskim. Jednocześnie potwierdza się w
analizowanych momentach czasowych tendencja, zakładająca zmniejszenie się stopy
bezrobocia w II i III kwartale. Jest to powodowane z jednej strony większą ofertą prac
sezonowych, ale i przede wszystkim większym rozruchem w budownictwie. Tu sporo osób,
także o niższych kwalifikacjach, znajdzie pracę.
18
www.stat.gov.pl
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
32
Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego [%]
20
19
17.6
16.0
15
15.9
14.5
14.8
14.6
13.1
11.9
11.2
11.7
10
WIELKOPOLSKIE
7.8
6.4
8.4
5.9
Region kaliski
2004
9.1
7.8
POLSKA
5
9.5
2005
2006
2007
2008
2009
Po wejściu Polski w struktury Unii Europejskiej bezrobocie charakteryzowało się
dynamicznym spadkiem, na co złożyły się takie czynniki, jak emigracja zarobkowa,
zwiększenie liczby miejsc pracy oraz ożywienie gospodarcze. W ostatnim rocznym
przedziale czasowym widać, że tendencja ta została przyhamowana. Należy to zjawisko
wiązać z ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym i spowolnieniem gospodarczym.
Ostatnie prognozy makroekonomiczne, przywołane wcześniej, są jednak dość
optymistyczne w związku z czym względnie stabilna sytuacja zatrudnieniowa w regionie
pozwala wnioskować, że stopa bezrobocia w najbliższych latach może wzrosnąć, ale nie
będzie to dynamiczny wzrost.
Udział kobiet w populacji bezrobotnych to kolejny wskaźnik poddany analizie.
Zarówno w odniesieniu do kraju, województwa wielkopolskiego jak i regionu kaliskiego
obserwujemy podobne tendencje, różniące się jednak skalą problemu.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
33
Wykres 13. Udział kobiet w populacji bezrobotnych
68.0%
65.8%
66.0%
Polska
64.0%
Wielkopolska
62.0%
Region kaliski
62.6%
60.0%
62.9%
59.6%
59.5%
57.7%
58.0%
61.9%
58.2%
55.1%
56.0%
55.2%
54.0%
53.3%
53.2%
50.0%
2003
54.7%
53.5%
52.7%
53.6%
52.0%
51.5%
56.6%
56.5%
52.3%
2004
51.1%
2005
2006
2007
2008
2009
Na wykresie zaprezentowano procentowy udział kobiet w populacji osób
bezrobotnych w latach 2003-2009 dla trzech podmiotów – regionu kaliskiego,
województwa wielkopolskiego oraz Polski. Linie trendu kształtują się mniej więcej
podobnie, warto przy tym zwrócić jednak uwagę, że w każdym roku, którego dotyczy
analiza region kaliski cechował się wyższymi wartościami niż cały kraj, ale i niższymi niż
województwo.
Niepokojąca tendencja zwiększania udziału kobiet wśród osób zarejestrowanych,
jako bezrobotne, utrzymująca się wiele lat została przełamana w 2007 r. Jednym z
powodów jest stały rozwój i wzrost udziału w rynku sektora usług, który oferuje coraz
większą liczbę miejsc pracy dla kobiet. Po drugie zmianom ulegają też stereotypy
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
34
związane z rolą kulturową kobiet, które w polskim społeczeństwie wiążą się z
przypisywaniem
w
większym
stopniu
mężczyznom,
niż
kobietom
obowiązku
zarobkowania i utrzymania rodziny. Ponadto z roku na rok wzrasta odsetek kobiet z
wyższym wykształceniem, przez co wzrasta ich wartość na rynku pracy. W najbliższych
latach tendencja się najprawdopodobniej pogłębi i na wszystkich 3 poziomach analizy
sytuacja bezrobotnych kobiet powinna się powoli, acz systematycznie dalej poprawiać.
Zwłaszcza w sytuacji, kiedy niwelowanie różnic w poziomie zatrudnienia między płciami
stało się w Polsce jednym z priorytetów polityki rynku pracy.
Charakter polskiego bezrobocia się zmienia, staje się ono w coraz większym
stopniu podyktowane problemami motywacyjnymi, bądź kwalifikacjami nieadekwatnymi
do potrzeb lokalnych rynków pracy. Ma to miejsce zwłaszcza w obliczu stosunkowo małej
mobilności przestrzennej za pracą polskich pracowników w kraju z jednej strony i falą
zagranicznych migracji zarobkowych z drugiej. Szczególnym problemem polskich
publicznych służb zatrudnienia są także długotrwale bezrobotni, pozostający w rejestrach
powyżej 12 miesięcy. Wśród tej kategorii osób deficyty motywacyjne związane z
podejmowaniem zatrudnienia, czy legalnego zatrudnienia są szczególnie zauważalne.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
35
Wykres 14. Udział długotrwale bezrobotnych w populacji bezrobotnych
40.0%
37.7%
34.9%
35.0%
35.0%
33.7%
30.0%
35.2%
31.9%
36.4%
34.7%
33.9%
31.7%
31.9%
31.1%
31.2%
30.5%
27.7%
25.0%
21.8%
20.0%
16.1%
15.0%
15.3%
Polska
10.0%
13.0%
Wielkopolska
8.5%
Region kaliski
5.9%
5.0%
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Wraz z dynamicznym spadkiem bezrobocia, jaki odnotowano w Wielkopolsce w
latach 2003-2009 zmianie uległa także specyfika tego problemu. W stosunkowo nielicznej
grupie osób bezrobotnych pozostały w dużej mierze osoby długotrwale bezrobotne
charakteryzujące się często niską motywacją do pracy, nieodpowiednimi (nieaktualnymi
lub wręcz żadnymi) kwalifikacjami, obciążeni nałogami czy też pracujący w „szarej
strefie” i rejestrujący się, jako bezrobotni tylko i wyłącznie w celu uzyskania świadczeń
socjalnych. Stanowią oni grupę szczególnie zagrożoną marginalizacją i wykluczeniem
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
36
społecznym. Na tak znaczne ograniczenie liczby długotrwale bezrobotnych w ostatnich
latach, oprócz wzrostu gospodarczego i zwiększenia liczby miejsc pracy, miały wpływ
także programy aktywnego przeciwdziałania bezrobociu, jakie wykorzystują urzędy
pracy. Gdyby w najbliższej przyszłości udało utrzymać się warunki sprzyjające rozwojowi
gospodarczemu regionu, (dzięki czemu wzrastać będzie liczba miejsc pracy), a także
nadal skutecznie działać będą programy wspierające zatrudnienie opracowane i
proponowane przez instytucje rynku pracy, powinien następować dalszy spadek udziału
osób długotrwale bezrobotnych w ogólnej liczbie osób pozostających bez pracy.
Jednocześnie należy mieć świadomość, że największy spadek udziału tych osób nastąpił w
latach 2008-2009, z kolei w roku 2010 spadek będzie następować znacząco wolniej.
Zagrożeniem jest ograniczenie przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej środków
finansowych na aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu w roku 2011 oraz
spowolnienie gospodarcze spowodowane ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym,
które pomimo wcześniej przywołanych optymistycznych prognoz na pewno wpłynie na
pogorszenie sytuacji osób długotrwale bezrobotnych charakteryzujących się najczęściej
najniższymi kwalifikacjami i niską atrakcyjnością dla pracodawców oraz wzrost odsetka
tej grupy w rejestrach bezrobotnych. Zjawisko będzie to zapewne dotyczyć wszystkich
poziomów terytorialnych objętych analizą, a więc kraju, województwa i regionu
kaliskiego. Pomimo to, na dzień dzisiejszy region kaliski wypada na tle województwa i
kraju korzystnie pod względem odsetka udziału długotrwale bezrobotnych (5,9 % wobec
8,5 w Wlkp. i 13% w kraju)
Produkt krajowy brutto
W celu porównania sytuacji gospodarczej regionu kaliskiego, województwa
wielkopolskiego i kraju oraz analizy tendencji, które umożliwią przeprowadzenie
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
37
prognozy rozwoju gospodarczego warto dokonać zestawienia osiąganych w ostatnich
latach wartości PKB. Z uwagi na poziom agregacji udostępnianych danych w Banku
Danych Regionalnych, wskaźnik PKB odnosi się do całego podregionu kaliskiego 19,
obejmującego swym zasięgiem następujące powiaty: m. Kalisz, kaliski, ostrzeszowski,
kępiński, ostrowski, krotoszyński, pleszewski, jarociński.
Na tle wysokości PKB dla województwa wielkopolskiego region kaliski
systematycznie zyskuje na znaczeniu, pomimo to dynamika wzrostu PKB na mieszkańca jest
mniejsza niż w województwie i kraju.
Relatywnie niski wzrost PKB w regionie kaliskim ma związek m. in. ze strukturą
przedsiębiorstw, w przypadku której mamy do czynienia z istotnym udziałem dużych
przedsiębiorstw. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej (do których zalicza się także
Polskę) małe i średnie firmy odgrywają bowiem kluczową rolę w tworzeniu produktu
krajowego brutto. Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że aż 59 proc. PKB
powstaje w firmach małych i średnich. Aż 99,3 proc. spośród 1,6 mln aktywnych w kraju
podmiotów należy do sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP).
19
Na poziomie powiatów ostatnie dostępne dane pochodzą z 2007 r.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
38
Wykres 15. PKB per capita
32,266
33,000 zł
POLSKA
30,000 zł
29,279
WIELKOPOLSKIE
Podregion kaliski
27,000 zł
26,011
21,000 zł
24,215
21,937
23,599
20,717
22,075
20,380
18,000 zł
27,799
25,767
23,120
24,000 zł
21,619
21,703
21,149
20,347
19,458
15,000 zł
30,873
27,553
19,094
15,883
15,929
2001
2002
16,756
14,762
12,000 zł
2000
2003
2004
2005
2006
2007
Finanse publiczne
Kolejny
wskaźnik
rozwoju
gospodarczego
stanowi
wysokość
dochodów
budżetowych jednostek samorządu terytorialnego. To właśnie na samorządach lokalnych
spoczywa największa liczba zadań publicznych, do których zalicza się m.in. oświatę,
edukację, mienie komunalne (drogi, chodniki, kanalizacja, itd.), transport i komunikację,
ochronę środowiska, pomoc społeczną i wiele innych.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
39
Wykres 16. Dochody budżetów JST w przeliczeniu na 1 mieszkańca
3,100.00 zł
2932.15
2844.775
2,800.00 zł
2822.15
2,500.00 zł
2,200.00 zł
1,900.00 zł
1709.44
1,600.00 zł
1662.54
1579.35
POLSKA
1,300.00 zł
WIELKOPOLSKIE
Region kaliski
1,000.00 zł
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Powyżej prezentowane są średnie arytmetyczne dochodów budżetowych gmin i
powiatów zestawionych dla kraju, województwa wielkopolskiego i regionu kaliskiego.
Dane dotyczą lat 2002-2008 w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Dochody samorządów
wykazywały w ostatnich latach tendencję wzrostową, a jej szczególne przyśpieszenie
obserwowano od 2004 roku. Jest to związane m.in. ze wzrostem gospodarczym kraju,
funduszami unijnymi wykorzystywanymi przez samorządy, spadkiem bezrobocia i
wzrostem zamożności mieszkańców20.
20
Źródłem dochodów własnych (zwłaszcza gmin), które ma największy wpływ na wysokość budżetów
samorządów jest podatek od osób fizycznych (PIT).
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
40
Poważnym zagrożeniem dla wzrostu dochodów budżetowych jednostek samorządu
terytorialnego w najbliższych latach jest ogólnoświatowy kryzys gospodarczy oraz zapisy
znowelizowanej ustawy o finansach publicznych. W dużym stopniu ograniczają one
możliwość zaciągania zobowiązań kredytowych na inwestycje przez JST. Jak wskazano
powyżej kryzys wpłynie na wzrost bezrobocia i choć zakłada się, że nie będzie on zbyt
drastyczny, to na pewno przyczyni się do zmniejszenia dochodów mieszkańców. Wpływy
do budżetów z roku 2009 oraz prognozy budżetowe na kolejne lata wskazują nie tylko na
zmniejszenie udziałów z tytułu PIT, ale także istotne zmniejszenie udziałów z tytułu CIT.
W najbliższych latach należy spodziewać się zatem spadku dynamiki dochodów
budżetowych samorządów, a w niektórych przypadkach nawet zmniejszenia wpływów w
porównaniu do lat poprzednich. Stosunkowo dobre prognozy dla Polski i utrzymanie
dodatniego tempa wzrostu gospodarczego w skali kraju pozwalają jednak zakładać, że
dekoniunktura obejmie lata 2010 i 2011, aby w kolejnych latach znów osiągać bardziej
znaczące wyniki. Oprócz dobrych wskaźników wzrostu gospodarczego dla Polski należy
też mieć na uwadze wpływ funduszy UE z okresu programowania 2007-2013.
Kolejne przedstawione dane są pewnym uszczegółowieniem opisanych wyżej
tendencji i prognoz. Dotyczą one dochodów własnych w przeliczeniu na jednego
mieszkańca, na które składają się przede wszystkim wpływy z tytułu podatków i opłat
lokalnych, m.in. podatku od nieruchomości, podatku od środków transportu oraz
wpływów z PIT i CIT. Nie uwzględniają natomiast dotacji z budżetu państwa oraz
środków unijnych. Tym samym wskaźnik ten może precyzyjniej określać potencjał
gospodarczy danego terytorium.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
41
Wykres 17. Dochody własne gmin i powiatów w przeliczeniu na 1 mieszkańca
1,800.00 zł
1706.98
1,600.00 zł
1,400.00 zł
1343.97
1151.35
1165.2
1017.97
1,000.00 zł
811.65
600.00 zł
1383
1288.28
1,200.00 zł
800.00 zł
1607.71
1504.28
766.05
643.455
821.92
796.25
1092.54
969.1
941.345
1150.69
1003.995
832.64
678.565
POLSKA
400.00 zł
WIELKOPOLSKIE
200.00 zł
Region kaliski
0.00 zł
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Wysokość dochodów budżetowych ma bezpośredni wpływ na wartość wydatków
budżetowych. Także w tym przypadku obserwujemy te same tendencje, jak w odniesieniu
do dochodów budżetowych, a prognozowane zmiany będą miał ten sam charakter i
determinanty, co w przypadku dochodów. Zauważalna jest od 2003 r. ogromna
dysproporcja we wzrastającej w regionie kaliskim dynamice wydatków budżetowych
względem kraju i Wielkopolski. Wartości nominalne kwot także pochodzą z innych
rzędów wartości. Przykładowo w r. 2008 różnica pomiędzy wydatkami w Kaliszu a resztą
kraju, czy województwa wynosiła ok. 3,5 tys. zł.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
42
Wykres 18. Wydatki budżetowe w przeliczeniu na 1 mieszkańca w PLN w latach
2002 – 2008
POLSKA
WIELKOPOLSKIE
region kaliski
4,500.00
4,183.86
4,000.00
3,500.00
3,469.41
3,079.07
3,000.00
2,888.55
2,500.00
2,499.86
2,349.99
2,272.43
2,000.00
1,500.00
1,000.00
502.66
487.22
500.00
491.25
480.54
452.40
443.38
615.17
616.37
548.06
548.55
633.41
713.00
624.51
678.57
0.00
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Za
taki
poziom
wydatków
(przedstawiony
na
powyższym
wykresie)
odpowiedzialne są inwestycje i koszty utrzymania infrastruktury w samym mieście
Kaliszu.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
43
Gospodarka mieszkaniowa i budownictwo
Branża budowlana jest swego rodzaju papierkiem lakmusowym dla stanu całej
gospodarki – ona zwykle jako pierwsza odczuwa oznaki komplikacji na rynku.
Jednocześnie jest ważną siłą napędową dla innych branż gospodarki (rozwój usług około
budowlanych i nie tylko, rozwój handlu i transportu) oraz ważnym elementem
wpływającym na spadek bezrobocia, wzrost zatrudnienia i wzrost PKB. Boom budowlany,
jaki rozpoczął się po wejściu Polski do UE był jednym z głównych czynników wzrostu
gospodarczego. Wskaźnikiem służącym do mierzenia potencjału rozwojowego danego
obszaru (zarówno w sensie infrastrukturalnym, poprawy jakości życia mieszkańców, jak i
sytuacji na rynku pracy) jest ilość budynków mieszkalnych oddanych do użytku w
przeliczeniu na 1000 mieszkańców.
Jeśli
chodzi
o
budownictwo
mieszkaniowe,
to
tendencja
wzrostowa
zaobserwowana w okresie 2006-2008 w 2009 r. uległa odwróceniu i dotknęła zarówno
kraj, województwo, jak i region kaliski.
Na taką sytuację miało wpływ kilka czynników. Pierwszym z nich był
ogólnoświatowy kryzys gospodarczy, który pomimo optymistycznych dla Polski prognoz
na pewno przyczynił się do tempa spadku inwestycji. Przekłada się to m.in. na znacznie
niższą dynamikę wzrostu wynagrodzeń i wzrost bezrobocia. To z kolei przyczyni się do
zmniejszenia zasobów pieniężnych ludności i spadku popytu na mieszkania. Innym
kluczowym czynnikiem odpowiadającym za zmniejszenie popytu jest zdecydowane
zaostrzenie zasad przyznawania kredytów hipotecznych wywołane bezpośrednio przez
kryzys na rynkach finansowych. W ostatnich kilku miesiącach można jednak
zaobserwować złagodzenie polityki banków i instytucji kredytowych w tym względzie.
Innym, bardzo ważnym czynnikiem, który dotyczy przede wszystkim rozwoju
budownictwa komunalnego i towarzystw budownictwa społecznego jest zlikwidowanie
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
44
Krajowego Funduszu Mieszkaniowego w maju 2009 roku. 21 Fundusz ten, utworzony przez
Radę Ministrów w ramach Banku Gospodarstwa Krajowego, miał za zadanie realizację
polityki państwa w zakresie gospodarki mieszkaniowej oraz rozwoju budownictwa
mieszkaniowego i miał służyć gromadzeniu i dysponowaniu środkami w celu ich
prawidłowego zagospodarowania. Jego likwidacja w bardzo dużym stopniu ogranicza
wydatki spółdzielni mieszkaniowych, towarzystw budownictwa społecznego oraz
samorządów22. Zgodnie z polskim ustawodawstwem na jednostkach samorządu
terytorialnego spoczywa bowiem obowiązek zapewnienia mieszkańcom danej gminy
miejsca zamieszkania w formie przydziału lokalu socjalnego lub komunalnego 23. Dotyczy
to także osób wyeksmitowanych z poprzedniego miejsca zamieszkania – niezależnie od
typu i własności zasobów, jakie były przez nich zamieszkiwane przed eksmisją. Brak
wystarczającej liczby lokali socjalnych i komunalnych stanowiących własność komunalną
jest jednym z największych problemów polskich samorządów.
21
Z końcem maja 2009 r. nastąpiła likwidacja Krajowego Funduszu Mieszkaniowego, Funduszu Poręczeń
Unijnych oraz Krajowego Funduszu Poręczeń Kredytowych w ich dotychczasowym kształcie. Wynika to z art.
15 ustawy z 2 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa
oraz niektóre osoby prawne, ustawy o Banku Gospodarstwa Krajowego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
65, poz. 545). Ustawa ta wprowadziła również zmiany w art. 5 ust. 5 ustawy z 8 grudnia 2006 r. o finansowym
wsparciu tworzenia lokali socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych.
22
Swoje fundusze KFM przeznaczał m.in. na: udzielanie na preferencyjnych warunkach kredytów
towarzystwom budownictwa społecznego oraz spółdzielniom mieszkaniowym na budowę lokali mieszkalnych,
udzielanie pożyczek bankom prowadzącym kasy mieszkaniowe w zakresie umożliwiającym utrzymanie bieżącej
płynności płatniczej, udzielanie gminom na preferencyjnych warunkach kredytów na realizację komunalnej
infrastruktury technicznej towarzyszącej budownictwu mieszkaniowemu, nabywanie papierów wartościowych
emitowanych przez Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski bądź gwarantowanych przez Skarb Państwa,
pokrywanie kosztów emisji oraz wykupu obligacji emitowanych przez Bank Gospodarstwa Krajowego.
23
Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 roku o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie
Kodeksu Cywilnego
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
45
Wykres 19. Nowe budynki mieszkalne oddane do użytku w przeliczeniu na 1000
mieszkańców
3.00
2.82
2.50
2.35
2.35
2.34
2.08
2.05
2.15
1.88
2.00
1.84
1.82
1.50
1.58
1.87
1.81
1.64
1.56
1.65
1.50
1.45
POLSKA
1.00
WIELKOPOLSKIE
Region kaliski
0.50
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Podmioty gospodarcze
W
warunkach
gospodarki
wolnorynkowej
wskaźnik
liczby
podmiotów
gospodarczych przypadających na 100 mieszkańców jest bardzo ważnym miernikiem
rozwoju gospodarczego na danym terytorium. Zarówno w Polsce jak i w Wielkopolsce
liczba małych i średnich przedsiębiorstw przekracza 95%. To te przedsiębiorstwa dają
także zatrudnienie zdecydowanej większości obywateli, zatem stanowią niezwykle ważny
element gospodarki. Jednostki administracyjne, które cechują się dużą ilością małych i
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
46
średnich przedsiębiorstw są w znacznie mniejszym stopniu narażone na wystąpienie
kryzysu i ryzyko gwałtownego wzrostu bezrobocia, które może być wynikiem redukcji
zatrudnienia czy też likwidacji jednego lub kilku dużych zakładów pracy.
Wielkopolska na tle innych województw należy do regionów charakteryzujących
się dużą liczbą podmiotów gospodarczych przypadającą na 100 mieszkańców. Wskaźnik
ten
przyjmuje
zróżnicowane
jednak
wartości
w
poszczególnych
podregionach
województwa. Wynika to w głównej mierze ze struktury przemysłu, jaka występuje w
danym mieście czy subregionie oraz tradycji i postaw związanych z przedsiębiorczością.
Wykres 20. Liczba podmiotów gospodarczych na 100 mieszkańców
11.0
10.0
POLSKA
10.0
9.2
Region kaliski
7.9
7.0
7.5
6.5
6.2
7.3
8.1
9.5
9.4
9.9 9.8
9.7
9.5
10.5
9.1
8.7 9.0
8.3 8.6
7.9
8.0
9.4
8.8
8.4
7.0
10.1
10.6
9.7
WIELKOPOLSKIE
9.0
9.9
10.2
10.4
9.0
8.6
7.9 8.3
8.6
8.5
8.5
8.7
8.9
7.4
6.7
6.6 6.2
6.0
5.5
5.0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
47
Kalisz miał najwięcej podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 100 mieszkańców
w 1995 roku. W 1996 r. nastąpiło załamanie i powolny wzrost trwający nieprzerwanie do r.
2002. Od r. 2007 wartość wskaźnika ponownie wzrasta.
W znaczny sposób przyczynić mogą się do dalszego wzrostu środki unijne służące
aktywizacji gospodarczej oraz realizowane, w głównej mierze właśnie w oparciu o te
środki, działania aktywizujące lokalną społeczność, za które odpowiadają publiczne
służby zatrudnienia oraz organizacje pozarządowe i agencje gospodarcze. Należy mieć
jednak na uwadze, że u podstaw (oprócz konieczności zaangażowania ogromnych
środków finansowych) skuteczności działań aktywizujących gospodarczo mieszkańców
leży przede wszystkim konieczność dotarcia do postaw, zmiany mentalności, wzrostu
kreatywności i odwagi, które to działania wymagają determinacji, konsekwencji i przede
wszystkim czasu.
Należy wspomnieć także, ze na terenie Kalisza znajdują się jedne największych
przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego w Wielkopolsce, które prezentuje
poniższa tabela:
Tabela 1. Lista największych inwestorów zagranicznych z woj. wielkopolskiego
działających na terenie regionu kaliskiego
Dossche
Belgia
Produkcja art.
Produkcja
Dossche Sp. z o. o. -
spożywczych,
gotowych pasz
Kalisz
napojów i
dla zwierząt;
wyrobów
tytoniowych;
Pratt &
Whitney
Canada
Kanada
Produkcja sprzętu
Produkcja
Pratt & Whitney
transportowego;
statków
Kalisz Sp. z o. o. -
powietrznych i
Kalisz, Aerotech
kosmicznych;
Kalisz Sp. z o. o. -
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
48
Kalisz
Nestlé
Szwajcaria Produkcja art.
S.A.
Produkcja
Nestle Polska S.A. -
spożywczych,
pozostałych
Kalisz, Poznań.
napojów i
artykułów
wyrobów
spożywczych;
tytoniowych;
Źródło: na podstawie: Opracowanie Centrum Obsługi Inwestora / Wielkopolska
Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Sp. z o.o. na podstawie Listy inwestorów wg kraju
pochodzenia kapitału 2005 przygotowanej przez Polską Agencję Informacji i Inwestycji
Zagranicznych
Wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw
Dosyć korzystne położenie geograficzne stwarza szanse na intensyfikację
kontaktów gospodarczych na poziomie ogólnokrajowym i międzynarodowym podmiotów
gospodarczych regionu kaliskiego oraz otwiera nowe możliwości inwestycyjne
(przyciąganie obcego kapitału). Aby tak się jednak stało władze lokalne w regionie muszą
inwestować i stwarzać odpowiedni klimat oraz warunki dla inwestorów, biorąc
jednocześnie pod uwagę wszelkie ograniczenia, które różnicują sytuację poszczególnych
gmin.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
49
Wykres 21. Wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw w przeliczeniu na 1 mieszkańca
POLSKA
WIELKOPOLSKIE
region kaliski
4000.0
3668.2
3516.1
3500.0
3126.1
3000.0
3032.4
2500.0
2000.0
1500.0
2366.4
2364.2
2558.5
2471.8
2152.6
2076.0
1976.1
1913.4
1886.0
1650.6
1707.8
1171.1
1169.2
2002
2003
1633.1
1873.9
2004
2005
2083.9
1543.8
1000.0
2006
2007
2008
Tymczasem poziom wydatków inwestycyjnych przedsiębiorstw w przeliczeniu na
1 mieszkańca w regionie kaliskim znacząco odbiega od wartości nominalnej oraz
dynamiki wzrostu wskaźnika w kraju i województwie wielkopolskim. Tym samym
przepaść pomiędzy zaawansowaniem technologicznym i wydajnością większości kaliskich
firm, a resztą kraju będzie się pogłębiać. Należy także zwrócić uwagę, że we współczesnej
gospodarce, w której znaczenie wydajności i innowacji będzie się pogłębiać kaliskie firmy
mogą mieć problemy ze zbytem produktów i usług na rynku ponadlokalnym, a w dłuższej
perspektywie czasu (ok. 8-10 lat) i lokalnym.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
50
Podsumowanie
Demografia
Tendencje demograficzne wskazują na systematyczny spadek udziału osób w
wieku przedprodukcyjnym w ogóle ludności. Wyjaśnień tego zjawiska upatrywać należy
przede wszystkim w zmianach struktury wieku ludności związanych z niżem
demograficznym drugiej połowy lat ’80. Dlatego należy spodziewać się odwrócenia tej
tendencji spadkowej wraz przyjściem echa wyżu z początku lat ’80. Spodziewane jest ono
w drugiej dekadzie XXI w. Odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym w 2009 r. był
zbliżony do wartości tego parametru dla kraju (19% do 18,9%) oraz Wielkopolski (20%).
Tendencje zakładające wzrost liczby osób w wieku produkcyjnym ulegają w
ostatnich latach zahamowaniu. Szczególnie w odniesieniu do regionu kaliskiego trend
przybrał zdecydowanie niekorzystny kształt polegający na zatrzymaniu przyrostu wartości
wskaźnika w ciągu ostatnich 6 lat na poziomie 63,6% w 2009. Tym samym stabilizacja ta
kontrastuje z nieznacznym, ale systematycznym przyrostem w kraju do poziomu 65% i
poziomu 64,5% w Wielkopolsce.
Odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym wyniósł w regionie kaliskim 17,4% i
był w 2009 r. o 2% wyższy niż w Wielkopolsce ogółem i o niespełna 1% wyższy, niż w
Polsce. Jednocześnie dynamika przyrostu wartości wskaźnika jest większa niż w
przypadku wymienionych dwóch porównawczych jednostek analizy.
Niekorzystna
struktura
demograficzna
będzie
wiązała
się
z
rosnącymi
obciążeniami finansowymi na rzecz systemu emerytalnego i opieki zdrowotnej, co należy
wiązać ze znaczącym wzrostem wydatków publicznych w najbliższych latach.
Wysokość wynagrodzeń
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w Kaliszu wynosiło w 2009 r. 2635,78 zł. W
Wielkopolsce było to już o ponad 341 zł więcej (dysproporcja ta się nieco zmniejszyła w
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
51
porównaniu z r. 2008, kiedy to była równa 358 zł). W tym kontekście średnia krajowa
płaca wynosząca 3315,38 zł wydaje się relatywnie dużą kwotą. Dynamika wzrostu płac
we wszystkich 3 jednostkach analizy jest zbliżona i wskazuje na kontynuację trendu w
latach kolejnych.
Wyjątek stanowiły lata 2004, 2005, gdzie w Kaliszu mieliśmy do
czynienia z nieznacznym spowolnieniem tempa wzrostu płac w porównaniu z regionem i
krajem ogółem. Tak duże rozbieżności w bezwzględnej wysokości wynagrodzeń mogą
być wytłumaczone głównie poprzez wpływ wysokości świadczeń w największych
ośrodkach miejskich. Tendencje te pomimo niższych kosztów życia, niż w większych
ośrodkach miejskich czynią mimo wszystko Kalisz, ale i region kaliski stosunkowo mało
atrakcyjnym rynkiem pracy pod względem wysokości wynagrodzeń. Przewiduje się, że
będzie to rosnąca bariera zwłaszcza dla wysokiej klasy specjalistów.
Bezrobocie
Prognozy makroekonomiczne, przywołane we wstępie opracowania, są dość
optymistyczne. W związku z tym względnie stabilna sytuacja zatrudnieniowa w regionie
pozwala wnioskować, że stopa bezrobocia w najbliższych latach może wzrosnąć, ale nie
będzie to dynamiczny wzrost. Jest to szczególnie istotne w obliczu ogólnoświatowego
kryzysu ekonomicznego i jego skutków w postaci spowolnienia gospodarczego, które
odczuła także krajowa gospodarka i rynek pracy.
W 2009 r. stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła w regionie kaliskim 8,4%, co
wyróżnia go na tle regionu (9,1%) oraz kraju (11,9%) Jednocześnie stosunkowo dobra
dynamika spadku stopy bezrobocia w regionie Kaliskim z lat 2006 – 2007 została nieco
wyhamowana i obecnie mamy do czynienia z wpasowaniem się trendów związanych z
tym wskaźnikiem w sytuację w kraju.
Niepokojąca tendencja zwiększania udziału kobiet wśród osób zarejestrowanych
jako bezrobotne, utrzymująca się wiele lat została przełamana w 2007 r. Dotyczy to
zarówno regionu kaliskiego, jak również całego kraju i Wielkopolski. Pomimo, że poza
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
52
nielicznymi wyjątkami kobiety stanowią nadal ponad połowę zarejestrowanych w PUP, to
odsetek ten będzie się najprawdopodobniej systematycznie zmniejszał. Dzieje się tak za
sprawą wzrostu liczby miejsc pracy w sektorze usług, przełamywania stereotypów
związanych z przypisywaniem określonych ról społeczno-zawodowych płciom, wzrostu
wykształcenia kobiet oraz polityki UE. W rokowaniach tych utwierdza fakt, że na
przestrzeni 2 lat (2007 – 2009) udział bezrobotnych kobiet spadł w regionie kaliskim o ok.
10 pkt. % a w całym kraju o 7 pkt. %. W zestawieniu z innymi wskaźnikami bezrobocia
jest to wynik bardzo znaczący.
Spada także znacząco udział długotrwale bezrobotnych w rejestrach publicznych
służb zatrudnienia. Ponownie i w tym wypadku rokiem przełomowym wydaje się 2007. W
przeciągu 2 lat od tego momentu odsetek tej kategorii osób spadł w regionie kaliskim o
25,2 pkt. %, w Wielkopolsce o 19,2 pkt. % i w całym kraju o 18,2 pkt. %.
PKB
Na tle wysokości PKB dla województwa wielkopolskiego region kaliski
systematycznie zyskuje i będzie zyskiwał na znaczeniu, pomimo tego, że dynamika wzrostu
PKB na mieszkańca jest mniejsza niż w województwie i kraju.
Relatywnie niski wzrost PKB w regionie kaliskim ma związek m. in. ze strukturą
przedsiębiorstw, w przypadku której mamy do czynienia z istotnym udziałem dużych
przedsiębiorstw. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej (do których zalicza się także
Polskę) małe i średnie firmy odgrywają bowiem kluczową rolę w tworzeniu produktu
krajowego brutto. Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że aż 59 proc. PKB
powstaje w firmach małych i średnich. Aż 99,3% spośród 1,6 mln aktywnych w kraju
podmiotów należy do sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). Dodatkową
przyczyną stosunkowo niższej dynamiki PKB jest wysoki udział rolnictwa w powiecie.
Finanse publiczne
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
53
Dochody samorządów wykazywały w ostatnich latach tendencję wzrostową, a jej
szczególne przyśpieszenie obserwujemy od 2004 roku. Było to związane m.in. ze
wzrostem
gospodarczym
kraju,
funduszami
unijnymi
wykorzystywanymi
przez
samorządy, spadkiem bezrobocia i wzrostem zamożności mieszkańców. Dochody
budżetowe regionu kaliskiego w przeliczeniu na 1 mieszkańca (2844,775 zł)
ukształtowały się na bardzo zbliżonym poziomie, co w Wielkopolsce (2822,15 zł) i kraju
(2932,15 zł)
Poważnym zagrożeniem dla wzrostu dochodów budżetowych jednostek samorządu
terytorialnego w najbliższych latach będą reperkusje ogólnoświatowego kryzysu
gospodarczego oraz zapisy znowelizowanej ustawy o finansach publicznych. W dużym
stopniu ograniczają one możliwość zaciągania zobowiązań kredytowych na inwestycje
przez JST. Jak wskazano powyżej kryzys wpłynie na wzrost bezrobocia i choć zakłada się,
że nie będzie on zbyt drastyczny, to na pewno przyczyni się do zmniejszenia dochodów
mieszkańców. Wpływy do budżetów z roku 2009 oraz prognozy budżetowe na rok 2010
wskazują nie tylko na zmniejszenie udziałów z tytułu PIT, ale także istotne zmniejszenie
udziałów z tytułu CIT. W najbliższych latach należy spodziewać się zatem spadku
dynamiki dochodów budżetowych samorządów, a w niektórych przypadkach nawet
zmniejszenia wpływów w porównaniu do lat poprzednich. Stosunkowo dobre prognozy
dla Polski i utrzymanie dodatniego tempa wzrostu gospodarczego w skali kraju pozwalają
jednak zakładać, że dekoniunktura obejmie lata 2010 i 2011, aby w kolejnych latach znów
osiągać bardziej znaczące wyniki. Oprócz dobrych wskaźników wzrostu gospodarczego
dla Polski należy też mieć na uwadze wpływ funduszy UE z okresu programowania 20072013.
Zauważalna jest od 2003 r. jest natomiast ogromna dysproporcja we wzrastającej w
regionie kaliskim dynamice wydatków budżetowych względem kraju i Wielkopolski.
Nominalne kwoty wydatków budżetowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca także
pochodzą z innych rzędów wartości, co w województwie i kraju. Przykładowo w r. 2008
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
54
różnica pomiędzy wydatkami w Kaliszu a resztą kraju, czy województwa wynosiła aż ok.
3,5 tys. zł. Za wygenerowanie takiej wielkości odpowiedzialne jest głównie samo miasto
Kalisz.
Budownictwo mieszkaniowe
Jeśli
chodzi
o
budownictwo
mieszkaniowe,
to
tendencja
wzrostowa
zaobserwowana w okresie 2006-2008 w 2009 r. uległa odwróceniu i dotknęła zarówno
kraj, województwo, jak i region kaliski, który charakteryzował się najniższą wartością
wskaźnika oddanych nowych mieszkań w 2009 r. na 1000 mieszkańców (1,5), w
porównaniu do 1,87 dla kraju i 2,35 dla Wielkopolski.
Na taką sytuację miało wpływ kilka czynników. Pierwszym z nich był
ogólnoświatowy kryzys gospodarczy, który pomimo optymistycznych dla Polski prognoz
na pewno przyczynił się do tempa spadku inwestycji. Przekłada się to m.in. na znacznie
niższą dynamikę wzrostu wynagrodzeń i wzrost bezrobocia. To z kolei przyczyni się do
zmniejszenia zasobów pieniężnych ludności i spadku popytu na mieszkania. Innym
kluczowym czynnikiem odpowiadającym za zmniejszenie popytu jest zdecydowane
zaostrzenie zasad przyznawania kredytów hipotecznych wywołane bezpośrednio przez
kryzys na rynkach finansowych. W ostatnich kilku miesiącach można jednak
zaobserwować złagodzenie polityki banków i instytucji kredytowych w tym względzie.
Podmioty gospodarcze
W
warunkach
gospodarki
wolnorynkowej
wskaźnik
liczby
podmiotów
gospodarczych przypadających na 100 mieszkańców jest bardzo ważnym miernikiem
rozwoju gospodarczego na danym terytorium. Zarówno w Polsce jak i w Wielkopolsce
liczba małych i średnich przedsiębiorstw przekracza 95%. To te przedsiębiorstwa dają
także zatrudnienie zdecydowanej większości obywateli, zatem stanowią niezwykle ważny
element gospodarki. W regionie kaliskim w przeliczeniu na 100 mieszkańców w 2009 r.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
55
liczba podmiotów gospodarczych wynosiła 8,9, w Polsce 9,8, w Wielkopolsce 10,5. Kalisz
(region kaliski) miał najwięcej podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 100
mieszkańców w 1995 roku. W 1996 r. nastąpiło załamanie i powolny wzrost trwający
nieprzerwanie do r. 2002. Od r. 2007 wartość wskaźnika ponownie wzrasta.
W znaczny sposób przyczynić mogą się do tego wzrostu środki unijne służące
aktywizacji gospodarczej oraz realizowane, w głównej mierze właśnie w oparciu o te
środki, działania aktywizujące lokalną społeczność, za które odpowiadają publiczne
służby zatrudnienia oraz organizacje pozarządowe i agencje gospodarcze.
Poziom wydatków inwestycyjnych przedsiębiorstw w przeliczeniu na 1 mieszkańca
w regionie kaliskim (w 2008 r. było to 2083,9 zł) znacząco odbiega od wartości
nominalnej oraz dynamiki wzrostu wskaźnika w kraju (3586,1 w 2008 r.) i województwie
wielkopolskim (3668,2 w 2008 r.). Tym samym przepaść pomiędzy zaawansowaniem
technologicznym i wydajnością większości kaliskich firm, a resztą kraju będzie się
pogłębiać. Należy także zwrócić uwagę, że we współczesnej gospodarce, w której
znaczenie wydajności i innowacji będzie się pogłębiać kaliskie firmy mogą mieć
problemy ze zbytem produktów i usług na rynku ponadlokalnym, a w dłuższej
perspektywie czasu (ok. 8-10 lat) i lokalnym.
Na najbardziej ogólnym poziomie można zatem powiedzieć na podstawie
analizowanych wskaźników dla regionu kaliskiego, Wielkopolski i Kraju, że głównymi
wyzwaniami będą:
Utrzymanie relatywnie dobrych, kluczowych parametrów związanych ze stopą
bezrobocia rejestrowanego, udziałem kobiet i długotrwale bezrobotnych w populacji
bezrobotnych.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
56
Dążenie do wzrostu poziomu wynagrodzeń, który napędzałby popyt wewnętrzny na
lokalnym rynku oraz przyciągał młodych, ambitnych pracowników do większej liczby
kaliskich przedsiębiorstw.
Stworzenie
warunków
pod
szybszy
rozwój
budownictwa
mieszkaniowego
zaspokajającego potrzeby mieszkańców i potencjalnych mieszkańców.
Wsparcie sektora MSP oraz skuteczniejsze pozyskiwanie większych inwestorów w
celu podniesienia poziomu przedsiębiorczości, który w regionie kaliskim jest niższy,
niż dla regionu i kraju.
Propagowanie i wsparcie działań zmierzających do podnoszenia przez kaliskie firmy
wydatków inwestycyjnych. Dotyczyć to powinno zarówno wydatków na innowacje
(technologiczne i organizacyjne), ale także podnoszeniu kompetencji i kwalifikacji
zasobów ludzkich. Pozwoli to jednocześnie na generowanie większego PKB, niż na
obecnym poziomie, który odbiega od kraju i województwa.
Działania te stają się konieczne szczególnie w obliczu niekorzystnych tendencji
demograficznych, związanych zwłaszcza z wyhamowaniem wzrostu liczby osób w
wieku produkcyjnym i stosunkowo wysokim osób w wieku poprodukcyjnym.
Wskaźniki te nie rokują w najbliższych kilku latach możliwości budowy przewagi
konkurencyjnej regionu kaliskiego tylko w oparciu o potencjał demograficzny i
ekonomiczny ludzi młodych, aktywnych zawodowo.
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
57
Bibliografia
Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 roku o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie
gminy i o zmianie Kodeksu Cywilnego
Komunikat PAP, powołującej się na Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, „Wzrost
PKB w II kwartale 2010 roku wyniósł 3,9 proc. w ujęciu rocznym”, 29.07.2010,
http://finanse.wp.pl/kat,58434,title,Wzrost-PKB-w-II-kwartale-2010-roku-wyniosl-39-procw-ujeciu-rocznym,wid,12521829,wiadomosc.html?ticaid=1a9fe
Opracowanie
Centrum
Obsługi
Inwestora
/
Wielkopolska
Agencja
Rozwoju
Przedsiębiorczości Sp. z o.o. na podstawie Listy inwestorów wg kraju pochodzenia kapitału
200,5 przygotowanej przez Polską Agencję Informacji i Inwestycji Zagranicznych.
Prognoza ludności Polski na lata 2008-2035, GUS 2008.
Stan i prognoza koniunktury gospodarczej nr 65 [w:] Kwartalne prognozy makroekonomiczne,
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, styczeń 2010.
Źródła Internetowe
Bank Danych Regionalnych GUS, www.stat.gov.pl
Calisia.pl, Dobra Strona Miasta, www.calisia.pl
Puls Biznesu, www.pb.pl
Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, www.case.com.pl
www.aglomeracja.holdikom.com.pl
Zdzisław Lara
tel/fax. (061) 843 51 69, tel. (061) 843 10 68
NIP 782-146-17-11
58

pobierz - EuroConsult

Transkrypt

Podobne dokumenty

tutaj - EuroConsult

pobierz - EuroConsult

00Raport_FGI_z

OFERTA SZKOLENIOWA nr 01/09/2014 SYSTEM ZARZĄDZANIA

tutaj - EuroConsult

Seboradin Ciemne Włosy szampon 200ml

Artykuł pochodzi ze strony: Miastecki Portal Internetowy

Rys historyczny - Starostwo Powiatowe w Kaliszu

Zawiadomienie o wyznaczeniu osoby