Wstęp

Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
1. Teoria małego przedsiębiorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Pożytki z poszukiwania teorii małego przedsiębiorstwa dla działalności gospodarczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Teorie przedsiębiorstwa a teorie małego przedsiębiorstwa . . . . . . . .
1.3. Teorie autofirmy i konfirmy jako poszukiwane teorie małego przedsiębiorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
11
16
26
2. Przedsiębiorczość, przedsiębiorca, mała firma – zagadnienia podstawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Pojęcie, istota i uwarunkowania przedsiębiorczości . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Typy przedsiębiorczości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Przedsiębiorca, jego cechy, rola i funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Pojęcie i istota małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) . . . . . . . . .
2.5. Przedsiębiorstwo rodzinne – organizacja i funkcjonowanie . . . . . . .
2.6. Rola MSP w gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.7. Bariery w rozwoju przedsiębiorczości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.8. Organizacje przedsiębiorców – rodzaje i funkcje . . . . . . . . . . . . . . . .
2.9. MSP w otoczeniu globalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
29
38
45
53
62
70
82
97
102
3. Istota i przebieg procesu założycielskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Formy procesu założycielskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Czynniki sukcesu w procesie założycielskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Planowanie uruchomienia nowego przedsiębiorstwa . . . . . . . . . . . . .
3.4. Formalna strona procesu założycielskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5. Fazy rozwoju przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
110
110
113
119
122
128
4. Strategiczne wybory w procesie zarządzania małym i średnim przedsiębiorstwem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1. Strategie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . .
4.2. Formy organizacyjno-prawne przedsiębiorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3. Źródła finansowania rozwoju MSP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4. Poziom dopuszczalnego ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.5. Styl zarządzania małą firmą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.6. Sposób realizacji funkcji personalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
142
143
158
166
185
195
207
Zarządzanie małymi..._Safin_Księga1.indb 5
2012-05-08 10:34:05
6
Spis treści
4.7. Marketingowa koncepcja zarządzania MSP. Istota i zasady . . . . . . .
4.8. Controllingowa koncepcja zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.9. Informatyczne wspomaganie zarządzania w MSP . . . . . . . . . . . . . . .
220
237
252
5. System wspierania działalności małych i średnich przedsiębiorstw
5.1. Przesłanki i istota wspierania MSP ze środków publicznych . . . . . .
5.2. Cele, kierunki i źródła wsparcia dla MSP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3. Obszary i instrumenty wsparcia bezpośredniego . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4. Instytucje otoczenia działalności gospodarczej . . . . . . . . . . . . . . . . . .
269
269
272
277
284
Aneks statystyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spis rysunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
289
305
318
320
Zarządzanie małymi..._Safin_Księga1.indb 6
2012-05-08 10:34:05
Wstęp
Mikroprzedsiębiorstwa
oraz małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP)
są motorem gospodarki europejskiej.
Są one głównym źródłem zatrudnienia,
budzą ducha przedsiębiorczości i innowacji w UE,
a tym samym mają kluczowe znaczenie
dla zwiększenia konkurencyjności i zatrudnienia.
Günter Verheugen
Małe i średnie przedsiębiorstwa zazwyczaj są postrzegane jako istotny element gospodarki. Nawet w epoce globalizacji, fuzji i połączeń nie neguje się ich
społecznego i ekonomicznego znaczenia. Niekiedy wręcz uznaje się je, tak jak
P. Drucker, za „sól gospodarki rynkowej” i gwarancję demokratycznego porządku gospodarczego. W Polsce w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat wzbudzały
różnorakie emocje. Dawniej agresję, gdyż postrzegane były jako organizacje
z innej epoki, dzisiaj nadzieję, gdyż mogą stać się jedną z sił napędowych rozwoju gospodarki.
W miarę wzrostu ich znaczenia rośnie zainteresowanie refleksją teoretyczną
nad charakterem, specyfiką zarządzania, warunkami ich rozwoju. Im mocniej
wpisują się one w polski krajobraz gospodarczy, tym większa jest potrzeba i chęć
sięgania po podręczniki, opracowania i poradniki na temat zakładania, prowadzenia i rozwijania małych firm. Nierzadko ich specyfice poświęca się dodatki do
gazet, coraz częściej są treścią wykładów akademickich.
Bogactwo problematyki sprawia, iż za przedmiot rozważań przyjmuje się na
ogół pewne określone, wybrane problemy ekonomiki małego przedsiębiorstwa
(finanse, planowanie, podatki itp.), a kompleksowe ujęcia (np. [Ekonomika i zarządzanie... 1998]) należą – nie tylko w literaturze polskiej – do rzadkości. Zakres i treść prezentowane w książce utrzymują się raczej w pierwszym nurcie i są
wynikiem przejęcia kilku terminologicznych i merytorycznych założeń wyjściowych.
Po pierwsze, za H. Simonem [1999] uznaję, że mała firma nie jest miniaturą
wielkiego przedsiębiorstwa. W związku z tym nie da się przejąć na potrzeby małego przedsiębiorstwa bezpośrednio tych metod, technik, koncepcji zarządzania,
sposobów prowadzenia biznesu, które sprawdziły się w dużym bądź zostały opracowane na potrzeby dużego przedsiębiorstwa. Podstawowym ograniczeniem są tu
nie tyle fizyczne rozmiary przedsiębiorstwa (zatrudnienie, obrót), zazwyczaj
Zarządzanie małymi..._Safin_Księga1.indb 7
2012-05-08 10:34:05
8
Wstęp
mniejsze zasoby (zwłaszcza finansowe), lecz głównie struktura wewnętrzna
przedsiębiorstwa (oparcie jego rozwoju na kreatywności, zachowaniach właściciela i wąskiego grona osób współpracujących – zwykle rodziny – zindywidualizowany, nie anonimowy charakter).
Po drugie, przedsiębiorczość traktuję jako pozytywny przejaw ludzkiej aktywności, dynamizmu, rodzaj ,,twórczej destrukcji”, której materialnym przejawem są nowe przedsięwzięcia (przedsiębiorstwa), nowe rozwiązania, innowacyjne pomysły (zmiany). W takim ujęciu przedsiębiorczość dotyczy różnych etapów
rozwoju życia społecznego (nie tylko aktywności gospodarczej) i różnych etapów rozwoju przedsięwzięcia, instytucji publicznej czy przedsiębiorstwa [Drucker 1992, s. 156]. Ten dynamizm zazwyczaj jest utożsamiany z wczesnymi fazami rozwoju przedsiębiorstwa i małymi jednostkami, gdyż w nich jest zwykle
jednym z podstawowych zasobów i jednym z głównych czynników sukcesu.
,,Jednakże nie każde nowe małe przedsiębiorstwo ma charakter przedsiębiorczy
lub reprezentuje przedsiębiorczość. Aby przedsiębiorstwo było »przedsiębiorcze«, musi mieć szczególne cechy oprócz tego, że jest nowe i małe” [Drucker
1992, s. 30-31]. Nie ma też żadnych przesłanek, które eliminowałyby przedsiębiorczość z dużych jednostek, chociaż ich domeną są raczej umiejętności stosowania zasad formalnego zarządzania, a cech przedsiębiorczych zwykle muszą się
dopiero uczyć.
W związku z tym przyjmuję, że zarządzanie jest pojęciem tak uniwersalnym,
że odnosi się nie tylko do etapów i struktur stabilnych (dojrzałych), lecz oznacza
w ogóle ,,praktykę świadomego i ustawicznego kształtowania organizacji” [Stoner, Wankel 1997, s. 20], którą można realizować w sposób bardziej lub mniej
dynamiczny, nowatorski, właśnie przedsiębiorczy. Podstawowy problemem menedżera polega zaś na ,,znalezieniu rozsądnego kompromisu pomiędzy ładem
organizacyjnym a kreatywnością” [Aniszewska 2001].
Po trzecie, uznaję, że również w małych (i średnich) przedsiębiorstwach podstawowe znaczenie dla rozwoju, a nawet przeżycia mają głównie decyzje o charakterze strategicznym, nierutynowym, konstytuujące przedsiębiorstwo i wyznaczające kierunki jego rozwoju. Pod względem zarówno treści, jak i struktury tego
typu decyzje podejmowane w małym i średnim przedsiębiorstwie mają określoną
specyfikę. Wynika ona z konfrontacji dwu opcji – pewnego formalizmu, uporządkowania i długiej perspektywy, związanej z koncepcjami strategicznymi, oraz
spontaniczności, doraźności, pewnego nieuporządkowania w działalności małych i średnich przedsiębiorstw. Przyjęcie takiej optyki oznacza konieczność analizowania wszelkich wyborów w przedsiębiorstwie przez pryzmat ich konsekwencji strategicznych.
Po czwarte, pojęcie ,,małe i średnie przedsiębiorstwa” (MSP) jest używane
zwykle do oznaczania pewnej jednorodnej grupy, charakteryzującej się określoną
specyfiką, sposobem zachowania, wyznawanym systemem wartości itp. Tymczasem skala problemów związana z przedsiębiorstwem zatrudniającym kilkaset
osób nie zawsze jest identyczna z tą, która jest charakterystyczna dla przedsię-
Zarządzanie małymi..._Safin_Księga1.indb 8
2012-05-08 10:34:05
Wstęp
9
biorstwa jednoosobowego. W pracy przyjęto zabieg kompromisowy i upraszczający, polegający na odniesieniu analiz w zasadzie do tych mniejszych (zdecydowanie liczniejszych) jednostek i podkreślaniu różnic tam, gdzie są one szczególnie
istotne.
Celem tak pomyślanej książki było odmienne od tradycyjnego, bo związa­ne
z optyką strategicznych wyborów, ujęcie treści zarządzania małą firmą. W warstwie aplikacyjnej chodziło głównie o dostarczenie przedsiębiorcy, właścicielowi
wiedzy niezbędnej w kształtowaniu zachowań strategicznych przedsiębiorstwa.
Adresatami jej są przede wszystkim studiujący zagadnienia przedsię­biorczości
i zarządzania MSP, lecz może ona być przydatna obecnym i przy­szłym przedsiębiorcom, zwłaszcza w dokonywaniu strategicznych wyborów.
Logika książki jest związana z przyjętymi założeniami i odpowiada logice
wyborów strategicznych – podejmowaniu decyzji z uwzględnieniem warunków
wewnętrznych i wpływu otoczenia. Z konieczności jednak zawarto tu tylko wybrane problemy.
Książka składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym podjęto rzadką w polskim piśmiennictwie próbę zaprezentowania teorii małego przedsiębiorstwa.
Przez teorię rozumie się tu „spójny system rozumowań i twierdzeń, wyjaśniający
jakieś zjawiska i niekiedy również pozwalający przewidywać jakieś zjawiska lub
dostrzegać nowe możliwości w rzeczywistości”. Przedstawiono tu autorską koncepcję teoretyczną, u której podstaw leży przekonanie, że nie ma teorii wyjaśniającej funkcjonowanie każdego przedsiębiorstwa a jedynie takie, które pozwalają
zrozumieć określony ich typ.
Rozdział drugi przedstawia uzgodnienia terminologiczne związane z funkcjonowaniem małych i średnich przedsiębiorstw. Dotyczy to zarówno pojęć będących w powszechnym użyciu, dobrze opisanych w literaturze przedmiotu, takich jak: przedsiębiorczość, przedsiębiorca, MSP, proces założycielski, szara
strefa itp., jak i takich, które z różnych powodów nie są przedmiotem szerszych
analiz, jak np. przedsiębior­stwo rodzinne, samorząd gospodarczy. Niektóre z nich
są propozycjami autor­skimi bądź adaptacjami z języka obcego i literatury obcej.
Rozdział trzeci jest próbą prześledzenia umownego procesu zało­życielskiego.
Skupia się jednak nie na jego stronie formalnej, lecz na problematyce wyborów
koncepcji przyszłego przedsięwzięcia. Proces ten przedstawiono jako wypadkową trzech elementów: idei (przedsiębiorczego pomysłu), obdarzonego duchem
przedsiębiorczości założyciela oraz zasobów niezbędnych i będących do dyspozycji. Zaprezentowano tu również typowy cykl rozwoju przedsiębiorstwa, analizowany w jego czterech fazach, opisanych głównie poprzez pożądane cechy
przedsiębiorcy, najczęstsze zagrożenia i ryzy­ko, osiągane cele oraz strukturę organizacyjną.
W rozdziale czwartym scharakteryzowano podstawowe wybory strategiczne
w małej firmie, począwszy od strategii rozwoju, poprzez źródła finansowania,
poziom ryzyka, formę prawną, marketingową i controllingową koncepcję zarządzania, sposób realizacji funkcji personalnej, a na informatycznym wspomaganiu
Zarządzanie małymi..._Safin_Księga1.indb 9
2012-05-08 10:34:06
10
Wstęp
zarządzania skończywszy. Zostały one skonstruowane według podobnego schematu: nakreślenie istoty wyboru, analiza kryteriów wyboru, analiza pola wyboru
z punktu widze­nia małej firmy. Lista wyborów jest umowna i uznana za podsta­
wową z punktu widzenia rozwoju MSP.
Rozdział piąty zawiera analizę przesłanek, istoty i form wspierania MSP ze
środków publicznych. W sposób szczegółowy wyjaśniono w nim przyczyny
wspierania przedsiębiorstw tej wielkości, zwracając uwagę na ograniczenia –
głównie finansowej i informacyjnej natury. Rozdział jest kompendium wiedzy na
temat instrumentów prawnych stosowanych przez polski system na tle regulacji
unijnych.
Zachęcanie do studiowania i praktycznego stosowania wiedzy o przedsię­
biorczości i zarządzaniu małą firmą jest związane z uznaniem, iż bycie przed­
siębiorczym i posiadanie umiejętności tworzenia nowych bytów gospodarczych
to atrybuty, które można zdobyć i doskonalić, a nie otrzymać jako wrodzony
talent. W literaturze przedmiotu nie ma zgodności co do ich natury. Nie wydaje
się zajęciem twórczym rozstrzyganie tego sporu. Raczej należałoby uznać, że
struktura problemu jest złożona i lokuje się na pograniczu sztuki, talentu, pracy,
a wszelka refleksja nad istotą, uwarunkowaniami rozwoju przedsiębiorczości,
metodami i technikami, problemami zarządzania małym przedsiębiorstwem jest
zajęciem wartościowym nie tylko z poznawczego, lecz również aplikacyjnego
punktu widzenia.
Krzysztof Safin
Zarządzanie małymi..._Safin_Księga1.indb 10
2012-05-08 10:34:06