X Leszek Hońdo

Leszek Hońdo
Kraków
Cmentarze Zagłębia
Kiedy w połowie lat 90. odbyła się pierwsza w Polsce konferencja
poświęcona żydowskim cmentarzom, informacja o cmentarzach Zagłębia
ograniczyła się w zasadzie do wymienienia istniejących cmentarzy
Zagłębia, wchodzących w skład ówczesnego województwa katowickiego 1.
Rozwój
badań
nad
dziewięćdziesiątych
cmentarzami
zaowocował
żydowskimi
od
końca
szczegółowymi
lat
pracami
inwentaryzacyjnymi prowadzonymi w obrębie i na pograniczu Zagłębia
Dąbrowskiego. Wykonano inwentaryzacje cmentarzy w Pilicy2, Olkuszu3,
a ostatnio w Sławkowie i Dąbrowie Górniczej4. Prowadzone są na tym
terenie dalsze prace inwentaryzacyjne obejmujące m.in. Będzin.
Do
tej
pory
wiele
prac
na
temat
cmentarzy
żydowskich
koncentrowało się na pokazaniu wybranych nagrobków ze względu na
zachowaną inskrypcję czy też wyjątkowy jego kształt. Opisywane były
także nagrobki wybitnych osób wraz z ich biografią. Dotychczasowe
badania nad cmentarzami w Pilicy, Olkuszu, Sławkowie i Dąbrowie
Górniczej
pozwoliły
na
wypracowanie
innego
modelu
prac
inwentaryzacyjnych. Polega on we wszystkich trzech przypadkach na
kompleksowym opisie cmentarzy i znajdujących się na nich nagrobkach.
W ramach prac wykonano plan cmentarzy z lokalizacją nagrobków,
szczegółowy opis nagrobków, zdjęcia poszczególnych nagrobków wraz z
1
M. Derus, D. Walerjański, Cmentarze żydowskie województwa katowickiego. Historia,
stan zachowania, problemy ich ochrony, [w:] Cmentarze żydowskie: Studia z dziejów
kultury żydowskiej w Polsce, red. J. Woronczak, Wrocław 1995, s. 155-165.
2
L. Hońdo, D. Rozmus, A. Witek, Cmentarz żydowski w Pilicy – rys historyczny i
materiały inwentaryzacyjne, red. L. Hońdo, Kraków 1995.
33
K. Kocjan, A. Michałowska, D. Rozmus, M. Rozmus, A. Witek, Nowy cmentarz żydowski
w Olkuszu, Kraków 2003.
4
M. Cyankiewicz, L. Hońdo, D. Rozmus, M. Rozmus, W. Starościak, Cmentarze żydowskie
w Sławkowie i Dąbrowie Górniczej, red. L. Hońdo, D. Rozmus, Kraków 2004.
1
najbardziej
interesującymi
detalami,
na
przykład
ornamentyką
lub
inskrypcją. Zrobiono także kopie inskrypcji oraz ich tłumaczenia. Istotną
nowością
w
przypadku
Sławkowa
było
uzupełnienie
materiału
inwentaryzacyjnego o dane o charakterze biograficznym i genealogicznym
na podstawie przede wszystkim zachowanych ksiąg metrykalnych5.
Informacje uzyskane na podstawie analizy inskrypcji uzupełnione zostały
(dla dużej części nagrobków) podaniem: imienia zmarłego zapisanego w
państwowym rejestrze lub zapisanego zgodnie z lokalną tradycją6,
miejscem
i
datą
urodzin,
imionami
rodziców,
zawodem
zmarłego,
imieniem małżonka i dzieci7. Było to szczególnie ważne w przypadku
uszkodzonych inskrypcji. Dane na nagrobkach zostały także wzbogacone o
informacje, które nie pojawiły się w inskrypcjach. Dla przykładu, jeszcze w
okresie międzywojennym na wielu nagrobkach nie występowały nazwiska
a jedynie imię zmarłego wraz z imieniem ojca. W przypadku nazwisk
wystąpiła pewna prawidłowość. Większość nazwisk zapisana była w
metrykach w transkrypcji polskiej: Hercygier, Glajtman czy Libermensz.
Zebrane materiały inwentaryzacyjne zawierają następujące elementy:
1. Numer nagrobka, odpowiadający numerowi na planie.
2. Imię i nazwisko zmarłego oraz jego ojca (w przypadku kobiet także
często imię męża).
3. Zdjęcie nagrobka.
4. Kopie inskrypcji.
5. Tłumaczenie inskrypcji wraz z objaśnieniami.
6. Szczegółowy opis nagrobka.
5
L. Hońdo, Księgi merykalne Żydów ze Sławkowa i Strzemieszyc, [w:] M. Cyankiewicz, L.
Hońdo, D. Rozmus, M. Rozmus, W. Starościak, Cmentarze żydowskie w Sławkowie ..., s.
XXXI-XXXIII.
6
Różnice w imionach na nagrobku i w metrykach wynikają z tradycji żydowskiej, według
której imiona zmarłych w inskrypcjach były przede wszystkim imionami hebrajskimi. Z
kolei Żydzi na co dzień posługiwali się imionami potocznymi, które najczęściej były ich
jidyszowymi zdrobnieniami lub tłumaczeniami.
7
Informacje w metrykach obejmują jeszcze: adres zmarłego, przyczynę zgonu i datę
pogrzebu.
2
7. Wymiary.
Cmentarz
w
Sławkowie
był
opisywany
pod
kątem
sztuki
8
sepulkralnej . Warto zwrócić uwagę na kwestie „epigraficzne”. Inskrypcje
są przede wszystkim w języku hebrajskim. Pojawiają się teksty w języku
polskim, przede wszystkim po wojnie (nr 77, 101, 184).9 Po wojnie
uzupełniano tekst hebrajski tekstem polskim (nr 104, 202 b). W jednym
przypadku tekst polski uzupełniono krótkim tekstem hebrajskim (nr 129).
Najwcześniej litery łacińskie na nagrobku pojawiły się dopiero przed samą
wojną (nr 277). W dwóch przypadkach inskrypcje hebrajskie uzupełnione
są tekstem w języku jidysz (nr 126, 127).
Teksty inskrypcji nie odbiegają w niczym od stereotypowych form
występujących na ziemiach polskich. Obejmuje ona formułę pogrzebową,
epitety pochwalne obrazujące cnoty zmarłego, imię zmarłego, datę śmierci
(czasami także datę pogrzebu) i formułę końcową.
8
D. Rozmus, De Judeorum arte sepulcrali. Motywy artystyczne w żydowskiej sztuce
sepulkralnej w ostatnich dwustu latach na przykładzie cmentarzy w Będzinie, Czeladzi,
Olkuszu, Pilicy, Żarnowcu i Sławkowie, Kraków 2005.
9
Plany
cmentarzy
wraz
wspomnianych w przypisach
z
numeracją
nagrobków
zamieszczono
we
wszystkich
publikacjach. Bardzo szczegółowy plan z satelitarnym
namierzeniem narożników poszczególnych arów cmentarza w Będzinie znajdzie się w
przygotowywanej monografii tegoż cmentarza.
3
Przykładowy nagrobek na cmentarzu w Sławkowie:
4
Od kilku prowadzone są prace inwentaryzacyjne na cmentarzu w
Będzinie na stokach Góry Zamkowej10. Znajduje się tam ponad 800
zarejestrowanych obiektów, z czego prawie 500 to całe nagrobki a resztę
stanowią ich mniejsze lub większe fragmenty. W części cmentarza
znajduje się nasyp ziemi wykonany w czasie II wojny światowej, który
zakrywa jeszcze kilkaset nagrobków. Brak jest jednak funduszy na
usuniecie ziemi i wykonanie również tam inwentaryzacji.
Najstarsze nagrobki pochodzą z 1831 roku. Prace inwentaryzacyjne
prowadzone są w wyjątkowo trudnych warunkach. Po pierwsze nagrobki
znajdują się na zboczu, co utrudnia do nich dostęp. Po drugie umieszczone
są do dużymi drzewami i wśród gęstej roślinności, która
większość
nagrobków zabarwiła na kolor zielony nagrobki.
Po wykonaniu inwentaryzacji polowej, od roku prace skoncentrowały
się na kopiowaniu i tłumaczeniu inskrypcji. Oto cztery przykłady:
1. Perla, córka Natana Naty (zd. 007)
u”p .1
hbv>x h>ah .2
rbx tb lyrip .3
l”z iun ]tn ’r .4
hrbqnv hrupn .5
a”y bvu ,>b .6
l”rt tn> zvmt .7
q”pl .8
h”bjnt .9
1. Tu pochowana
2. niewiasta poważana,
3. Perla, córka chawra,
4. pana Natana Nate, błogosławionej pamięci!
5. Zmarła i została pogrzebana
6. w dobrej sławie 11
7. tamuz roku 630 [10 VII 1870 r.]
8. według małej rachuby
9. Niech jej dusza będzie związana w węzeł życia!
10
Rozmus, De Judeorum, op. cit. , s. 124.
5
2. Szlomo, syn Zew (zd. 018)
]b hml> dlyh .1
u”y n”vn baz ’m .2
a”lrt vylck .3
h”bjnt q”pl .4
1. Chłopczyk, Szlomo, syn
2. pana Zew. Zmarł i został pogrzebany 19
3. kislew 631 [13 XII 1870 r.]
4. według małej rachuby. Niech jego dusza będzie związana w węzeł życia!
3. Riwka, córka Dawida ha-Kohen (zd. 019)
hqbr hdlyh .1
]hkh dvd ’m tb .2
hrbqnv hrupn .3
ba ,xnm z”y .4
h”bjnt q”pl h”lrt .5
1. Dziewczynka, Riwka
2. córka, pana Dawida ha-Kohen.
3. Zmarła i została pogrzebana
4. 17 „pocieszyciela” aw
5. 635 według małej rachuby. [18 VIII 1875 r.] Niech jej dusza będzie związana w węzeł
życia!
4. Cimel, córka Szimona (zd. 009)
u”p .1
tybh trqi lyx t>a .2
lk> tbrv ,y>im tbvu .3
]vim> ’r h”vm tb lmyj ’m .4
v”yv ,vyb hrbqnv hrupn .5
l”rt tn> tbu b”k .6
h”bjnt .7
1. Tu pochowana
2. kobieta dzielna, gospodyni,
3. Dobrych czynów i wielkiego ducha.
4. Pani Cimela, córka naszego nauczyciela, pana i mistrza Szimona.
5. Zmarła i została pogrzebana 6 dnia
6
6. 22 tewet roku 630. [26 XII 1869 r. – Jednak nie zgadza się dzień tygodnia. 26 XII
wypadł pierwszego dnia (niedziela)]
7. Niech jej dusza będzie związana w węzeł życia!
7