Jan Hus i husyci

Jerzy Sojka
Jan Hus i husyci
– nurt reformatorski w XV-wiecznych Czechach
K
limat dla powstania ruchu husyckiego w Czechach był przygotowywany właściwie od połowy XIV
wieku. Czynniki, które mu sprzyjały to, po pierwsze, tendencje budowania czeskiej świadomości narodowej w opozycji do licznych
niemieckich kolonistów. Po drugie, zainteresowanie myślą Wiklifa na uniwersytecie praskim od lat
80. XIV w. Po trzecie, działalność
w II połowie XIV w. w Pradze takich kaznodziejów jak Konrad
Waldhauser, Jan Milič z Kromieryża czy Mateusz z Janowa. Ich
kazania i działania niosły w sobie
popularne w Europie postulaty reformy Kościoła. Zwalczali oni,
także w kazaniach głoszonych po
czesku, niemoralność duchowieństwa, symonię, nadużywanie kultu
relikwii, a także promowali częste
przystępowanie do Sakramentu
Wieczerzy Pańskiej.
Praskim ośrodkiem czeskiej myśli
reformatorskiej była ufundowa­na w 1394 r. Kaplica Betlejemska.
W 1402 r. kaznodzieją w niej został
Jan Hus. Jego osoba łączy wszystkie
trzy powyższe elementy tworzące
klimat dla powstania husytyzmu.
W swoich kazaniach propagował
idee reformy Kościoła, które zyskiwały popularność wśród mieszkańców Pragi, był związany z uniwersytetem i inspirował się myślą Wiklifa,
a głosząc kazania po czesku budował
świadomość narodową.
Teologiczne punkty zapalne
Na początku XIV w. wybuchł na
uniwersytecie praskim spór o naukę
Wiklifa. W 1403 roku 45 artykułów
z jego pism zostało potępionych za
zgodą trzech z czterech uniwersyteckich nacji (Bawarczycy, Czesi, Polacy, Sasi) zdominowanych pod względem narodowościowym przez Niemców. Jedynie nacja czeska, w tym
Hus, broniła angielskiego myśliciela.
Sytuacja zmieniła się w 1409 r., kie­dy król Władysław IV zmuszony był
szukać na uniwersytecie poparcia dla
swojego stanowiska co do zakoń­
czenia schizmy zachodniej, zgodnie
z którym dwóch papieży miał zastąpić
nowo wybrany Aleksander V. Poparli
go jedynie Czesi. Król uznał, że w tej
sytuacji dekretem z Kutnej Hory
zmieni zasady podejmowania takich
decyzji na uniwersytecie. Dotychczas
decydując o takich kwestiach na uniwersytecie, każda z nacji miała jeden
głos. Po zmianie Czechom przyznał
3 głosy, a pozostałym nacjom razem
– 1. W efekcie zrzeszeni w pozostałych nacjach opuścili Pragę. Udali się
oni na inne niemieckie uniwersytety
i uznali Czechów za podzielających
poglądy Wiklifa, które uznawane były przez średniowieczny Kościół za
potępione.
Kolejnym punktem zapalnym okazał się sprzeciw Husa i jego zwolenników wobec sprzedaży w Pradze odpustu, ogłoszonego w 1412 r. przez
antypapieża Jana XXIII, który miał
zapewnić fundusze na krucjatę przeciw Władysławowi I, królowi Neapolu. To spowodowało, że Władysław
IV cofnął swoje poparcie dla propagowanych przez husytów reform. Kazał nawet ściąć trzech spośród przeciwników odpustu. Zostali oni uzna­ni za męczenników, a hasła reformy
husyckiej zyskały na popularności
wśród czeskiej szlachty. Jej przedstawiciele powierzali stanowiska duchownych w znajdujących się pod ich
Słownik
Symonia – prowadzony przez wła-
dze Kościoła średniowiecznego
handel godnościami kościelnymi
i nadaniami lennymi, które stanowiły źródło dochodu duchownych.
Schizma zachodnia – rozłam
w Kościele Zachodnim w latach
1378–1417, w czasie którego
o zwierzchnictwo nad zachodnim
chrześcijaństwem konkurowali papieże rzymscy, antypapieże awiniońscy oraz antypapieże wybierani przez sobory mające zaradzić
schizmie (np. Jan XXIII, wybrany
przez sobór w Pizie).
Pomnik Jana Husa w Pradze
10
9/2012
Traktat De ec
clesia
Opublikowany po łac
inie w 1413 roku tra
ktat De ecclesia wi
(O Kościele) to najw
ek nie ma możliwoś
ażniejsze i najobsze
ci bez objawienia oc
rniejsze dzieło Jana
Husa. Jego tezy sta
enić, czy ktoś jest
wybrany. Po drugie
ły się podstawą uz
H
na
us
nia go za heretyka
odrzuca przekonani
i spalenia na stosie
e o utożsamieniu
Kościoła rzymskiego
. Egzemplarz pisma
z prawdziwym jedny
spłonął razem z nim
Co ciekawe, pier wszy
m, świętym i aposto
. skim Kościołem.
m wydawcą tego pism
lZa Kościół rzymski
a drukiem był Marcin Luter (wydanie
uważa się bowiem pa
ża i kardynałów, on
z Hagenau, 1520).
pi
ei zaś nie stanowią og
W De ecclesia Hus
ficie czerpie z pism
ółu wybranych, co wi
ob- cej, nie można
Wiklifa – badania po
ębyć pewnym, że do
kazują, że około 23
tekstu łacińskiego to
wy
br
anych należą. Opró
%
tego w części pier ws
cytaty z różnych jeg
cz
zej Hus zajmuje się
o pism. Oprócz tego
zgodnie z przy jęt ym
dokładną analizą te
stu z Ewangelii Mat
wówczas zwyczajem
keu
sz
sw
a
16,16-19, któr y był
oje tezy popiera m
odwołaniami do auto
głównym arguentem za uznaniem
rów uznawanych za
te
pa
ologicznie autorytepieża jako następcy
ty (głównie Augusty
Piotra za fundament Kościoła. W ko
na z Hippony). Przy
nsekwencji dawał on
wołuje też jako argu
menty fakt y z histo
podstawy do papie- skich roszczeń od
rii Kościoła. Trakta
nośnie władzy w Ko
t składa się z 23 ro
działów i można po
ściele. Dla Husa to
z- Piotr jest fundam
dzielić go na dwie cz
nie
entem Kościoła, ale
ęści.
Pier wsza z nich (rozd
sa
m Chrystus. Zaś sło
Ch
rystusa o skale odno
ziały 1-11) dotyczy ro
wa
siły się do wiary za
zumienia pojęcia Pi
Kościoła. Hus defin
wartej w wyznaniu
iuje w niej Kościół
otra „Tyś jest Chry
za Wiklifem jako sp
stus, Syn Boga żywe
łeczność wszystkich
o- podstawą do od
go”. Oprócz tego
przeznaczonych (pre
rz
uc
en
ia propapieskiej in
de
stynowanych) do
zbawienia z przeszło
terpretacji jest dla
Husa rozumienie po
ści, teraźniejszości i
jęcia Kościoła.
przyszłości. Stanow
oni mistyczne ciało
ią
, którego jedyną gło
Druga część traktat
wą
u (rozdziały 12-23)
pozostaje Chrystus.
Oprócz prawdziweg
zawiera polemikę
z radą doktorów teol
o Kościoła – ciała Ch
ogii uniwersytetu pr
rystusa – istnieje ró
nież ciało diabła, w
askiego, którzy w sw
w- jej opinii sprzec
którego skład wcho
oiwiając się poglądo
dzą ci wszyscy, któr
nie zostali wybrani
m Husa kładli nacis
zy podległość auto
do zbawienia. Taka
k
na
rytetom kościelnym
definicja Kościoła m
dwojakie konsekwe
, zgodnie z myślą za
a w bulli Boniface
ncje. Po pier wsze,
wartą
go VIII Unam sanc
w
Ko
śc
nym jako ziemska in
iele, rozumia- men
tam z 1302 roku. Do
stytucja, pomieszani
t ten zawiera progra
kusą zarówno wybrani
m absolutnego prym
do zbawienia (prede
atu władzy papieskiej w chrześcijaństw
stynowani) członkow
ie,
ie ciała Chrystusa –
a co za tym idzie, po
prawdziwego Kościo
stulat bezwzględnego posłuszeństwa
ła, jak i nie wybran
papieżowi. Swoją po
i członkowie ciała di
belskiego. Hus tym
lemiczną argumenta
a- cję Hus buduje
samym uderza w sta
przede wszystkim na
tus duchowieństwa,
które dotychczas uw
stwierdzeniu, że to
stus jest prawdziwą
ażało się za oczywi
Ch
ry
głową Kościoła i ty
stych członków praw
dziwego Kościoła. Dl
lko jemu członkow
- Kościoła są winn
a Husa nie ma takiej
ie
i podległość.
pewności, gdyż czło
J. Hus, O Kościele,
tłum. K. Moskal, TN
KUL, Lublin 2007.
patronatem kościołach kaznodziejom
do niczego nie przyznał, a po drugie,
będącym zwolennikami Husa.
że Zygmunt Luksemburczyk zdradził swoich postulatów. Ten je odrzucił,
Wzmocnienie
go dopuszczając do procesu. W efek- a jednocześnie pod naciskiem papieruchu husyckiego
cie ruch husycki zyskał tylko na po- ża Marcina V nakazał wygnać z Pragi
W 1414 r. rozpoczął się sobór pularności. Szczególnie, że w 1416 duchownych husyckich i zakazać
w Konstancji, mający zakończyć roku, także po procesie na soborze udzielania sakramentu pod dwiema
schizmę, a także uporać się z sytuacją w Konstancji, poniósł śmierć inny je- postaciami. W efekcie doszło w Praw Czechach. Nowo wybrany cesarz go przedstawiciel – Hieronim z Pragi. dze do zbrojnego powstania pod
Jednocześnie w 1414 r. inny zwo- wodzą Jana Želivskiego. W 1419 r.
niemiecki Zygmunt Luksemburczyk,
brat Wacława IV, otrzymał koronę lennik husytyzmu, Jakoubek ze husyci obalili popierającą króla radę
między innymi za obietnicę załatwie- Stříbra, wprowadził praktykę udzie- miejską praskiego Nowego Miasta.
nia kwestii husytyzmu w Czechach. lania Komunii Świętej świeckim Niedługo po tych wydarzeniach WaZaprosił więc Husa na sobór, gwaran- pod obiema postaciami, a nie jak cław IV umarł, a jego następca Zygtując mu bezpieczeństwo. Hus jednak to było przyjęte w średniowieczu, munt Luksemburczyk nie został przez
w jego trakcie został pojmany i w wy- jedynie pod postacią chleba. Mimo husytów uznany, gdyż ciążyło na nim
niku procesu o herezję spalony na odrzucających ją rozstrzygnięć sobo- odium zdrajcy Husa.
stosie w 1415 r. w Konstancji. Wyda- ru w Konstancji, praktyka ta zyskała
rzenie to wzbudziło protesty czeskiej w Czechach ogromną popularność Utrakwiści i taboryci
W tym okresie działały już w raszlachty, która skierowała do soboru i stała się sztandarowym postulatem
mach ruchu husyckiego dwa odłamy.
list wyrażający jej sprzeciw, a także ruchu husyckiego.
Komunia Święta pod obiema po- Pierwszy z nich to gromadzący
wyrażający chęć kontynuacji reform
staciami
dla świeckich była prakty- szlachtę i mieszczaństwo umiarkowahusyckich, podpisany przez 452 jej
przedstawicieli. W Czechach nato- kowana w wielu czeskich kościołach, ni utrakwiści. Nazwę wzięli od hasła
miast ugruntowało się przekonanie, że także w Pradze. Sytuacja zmieniła sub utraque specie (pod obiema po– po pierwsze – Hus zginął, mimo iż się w 1417 r., gdy szlachta husycka staciami). Drugi to taboryci – odłam

nie udowodniono mu winy ani też się przedłożyła Władysławowi IV listę radykalny, mający szerokie poparcie
9/2012
11
Jan Hus
Dlatego pobożny chrześcijaninie szukaj prawdy,
słuchaj prawdy, ucz się prawdy, kochaj prawdę, mów
prawdę, trzymaj się prawdy, broń prawdy aż do
śmierci, gdyż prawda uwalnia cię od grzechu, diabła,
śmierci duszy i w końcu od wiecznej śmierci.
Z wykładu Wyznania wiary J. Husa
J an
Hus urodził się około
1370 roku w Husincu koło Czeskich Budziejowic. W 1390 r.
rozpoczął studia na uniwersytecie w Pradze na wydziale sztuk
wyzwolonych, gdzie też w 1398
r. został wykładowcą. W 1400 r.
przyjął święcenia kapłańskie.
W latach 1402-12 był kaznodzieją w Kaplicy Betlejemskiej
w Pradze. Jego liczne kazania
głoszone po czesku – oblicza się,
że wygłosił ich około 3 tysięcy –
były bardzo popularne i budowały czeską świadomość narodową praskiego mieszczaństwa.
W nich zawierał swoje postulaty
reformy Kościoła, odwołujące
się do idei ewangelicznych oraz
zasad pierwotnego chrześcijaństwa, wzywał do prostoty obyczajów, a jednocześnie krytykował
nadużycia ówczesnego Kościoła.
W trakcie pracy naukowej
poznał poglądy Wiklifa. Przejął
od niego koncepcję Kościoła ja-

ko wspólnoty wybranych, do
której człowiek należy niezależnie od swoich uczynków, a tylko
dzięki łasce Bożej. Nie podzielał
radykalnych tez Wiklifa odnośnie Wieczerzy Pańskiej oraz
kwestionujących hierarchię kościelną w oparciu o naukę o powszechnym kapłaństwie. W toczonych w Pradze na początku
XV wieku sporach o Wiklifa
bronił jego poglądów. W efekcie
Kuria Rzymska rozpoczęła proces przeciw Husowi, który zakończył się w 1412 r. ekskomuniką za niestawiennictwo.
Po wyroku musiał opuścić
Pragę. Przeniósł się najpierw
w jej okolice, a później do południowych Czech (Kozí Hrádek,
Sezimovo Ústí). Na wygnaniu
poświęcił się głównie pracy pisarskiej. W 1413 r. opublikował
swój najważniejszy łaciński
traktat De ecclesia (O Kościele),
który wraz z pismem De sex erro-
głównie na prowincji, szczególnie
wśród chłopstwa. Nazwa pochodzi od
ośrodka w miejscowości Tabor, nazwanej tak od biblijnej góry przemienienia. Wśród głoszonych przez nich
zasad, oprócz Komunii Świętej pod
obiema postaciami, znalazły się: równość i wspólnota dóbr, prawo oparte
wyłącznie na zasadach biblijnych, negacja obecności Chrystusa w Sakramencie Wieczerzy Pańskiej, radykalne uproszczenie liturgii, odrzucenie
hierarchii społecznej i sądownictwa.
W 1420 r. obu odłamom ruchu
udało się sformułować wspólne tzw.
Artykuły praskie a w nich swoje główne postulaty: wolność głoszenia kazań, Komunia Święta pod dwiema
12
ribus (O sześciu błędach; wydane po
czesku jako O šesti
bludiech) stanowi
podsumowanie jego
programu reformatorskiego. Po czesku ukazały się także
między innymi wykład Wyznania wiary, Dekalogu i Ojcze
nasz (Výklad velký);
jego skróty (Výklad
menší, Výklad kratký) oraz postylla
(Vyloženie sv. Čtení
nedělních).
W 1414 r., mając gwarancje
bezpieczeństwa od Zygmunta
Luksemburczyka, udał się na
sobór w Konstancji, aby z wolnej stopy przedstawić swoje
poglądy dotyczące reformy Kościoła. Tam jednak potraktowano go jak heretyka – aresztowano i wytoczono proces przed
specjalną komisją. Nakazano
mu wyparcie się 30 tez z pisma
O Kościele. Mimo że w jego
obronie stanęły delegacje czeska
i polska, uznano go za zwolennika potępionych poglądów Wiklifa i skazano na spalenia na
stosie. Wyrok wykonano 6 lipca
postaciami, pozbawienie duchowieństwa własności świeckiej, publiczne
karanie grzechów śmiertelnych. Mimo że zgoda miedzy oboma odłamami dotyczyła jedynie tego planu minimum, udawało się husytom skutecznie odpierać skierowane przeciw
nim wyprawy wojenne. Ważną rolę
pełniła w tym siła militarna taborytów i talenty ich pierwszego dowódcy Jana Žižki.
Ruch husycki stracił w Czechach
na znaczeniu dopiero, gdy jego wewnętrzne pęknięcie dało o sobie poważnie znać w obliczu ofert kolejnego soboru w Bazylei. W 1433 r. zaproszono na niego przedstawicieli
obu odłamów ruchu, by prowadzić
9/2012
1415. Po śmierci uznano Husa
w Czechach za męczennika
i świętego, dedykując mu w kalendarzu liturgicznym specjalne
wspomnienie w rocznicę męczeńskiej śmierci.
Relacjonowano, że ostatnie
słowa Husa na stosie brzmiały
„Możecie spalić gęś (po czesku
hus), ale kiedyś nadejdzie łabędź, którego nie spalicie”. Za
zapowiadanego łabędzia uznano Marcina Lutra. W związku
z tym motyw łabędzia stał się
jednym z luterańskich symboli,
na przykład u holenderskich luteran.
negocjacje na podstawie Artykułów
praskich. Taboryci odmówili kompromisu. Inaczej do sprawy podeszli
utrakwiści, którzy w sojuszu z siłami
rzymskokatolickimi pokonali taborytów w bitwie pod Lipanami w 1534
roku. W jej wyniku w 1536 r. utrakwiści podpisali w Pradze z Zygmuntem Luksemburczykiem i przedstawicielami soboru w Bazylei tzw. Kompaktaty praskie, które gwarantowały im Komunię Świętą pod obiema
postaciami. Dokument ten otworzył Zygmuntowi Luksemburczykowi drogę do objęcia władzy w Czechach, jednocześnie kończąc okres
największego politycznego znaczenia
husytyzmu.
