Interpelacja nr 4922 do ministra sprawiedliwości w sprawie handlu

Interpelacja nr 4922 do ministra sprawiedliwości w sprawie handlu ludźmi oraz ochrony przed wykorzystywaniem seksualnym osób między 15. a 18. rokiem życia Panie Ministrze! Kodeks karny nie reguluje jednoznacznie kwestii handlu dorosłymi i dziećmi oraz nie gwarantuje ochrony przed wykorzystywaniem seksualnym osobom między 15. a 18. rokiem życia. Obecnie małoletni, którzy ukończyli 15 lat i nie są jednocześnie zaliczani do kategorii nieporadnych, mogą wyrazić zgodę na uprowadzenie lub zatrzymanie wbrew woli ich rodziców lub prawnych opiekunów. W ten sposób znajdują się poza ochroną kodeksu. Konsekwencją tego jest bezradność organów ścigania. Ponadto rodzice (opiekunowie) tracą faktyczne prawo do opieki, a przecież, co do zasady, dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską. Co więcej, handlarze dziećmi często uzależniają je psychicznie od siebie i wykorzystują pod pozorem emocjonalnego zaangażowania. Ofiara akceptuje wtedy wiele zachowań dorosłego, a te mogą oznaczać także wykorzystywanie seksualne, które popełnione wobec dziecka poniżej 15. roku życia byłoby traktowane jako przestępstwo. W związku z tym pytam: 1. Jakie jest stanowisko ministerstwa w sprawie zapewnienia ochrony przed wykorzystywaniem seksualnym osób między 15. a 18. rokiem życia? 2. Czy ministerstwo zamierza stworzyć regulacje prawne zapewniające ochronę przed wykorzystywaniem seksualnym osobom między 15. a 18. rokiem życia? 3. Jakie działania zamierza podjąć ministerstwo w celu ochrony przed wykorzystywaniem seksualnym osób między 15. a 18. rokiem życia? Z poważaniem Poseł Krzysztof Gadowski Warszawa, dnia 28 sierpnia 2008 r. Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości ‐ z upoważnienia ministra ‐ na interpelację nr 4922 w sprawie handlu ludźmi oraz ochrony przed wykorzystywaniem seksualnym osób między 15. a 18. rokiem życia Szanowny Panie Marszałku! W odpowiedzi na interpelację pana posła Krzysztofa Gadowskiego w sprawie handlu ludźmi oraz ochrony przed wykorzystaniem seksualnym osób między 15 a 18 rokiem życia, przesłaną pismem z dnia 11 września 2008 r., nr SPS‐023‐
4922/08, uprzejmie przedstawiam, co następuje. Prawnokarna problematyka handlu ludźmi jest przedmiotem regulacji ustaw z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.) oraz Przepisy wprowadzające kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 554, z późn. zm.). Art. 253 K.k. penalizuje zachowanie polegające na handlu ludźmi oraz organizowaniu adopcji w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. W świetle dyspozycji przepisu art. 253 § 1 K.k. pod pojęciem ˝handlu ludźmi˝ rozumiane są wszelkie czynności odpowiadające transakcjom cywilnoprawnym oraz wszelkie zachowanie faktyczne będące ich realizacją. Bez znaczenia jest przy tym cel, w jakim działania te zostały podjęte, a także liczba osób, których handel ten dotyczy. Taki zakres pojęciowy ˝handlu ludźmi˝ wynika z faktu, że ustawodawca nie zawarł w dyspozycji art. 253 § 1 K.k. żadnego szczegółowego sposobu działania sprawcy czy okoliczności, w jakich handel ludźmi ma być uprawiany. Utrwalone od lat orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów powszechnych nie pozostawia wątpliwości co do tak szerokiego zakresu kryminalizacji objętej przepisem art. 253 § 1 K.k. Jest to przestępstwo umyślne, które popełnione może być przez działanie, gdyż znamię czasownikowe wskazuje na aktywność sprawcy. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego i poglądami doktryny, znamiona tego czynu zabronionego wypełnia już działanie podjęte wobec jednej osoby, niezależnie od tego, czy sprawca osiągnie z tego działania korzyść majątkową. Osiągnięcie korzyści majątkowej nie należy bowiem do znamion przestępstwa określonego w § 1 tego przepisu. Na odpowiedzialność karną sprawcy nie ma wpływu także zgoda osoby będącej przedmiotem transakcji ani też jej cel (vide Komentarz do Kodeksu Karnego, A. Zoll i in., Część szczególna, Zakamycze, 2006, wyd. II). Kodeks karny nie definiuje pojęcia handlu ludźmi. Propozycja wprowadzenia do uregulowań ustawowych takiej definicja zawarta jest w przygotowywanym obecnie w Ministerstwie Sprawiedliwości projekcie zmian tej ustawy. Projekt przewiduje wprowadzenie w art. 115 K.k. takiej definicji, która oparta jest na określonych alternatywnie zachowaniach sprawczych, których celem jest wyzyskanie osoby. Szeroko ujęty cel działania określony jako ˝wyzyskanie osoby˝ konkretyzuje się poprzez wymienienie, na zasadzie katalogu otwartego, niektórych form wyzyskiwania osoby, które mogą polegać między innymi na zmuszaniu do prostytucji, na niewolnictwie, na pozyskaniu komórek, tkanek lub narządów. W definicji tej powinno zmieścić się również przyjmowanie osoby w celu jej wykorzystania, tak aby kryminalizowane było zachowanie osoby, która wprawdzie sama bezpośrednio nie stosuje siły ani przymusu wobec ofiary, ale wiedząc, że wolność osoby jest ograniczona, czerpie z tej osoby zyski. Nie ulega wątpliwości, że definicja handlu ludźmi obejmuje również handel dziećmi. Zważyć przy tym należy, że w obowiązującym stanie prawnym osoba małoletnia może być przedmiotem przestępstwa z art. 253 § 1 K.k., a przestępstwo nielegalnej adopcji, przewidziane w art. 253 § 2 K.k. nie stanowi typu uprzywilejowanego czynu z art. 253 § 1 K.k. lecz odrębny typ przestępstwa. Jego istotą jest prowadzenie czynności co do zasady prawnie dopuszczalnych w porządku prawnym, ale wbrew przepisom ustawy. W ramach przygotowanej nowelizacji rozważa się nadto wprowadzenie do Kodeksu karnego legalnej definicji niewolnictwa. Pojęcie to występuje już w krajowym porządku prawnym jako znamię zbrodni z art. 8 przepisów wprowadzających Kodeks karny, a jego zakres znaczeniowy wyznacza art. 1 Konwencji w sprawie niewolnictwa, podpisanej w Genewie dnia 25 września 1926 r. i ratyfikowanej przez Polskę 16 stycznia 1931r. (Dz. U. Nr 4, poz. 21) oraz art. 1 uzupełniającej Konwencji w sprawie zniesienia niewolnictwa, handlu niewolnikami oraz instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa, podpisanej w Genewie dnia 7 września 1956 r. i ratyfikowana przez Polskę 13 grudnia 1962 r. (Dz. U. z 1963 r. Nr 33, poz. 185). W art. 8 przepisów wprowadzających Kodeks karny spenalizowane jest zachowanie polegające na powodowaniu oddania innej osoby w stan niewolnictwa oraz uprawianie handlu niewolnikami. Przez powodowanie oddania innej osoby w stan niewolnictwa należy rozumieć każde zachowanie, w wyniku którego osoba ta w sposób trwały pozbawiona zostaje możliwości stanowienia o sobie samej. Do drugiej z postaci popełnienia omawianego przestępstwa, tj. uprawiania handlu niewolnikami, mają odniesienie uwagi dotyczące handlu ludźmi. Dla realizacji znamion tego czynu nie ma znaczenia zgoda osoby pokrzywdzonej. Ma on charakter umyślny, może być popełniony jedynie z zamiarem bezpośrednim (vide Komentarz do Kodeksu karnego, A. Zoll i in., Część szczególna, Zakamycze, 2006, wyd. II). Przedmiotem ochrony w przypadku przytoczonych przestępstw jest wolność człowieka, dotyczy zatem zarówno osób małoletnich, jak i dorosłych. Druga z podniesionych w interpelacji kwestii, dotycząca zapewnienia ochrony prawnokarnej przed wykorzystaniem seksualnym osób pomiędzy 15 a 18 rokiem życia, co do zasady zasługuje na pełną akceptację. Ochrona przed wykorzystywaniem seksualnym została uregulowana przepisami rozdziału XXV Kodeksu karnego, obejmującego przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Zauważyć należy, że zjawisko wykorzystywania seksualnego małoletnich jest także przedmiotem wielu regulacji międzynarodowych. Problematyka ta wynika m.in. z podpisanych przez Polskę: Konwencji Rady Europy o cyberprzestępczości z 23 listopada 2001 r., Konwencji Rady Europy o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych z 25 października 2007 r., Protokołu o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniającego Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, a także decyzji ramowej Rady UE 2004/68/JHA z 22 grudnia 2003 r. o zwalczaniu seksualnego wykorzystywania dzieci i pornografii dziecięcej. Podnieść należy, iż Ministerstwo Sprawiedliwości podjęło w tym zakresie szereg działań zapewniających rozszerzenie ochrony dzieci przed seksualnym wykorzystaniem, zmierzając do dostosowania prawa krajowego do postanowień wskazanych aktów prawa międzynarodowego Od kilku lat wzmacniane są regulacje prawne, w tym instytucje prawa karnego, w zakresie ochrony małoletnich przed wykorzystaniem seksualnym. Omawiając poruszoną problematykę podnieść należy, co następuje. Art. 199 § 1 K.k. penalizuje zachowania polegające na doprowadzeniu innej osoby do obcowania płciowego lub poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności w wyniku nadużycia stosunku zależności lub wykorzystania krytycznego położenia tej osoby. Nowelizacja Kodeksu karnego z dnia 27 lipca 2005 r. (Dz. U. Nr 163, poz. 1363) rozszerzyła zakres penalizacji art. 199 K.k. o dwa nowe przepisy (§ 2 i § 3), dotyczące nadużycia seksualnego, którego ofiarą jest małoletni. W pierwszym przypadku bowiem znamieniem kwalifikującym przestępstwo z art. 199 § 1 K.k. jest wiek pokrzywdzonego. Drugi natomiast obejmuje zachowania polegające na doprowadzeniu małoletniego do obcowania płciowego lub poddania się czynności seksualnej albo na wykonaniu takiej czynności przez nadużycie zaufania lub w zamian za udzielenie albo obietnicę korzyści majątkowej. Celem wprowadzenia tego przepisu było zwalczanie zjawiska prostytucji osób poniżej 18 roku życia. Wprowadzona została także nowa forma środka karnego i środka zabezpieczającego polegająca na orzeczeniu zakazu zajmowania stanowisk lub wykonywania zawodów związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub opieką nad nimi w razie skazania na karę pozbawienia wolności za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego. Podnieść przy tym należy, że możliwość lub obowiązek orzeczenia omawianego środka warunkuje popełnienie przestępstwa na szkodę każdego małoletniego, nie tylko małoletniego poniżej lat 15. Ochronę małoletniego w sferze jego wolności seksualnej wzmacnia również uchwalona przez Sejm w dniu 18 września 2008 r. ustawa o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 458). Przewiduje ona nowy typ przestępstwa mającego zapewnić ochronę przed rozpowszechnieniem pornografii wirtualnej. Ustawa przewiduje nadto nowelizację art. 101 K.k., polegającą na wydłużeniu okresu karalności niektórych przestępstw przeciwko wolności seksualnej popełnionych na szkodę małoletniego, w sposób umożliwiający wszczęcie i przeprowadzenie postępowania w ciągu 5 lat od ukończenia przez pokrzywdzonego 18 roku życia. Na końcowym etapie prac legislacyjnych w Rządzie znajduje się projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, który przewiduje wprowadzenie w Kodeksie karnym trzech nowych typów przestępstw przeciwko wolności seksualnej. Obejmują one kryminalizację zachowania polegającego na utrwalaniu treści pornograficznych z udziałem osoby, która nie wyraziła na to zgody (projektowany art. 202a § 1 K.k.) oraz zachowania polegającego na sprowadzaniu, przechowywaniu lub posiadaniu treści pornograficznych z udziałem osoby, która nie wyraziła zgody na utrwalenie (art. 202a § 2 K.k.). W myśl projektowanego przepisu art. 202b K.k. kryminalizowane będzie natomiast zachowanie polegające na rozpowszechnianiu obrazu nagiej osoby bez jej zgody przez nadużycie zaufania lub podstępem. Wzmocnienie ochrony przed seksualnym wykorzystywaniem nieletnich w omawianym przedziale wiekowym pomiędzy 15 a 18 rokiem życia przewiduje także przygotowany ostatnio w Ministerstwie Sprawiedliwości projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy o Policji. Powołana nowelizacja wprowadza m.in. zaostrzenie odpowiedzialności karnej sprawców przestępstwa obcowania płciowego oraz zgwałcenia popełnionego na szkodę osób najbliższych (wstępni, zstępni, przysposobiony, przysposabiający, brat, siostra). Projektowane przepisy w zakresie prawa karnego materialnego wprowadzają wobec sprawców zbrodni zgwałcenia dziecka lub osoby najbliższej, popełnionych w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych, obowiązek umieszczenia ich w zakładzie zamkniętym lub skierowania na leczenie ambulatoryjne w celu poddania terapii farmakologicznej i psychoterapii, zmierzających do obniżenia popędu seksualnego. Reasumując, należy zauważyć, że istniejące obecnie uregulowania prawnokarne, uzupełnione o nowe, projektowane rozwiązania w poruszonym w interpelacji zakresie stanowić powinny gwarantowaną w stopniu dostatecznym ochronę przed wykorzystaniem seksualnym osób we wskazanym przedziale wiekowym. Z wyrazami szacunku Podsekretarz stanu Zbigniew Wrona Warszawa, dnia 7 października 2008 r.