docrozwój mowy dziecka w świetle integracji
download 
Reklamacja Transkrypt
rozwój mowy dziecka w świetle integracji
ROZWÓJ MOWY DZIECKA W ŚWIETLE INTEGRACJI SENSOMOTORYCZNEJ MIĘDZYNARODOWY INSTYTUT DR SWIETŁANY MASGUTOWEJ Swietłana Masgutowa, Anna Regner ROZWÓJ MOWY DZIECKA W ŚWIETLE INTEGRACJI SENSOMOTORYCZNEJ Wrocław 2009 Recenzje naukowe: prof. dr hab. Tadeusz Gałkowski, prof. dr hab. Janusz Mierzwa Redakcja medyczna: dr n. med. Bożena Dołyk Korekty: Agnieszka Sokołowska-Kasperiuk Redakcja techniczna: Jan Kuźma Skład i łamanie: Blanka Chudy Współpraca techniczna: Aleksandra Bujnowska Zdjęcia: Anna Krasowska, Anita Krasowska, Anna Regner, Dorota Regner Proponowane wydanie książki składa się z oryginalnego materiału. Żaden fragment książki nie może być publikowany lub reprodukowany bez pisemnej zgody Wydawcy. W książce wykorzystywane są oryginalne autorskie programy i techniki terapii dr Swietłany Masgutowej oraz dr Anny Regner. Program ten stanowi część projektu Instytutu: „Masgutova Neuro-Reflex Integration”™, programu „The Masgutova Method of Tactile Integration”™ oraz programu turnusów neuro-sensomotoryczno-rehabilitacyjnych „Rozwój psychoruchowy i integracja odruchów”. © Copyright by dr Swietłana Masgutowa, dr Anna Regner i Międzynarodowy Instytut dr Swietłany Masgutowej, Warszawa 2009 ISBN 978-83-89370-38-9 © Copyright by Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2009 ISBN 978-83-89629-94-4 ul. Lelewela 4, pok. 325 53-505 Wrocław Tel./fax (71) 791-20-30, tel. kom. 0 601 77-47-33 E-mail: [email protected] www.continuo.wroclaw.pl www.continuo.pl Wydrukowano we Wrocławskiej Drukarni Naukowej PAN im. S. Kulczyńskiego Sp. z o.o. SPIS TREŚCI Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Recenzje naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 CZĘŚĆ TEORETYCZNA I. Wpływ motoryki ustno-twarzowej na statomotoryczny rozwój dziecka . . . . . . . . . . . . 17 1. Motoryka ustno-twarzowa i jej organizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 2. Motoryka pierwotna programowana genetycznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3. Motoryka kształtowana świadomie (dowolna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 4. Klasyfikacja pierwotnej motoryki ustno-twarzowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 5. O skutkach braku integracji motoryki ustno-twarzowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 II. Anatomia twarzoczaszki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 1. Układ kostny twarzoczaszki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 1.1. Kości czaszki i jej połączenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2. Układ mięśniowy twarzoczaszki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2.1. Grupa mięśni głowy i twarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2.2. Grupa mięśni żuchwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 2.3. Grupa mięśni podgnykowych i nadgnykowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2.4. Grupa mięśni wyrazowych (mimicznych) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 2.5. Grupa mięśni małżowiny usznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 2.6. Grupa mięśni otoczenia szpary powiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 2.7. Grupa mięśni nozdrzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 III. Układ nerwowy głowy i twarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 1. Neurologiczne podstawy funkcjonowania systemu nerwowego układu ustno-twarzowego . . 39 1.1. Ośrodkowy układ nerwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 1.2. Czuciowa i ruchowa kora mózgowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 1.3. Jądra podstawne (podkorowe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 1.4. Międzymózgowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 1.5. Układ limbiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 1.6. Tyłomózgowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 1.7. Nerwy czaszkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 1.8. Układ nerwowy twarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 1.9. Obwodowy układ nerwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 1.10. Autonomiczny układ nerwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 IV. Wczesne wspomaganie rozwoju odruchowej motoryki ustno-twarzowej u dzieci 51 V. Charakterystyka wybranych odruchów ustno-twarzowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 1. Odruch ssania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 2. Odruch przełykania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 3. Odruch nasycenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 4. Odruch kąsania, gryzienia i zaciskania zębów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 5. Odruch żucia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 6. Odruch wymiotny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 7. Odruch ryjkowy (trąbkowy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 8. Dłoniowo-bródkowy odruch Babkina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 9. Odruch szukania ustami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 10. Odruch ustalenia głowy oraz jego warianty – wzrokowy i błędnikowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 11. Związek odruchów z rozwojem mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 VI. Rozwój mózgu a mowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 1. Funkcjonalne dojrzewanie mózgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 2. Podstawy funkcjonowania ośrodków Wernicke’go i Broca a rozwój mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 3. Etapy rozwoju mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 VII. Zaburzenia mowy – terminologia i klasyfikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII. Koncepcja ustno-twarzowej terapii według Castillo Moralesa (CM) . . . . . . . . . . . . . . . 85 91 1. Integracja kompleksu ustno-twarzowego z motoryką całego ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 CZĘŚĆ PRAKTYCZNA IX. Ustno-twarzowa terapia regulacyjna według koncepcji R. Castillo Moralesa . . . . . . . 95 1. Techniki strukturalne w terapii R. Castillo Moralesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 1.1. Stymulacja stawów skroniowo-żuchwowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 1.2. Znaczenie kontroli głowy i szczęki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 1.3. Techniki manualne stosowane w stymulacji ustno-twarzowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 1.4. Rola masażu w technice stymulacji ustno-twarzowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 X. Integracyjna terapia ustno-twarzowa według Swietłany Masgutowej . . . . . . . . . . . . . . 101 1. Techniki pracy na zewnętrznej powierzchni twarzy i głowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 1.1. Praca z odruchem ochrony ścięgien prostowników i zginaczy szyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 1.2. Praca z odruchem ścięgien przedniej powierzchni twarzy i głowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 2. Techniki przewzorowania motoryki wewnątrz jamy ustnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 2.1. Masaż mięśnia okrężnego warg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 2.2. Stymulacja punktu przysiecznego podniebienia twardego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 2.3. Stymulacja linii podniebienia twardego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 2.4. Rozciąganie podniebienia twardego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 2.5. Stymulacja podstawy języka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 2.6. Regulacja napięcia mięśniowego w obszarze stawu skroniowo-żuchwowego i policzków 116 2.7. Regulacja napięcia mięśniowego w obszarze stawu skroniowo-żuchwowego . . . . . . . . . 116 3. Techniki korekcji oddychania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI. Metodyka przeprowadzania neuromotorycznej terapii ustno-twarzowej według R. Castillo Moralesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 123 1. Stymulacja obszarów neuromotorycznych twarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 2. Ćwiczenia wewnątrz jamy ustnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 3. Ćwiczenia aktywizujące prawidłowe połykanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 4. Wybrane techniki oddychania dla dzieci z nieprawidłowym napięciem mięśniowym . . . . . . . 129 XII. Efekty integracji odruchów ustno-twarzowych – wybrane studium przypadku . . . . . Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 139 ZAŁĄCZNIK Statomotoryczny rozwój dziecka jako wsparcie dla ustno-twarzowej integracji . . . . . Kompleksowa diagnostyka i terapia dzieci z zaburzeniami rozwoju – Wrocławski Model Usprawniania (WMU) według koncepcji Ludwiki Sadowskiej 141 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 1. Neurobiologiczne czynniki zaburzeń rozwoju u dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 2. Rola więzi emocjonalnej między matką a dzieckiem w procesie rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 3. Neurorozwojowa diagnostyka zaburzeń wzrastania dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 3.1. Czynniki ryzyka nieprawidowego rozwoju dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 3.2. Monachijska Funkcjonalna Diagnostyka Rozwojowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 3.3. Neurokinezjologiczna diagnostyka V. Vojty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 141 3.4. Diagnostyka specjalistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 4. Kompleksowa diagnostyka i neurostymulacja, zwana Wrocławskim Modelem Usprawniania (WMU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 5. Rehabilitacja ruchowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 6. Działania psychopedagogiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 7. Schemat neurostymulacji we Wrocławskim Modelu Usprawniania (WMU) . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Piśmiennictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 PODZIĘKOWANIA Autorki książki składają podziękowania wszystkim, którzy przyczynili się do powstania niniejszej publikacji. Za szczególny wkład w tworzenie programu odruchów z twarzy i jamy ustnej dziękujemy Denisowi Masgutov. Magistrowi Piotrowi Hawrylukowi wyrażamy wdzięczność za wieloletnią współpracę. Dziękujemy wszystkim terapeutom, którzy wykorzystują nasze metody integracji odruchów z twarzy i jamy ustnej: lek. stom. Agacie Turkiewicz, lek. med. Lidii Anufriewej, mgr Annie Godlewskiej, mgr Grażynie Mazur, mgr Joannie Kowalewskiej (Polska); Pamele Curlee (USA), Tawni Lawrence (USA), Donnie Sun (Hong-Kong) i wielu innym. Serdeczne podziękowania za korektę medyczną składamy neurologowi dziecięcemu – dr n. med. Bożenie Dołyk. Wyrażamy głęboką wdzięczność Prof. dr hab. n. med. Ludwice Sadowskiej, specjaliście pediatrii i endokrynologii wieku rozwojowego, za wspieranie nas i współpracę w zakresie wczesnej interwencji lekarskiej. Szczególne podziękowania i wyrazy szacunku składamy również Profesorowi Tadeuszowi Gałkowskiemu, prorektorowi ds. Nauki i Współpracy Międzynarodowej przy Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie i Profesorowi Januszowi Mierzwie kierownikowi Zakładu Chorób Układu Nerwowego Akademii Medycznej we Wrocławiu za cenne uwagi i wskazówki zamieszczone w recenzji. Serdeczne podziękowania składamy Profesorowi Rodolfo Castillo Moralesowi za spotkanie z nami i osobistą konsultację oraz wyrażenie zgody na zamieszczenie i opisanie jego autorskiej koncepcji neuromotorycznej terapii rozwojowej (NTR), ze szczególnym uwzględneniem orofacialnej terapii regulacyjnej (OTR). Bardzo wysoko cenimy sobie jego otwartość, głęboką wiedzę, optymizm i życzliwość. Wyrażamy podziękowania niemieckiemu Stowarzyszeniu Castillo Moralesa za aktywną pomoc przy organizowaniu spotkań naukowych, a w szczególności bezpośrednio zaangażowanym w dyskusje neuropediatrom: dr n. med. Angelice Enders i dr n. med. Johannesowi Limbrockowi. Bardzo dziękujemy za badania pilotażowe integracji odruchów przeprowadzone za pomocą elektroencefalografu przez Profesora Sergieja Zakhanowa oraz grupie neurofizjologów z Rosyjskiej Akademii Nauk Techniki Medycznej (RF Academy of Medical Sciences). Dziękujemy serdecznie Pani Agnieszce Sokołowskej-Kasperiuk za dokonane korekty tekstu. Jesteśmy wdzięczne naszym słuchaczom i studentom, którzy przeszli szkolenie z programu odruchów ustno-twarzowych w ramach studiów podyplomowych. Dziękujemy wszystkim Autorom, których publikacje zostały wykorzystane w naszej książce. Szczególne podziękowania składamy także naszym rodzinom: za cierpliwość i wspieranie nas w naukowych poszukiwaniach. RECENZJA NAUKOWA Tadeusz Gałkowski Recenzja wydawnicza pracy pod tytułem „Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej” Doc. dr Swietłany Masgutowej oraz dr Anny Regner Opracowanie podzielone jest na dwie części – teoretyczną i praktyczną i obejmuje 11 rozdziałów. Autorki dysponując bogatym doświadczeniem w zakresie wczesnego rozwijania motoryki jamy ustnej i mięśni twarzy przygotowały wartościowy zbiór informacji, który może stanowić cenną pomoc w realizowaniu programów wczesnej interwencji i wspomagania rozwoju dziecka z dysfunkcjami motorycznymi, narażonego wskutek nich na negatywne konsekwencje dla rozwoju mowy. W książce opisane są szczegółowo podstawowe uwarunkowania oraz najczęstsze nieprawidłowości, jakie dotyczą tej sfery. Informacje te, jak również obszernie przedstawione dane dotyczące struktur anatomicznych twarzoczaszki, funkcjonowania mięśni oraz układu nerwowego, stanowią niezbędną dla praktyki logopedycznej wiedzę. Wraz z postępem w zakresie elektrofizjologii oraz metodyki obrazowania mózgu, wykorzystującej coraz bardziej udoskonalane programy komputerowe, wiedzę tego typu trzeba ciągle uzupełniać, a informacje uzyskane podczas studiów, dość szybko stają się przestarzałe, a przez to okazują się mniej przydatne dla codziennej praktyki. Stąd we wszystkich specjalnościach medycznych i paramedycznych występuje konieczność stałego pogłębiania i aktualizowania wiadomości i umiejętności w ramach kształcenia ustawicznego. Staje się ono niezbędnym elementem prawidłowego funkcjonowania wszystkich profesjonalistów zaangażowanych w proces wczesnego wykrywania, wspomagania rozwoju i wielospecjalistycznej interwencji, realizowanych w ramach zapewniania opieki małym dzieciom z wrodzonymi lub nabytymi w pierwszych latach życia wadami i dysfunkcjami. Te dysfunkcje, które powstają wskutek (rozległych lub ogniskowych) uszkodzeń centralnego układu nerwowego, są szczególnie trudne do rozpoznania we wczesnym okresie rozwoju. Omawiana publikacja zaspokaja, w moim przekonaniu, potrzebę uzupełniania wiedzy w odniesieniu do dzieci z wysokim wskaźnikiem ryzyka rozwojowego. Stanowi także źródło wiedzy, które można zaliczyć do lektur, jakie powinny wchodzić w zakres programów kształcenia ustawicznego. Na podstawie elektronicznego systemu oceny możliwe będzie w przyszłości uzyskiwanie przez polskich specjalistów niezbędnych punktów kredytowych, tak jak ma to miejsce w wielu innych krajach, jeśli chodzi o kształcenie ustawiczne. Chciałbym podkreślić, że publikacja dr S. Masgutowej i dr A.Regner, wychodzi naprzeciw kilku programom, jakie są obecnie realizowane w Polsce w ramach tych inicjatyw i działań, jakie zostały podjęte w ramach wczesnej interwencji. Są to: (1)Wczesna, wielospecjalistyczna, kompleksowa, skoordynowana i ciągła pomoc dziecku zagrożonemu niepełnosprawnością lub niepełnosprawnemu oraz jego rodzinie. (2) Program Powszechnych Przesiewowych Badan Słuchu Noworodków. Pierwszy z nich, koordynowany przez Ministerstwo Edukacji, Nauki i Szkolnictwa Wyższego, realizowany w latach 2005–2007, jest rządowym programem międzyresortowym o charakterze pilotażowym. Uczestniczą w nim ośrodki zarówno należące do resortu zdrowia, oświaty, jak i pomocy społecznej, uzyskujące możliwość dofinansowania działań podejmowanych w ramach inicjatyw rehabilitacyjnych, obejmujących małe dzieci z rozmaitymi dysfunkcjami rozwojowymi. Drugi program, realizowany dzięki pomocy finansowej Fundacji Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy Jerzego Owsiaka, ma na celu wykrywanie, diagnozę i wczesną rehabilitację dzieci z uszkodzeniem słuchu. Koordynatorem medycznym jest Instytut „Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka”, przy współpracy z Kliniką Laryngologiczną Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Przebadanych zostało już w 500 ośrodkach szpitalnych ponad półtora miliona noworodków pod kątem wykrywania wad słuchu. Dzieci, u których stwierdzono głuchotę, zostały w ramach tzw. trzeciego poziomu referencyjnego, objęte programem wczesnej interwencji. Należy także wspomnieć, że ukazały się już w polskim tłumaczeniu i adaptacji (dzięki staraniom Towarzystwa Pomocy Głuchoniewidomym) dwie publikacje wydane w formie skoroszy- towej, zawierające skalę rozwoju i osobno obszerny program zajęć rehabilitacyjnych, dla dzieci w wieku od 0 do lat 6. Są to materiały opracowane w wersji oryginalnej przez wybitnych specjalistów z USA przeznaczone dla dzieci z dysfunkcjami sensorycznymi oraz dodatkowymi uszkodzeniami. Z programów tych będą korzystać odpowiednio przeszkoleni polscy logopedzi, psycholodzy i pedagodzy, realizując je w warunkach partnerskiej współpracy ze środowiskiem rodzinnym. Dziedzina ta w naszym kraju była dotąd poważnie zaniedbana. Brak jest nam własnych doświadczeń i niestety nie wszyscy uświadamiamy sobie, jak znaczny postęp miał miejsce w tym zakresie w innych krajach i jak wiele trzeba się nauczyć, by chociaż częściowo wyrównać polskie opóźnienie. Książka przygotowana z inicjatywy dr S. Masgutowej wypełnia lukę, jaką mamy w naszym piśmiennictwie, jeśli chodzi o stymulowanie tych funkcji, od których prawidłowego działania tak wiele zależy. Małe dziecko bez pomocy dorosłych nie jest w stanie przezwyciężać swych mniej lub bardziej nasilonych ograniczeń, spowodowanych dysfunkcjami rozwojowymi. Jeśli chcemy mu to ułatwić, powinniśmy podjąć bardzo poważny trud i wykorzystać wszelkie możliwości, których dostarcza współczesna wiedza na ten temat. Chodzi zarówno o odkrycia genetyki, jak i zdobycze techniki, a przede wszystkim poważne potraktowanie naszych priorytetowych zadań w tym zakresie, nie zaniedbując przede wszystkim obowiązku stałego dokształcania się. Podsumowując, chciałbym stwierdzić, że przekazane mi do recenzji opracowanie dr Swetłany Masgutowej i dr Anny Regner zaspokaja oczekiwania szerokiego kręgu Czytelników. Może stać się poszukiwanym kompendium wiedzy i umiejętności praktycznych zarówno przez profesjonalistów, jak i studentów oraz słuchaczy studiów podyplomowych i rodziców. 9.07.2007 r. Prof. Tadeusz Gałkowski Przewodniczący Polskiego Komitetu Audiofonologii RECENZJA NAUKOWA Janusz Mierzwa Recenzja wydawnicza książki pod tytułem:„Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej” Doc. dr Swietłany Masgutowej oraz dr Anny Regner Skonsolidowana diagnostyka, opieka i wczesna rehabilitacja staje się wyzwaniem w przypadkach dzieci zagrożonych dysfunkcjami rozwojowymi. Istnieje potrzeba jak największej liczby szczegółowych opracowań książkowych, pogłębiających wiedzę o powyższych problemach. Podjęty przez Autorki temat jest więc czasowo aktualny i wychodzi naprzeciw narastającemu problemowi. Zadania tego podjęły się wykazując bardzo dobre przygotowanie praktyczne i teoretyczne oraz dużą dojrzałość i kompetencję. Przedstawiona do recenzji książka jest wynikiem szerokiej, rzetelnej analizy literatury, dokonanej przez Autorki, oraz odzwierciedla Ich wieloletnie doświadczenie zawodowe. Opracowania w książce podzielono na dwie części: teoretyczną i praktyczną. W części teoretycznej przedstawione zostały podstawy anatomii, funkcji, dynamiki oraz uwarunkowania związane z rozwojem mowy dziecka. Ujęte są tu podstawy wiedzy, która jest wprowadzeniem i uzasadnieniem konieczności podejmowania możliwie jak najwcześniej realizacji programów wczesnej interwencji i wspomagania prawidłowego rozwoju dziecka, które skutkiem dysfunkcji motorycznych narażone jest na opóźnienie bądź też pogłębienie się w negatywnym kierunku rozwoju mowy. Zgromadzona przez Autorki wiedza pozwala zrozumieć patomechanizmy prowadzące do tego, że wczesne zastosowanie prawidłowej zintegrowanej pomocy leczniczo-rehabilitacyjnej przynosi z reguły całkowite wyeliminowanie zaburzeń, bądź zapobiega rozwojowi czy też utrwalaniu się niepełnosprawności, ze szczególnym uwzględnieniem obszaru ustno-twarzowego. Innowacyjnym pomysłem jest praca ze schematami odruchów opracowanymi według programu S. Masgutowej. Autorki niniejszej publikacji proponują formę kompleksowej terapii wczesnodziecięcej, wspomagającej rozwój i korekcje pierwotnej motoryki oraz struktury układu ustno-twarzowego. W swoim opracowaniu podkreślają, że najważniejszą rolę w tym zakresie spełniają wczesne diagnozowanie i praca nad motoryką pierwotną, której składnikami są odruchowe relacje. Wyczerpująco zostały przedstawione problemy praktycznego postępowania rehabilitacyjno-stymulującego w zapobieganiu, jak i leczeniu zaburzeń rozwoju mowy dziecka. Uzupełniające tę wiedzę ryciny tworzą całość jeszcze bardziej przejrzystą i przystępną dla każdego Czytelnika. Sądzę, że to wydanie książkowe wzbudzi zainteresowanie nie tylko wśród środowiska akademickiego, ale również praktykujących fizjoterapeutów, rehabilitantów i logopedów w otwartej i zamkniętej opiece zdrowotnej, jak też tych członków rodzin, na których spada ciężar opieki domowej. Czytelnicy znajdą wiele praktycznych wskazówek, które pomogą im w opiece w przypadkach zaburzeń rozwoju mowy dziecka. Kończąc uważam, że należą się serdeczne podziękowania Autorkom za podjęty trud opracowania podręcznika, który poszerza wiedzę o możliwościach niesienia pomocy w przypadkach upośledzenia mowy dziecka, a przede wszystkim przyczyni się do poprawy komfortu życia tych dzieci. Wydanie książkowe pod tytułem „Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej” zawiera wartościową wiedzę wzbogacającą znajomość istoty problemu, stąd moje uznanie i gratulacje dla Autorek. Dr hab. Janusz Mierzwa prof. nadzw. Kierownik Zakładu Chorób Układu Nerwowego Akademii Medycznej we Wrocławiu WSTĘP Proces kształtowania się twarzy i motoryki jamy ustnej ma swój początek już w życiu prenatalnym, co decyduje o późniejszej zdolności jednostki do przetrwania. Takie funkcje życiowe, jak: pobieranie pokarmu (czynność jedzenia), nabywanie umiejętności językowych (rozumienie i mówienie) oraz komunikacja (kreowanie relacji interpersonalnych), są wynikiem prawidłowego rozwoju motoryki ustno-twarzowej. Rozwijanie się motoryki ustno-twarzowej zależy od różnych czynników – anatomicznych, fizjologicznych, psychologicznych oraz czynników kulturowo-społecznych. Zdrowy noworodek to taki, który wykazuje prawidłowy rozwój anatomiczny i fizjologiczny, jest w stanie samodzielnie funkcjonować – oddychać, przyjmować pokarm, spać, reagować prawidłowo na bodźce – widzieć i słyszeć, nawiązywać proste interakcje z opiekunem. W sytuacji, kiedy zostaje zakłócony rozwój którejś z tych funkcji, możemy podejrzewać nieprawidłowości pracy układu nerwowego. Zaburzenia tego rodzaju wpływają negatywnie i hamująco na dalszy rozwój motoryczny i psychiczny dziecka. Stąd też niezbędne wydaje się jak najwcześniejsze objęcie opieką terapeutyczną dzieci przejawiających deficyty rozwojowe. Pomoc specjalistyczna wymaga obszernej wiedzy, dotyczącej czynników wpływających na rozwój, umiejętności ich analizy i tworzenia indywidualnych programów rehabilitacji. We wczesnej terapii stosowana jest stymulacja określonych obszarów neuromotorycznych, dzięki czemu „toruje”, czyli uczy się prawidłowych wzorców odruchów. Przez odpowiednio dobrane manualne działania można uzyskać: –– prawidłowe przyjmowanie pokarmu, –– lepszą ekspresję mimiczną twarzy, –– prawidłową percepcję wzrokową i słuchową, –– regulację napięcia mięśniowego, –– poprawę mowy i zdolności komunikacji, –– rozwój świadomości oraz ruchu własnego ciała. Funkcjonalnym warunkiem, decydującym o rozwoju motoryki ustno-twarzowej, są pierwotne reakcje i odruchy zaprogramowane genetycznie. Tak uwarunkowana motoryka rozwijała się przez tysiące lat i stanowi bardzo precyzyjnie oraz dokładnie zorganizowaną czynność. Wiemy o tym, że przyroda wykształciła mechanizmy samoregulujące rozwój, jednakże stale mamy wiele wątpliwości i pytań, jak np.: Co jest mechanizmem autoregulacji w rozwoju różnych układów u niemowląt i dzieci? Jak zorganizować nieinwazyjne funkcjonowanie zgodnie z naturą, jeżeli któryś z układów pracuje niewystarczająco aktywnie lub nieprawidłowo? Samoregulacja rozwojowa jest jednym z mechanizmów wykształconych przez środowisko naturalne (J.Ch. Pearce, 1985, 2002; S. Masgutowa, D. Masgutow, 2002). Jednak wiedza, dostępna w ramach tej tematyki jest wciąż niedostateczna. Nadal nie znajdujemy zadowalających odpowiedzi dotyczących możliwości kompensacji w rozwoju układu ustno-twarzowego u niemowląt i dzie- Zdjęcie 1. Uśmiech jako ekspresja twarzy rozwija się na bazie odruchu uśmiechu. Zdjęcie 2. Wzrokowa percepcja opiera się na odruchach wzrokowych, takich jak śledzenie oczami w poziomie i pionie. a) b) c) Zdjęcie 3. Zdjęcia płodu w ruchu za pomocą trójwymiarowego skanowania ultrasonografem: a) ziewanie (20 tydzień), b) śledzenie oczami po linii poziomej (36 tydzień), c) ssanie pięści (40 tydzień). Zdjęcia zostały wykonane pod kierownictwem prof. dr hab. Elżbiety Ronin-Walknowskej z Kliniki Medycyny Matczyno-Płodowej Katedry Położnictwa i Ginekologii Pomorskiej Akademii Medycznej. 14 ci. Badacze, terapeuci i rodzice ciągle poszukują skutecznych sposobów, aby usprawnić funkcjonowanie obszaru ustno-twarzowego i pomóc dzieciom w rozwoju mowy. Wieloletnie doświadczenie autorek, zajmujących się terapią niemowląt i dzieci z różnymi problemami rozwojowymi, pozwala twierdzić o tym, jak ważna, dla wsparcia rozwoju, jest praca nad mechanizmem samoregulacji. Wydaje się, że najważniejszą rolę w tym zakresie spełniają wczesne diagnozowanie i praca nad motoryką pierwotną, której składnikami są: reakcje odruchowe (np. otwarcie i zamknięcie ust), odruchy (np. ssania, połykania), reakcje – instynkty (np. samozachowawczy), naturalne układy koordynacji (np. wzrok–słuch, oczy–język, ręce–język) i inne. Dynamika i motoryka ustno-twarzowa bazuje na całościowym funkcjonowaniu poszczególnych układów (S. Masgutowa, D. Masgutow, 2005): • mięśniowego twarzy, jamy ustnej oraz głowy, • kostnego twarzy, jamy ustnej oraz głowy, • pierwotnej motoryki na poziomie odruchów i innych wrodzonych mechanizmów oraz instynktów, • kontrolowanej motoryki ustno-twarzowej na poziomie funkcji jedzenia, ekspresji twarzy, reakcji poznawczych, mowy i komunikacji, • układów koordynacji między pierwotną i wyuczoną motoryką. Podstawowym czynnikiem, decydującym o rozwoju motoryki ustno-twarzowej, są reakcje pierwotne i odruchy zaprogramowane genetycznie. Pracę podzielono na dwie części: teoretyczną i praktyczną. Pierwsza zawiera osiem rozdziałów. W rozdziale pierwszym omówione zostały szczegółowo zagadnienia wpływu motoryki ustno-twarzowej na rozwój mowy dziecka. Rozdziały drugi i trzeci zawierają opis anatomii i układu nerwowego twarzoczaszki. Z kolei w rozdziale czwartym poruszono kwestię wczesnego wspomagania rozwoju odruchowej motoryki ustno-twarzowej u dzieci. W rozdziale piątym dokonano charakterystyki wybranych odruchów ustno-twarzowych. Rozdział szósty przedstawia rozwój mózgu i jego związek z mową. W rozdziale siódmym natomiast znajduje się omówienie zaburzeń mowy, ich terminologia i klasyfikacja. Rozdział ósmy dotyczy koncepcji ustno-twarzowej terapii według Castillo Moralesa. Część praktyczna pracy poświęcona została metodyce integracji sensomotorycznej, usprawniającej funkcje ustno-twarzowe. W załączniku znajduje się informacja dotycząca kompleksowej diagnostyki i terapii dzieci z zaburzeniami rozwoju opracowana przez profesor Ludwikę Sadowską. Problematyka neuromotorycznej terapii ustno-twarzowej jest mało znanym obszarem dociekań badawczych, a tym samym trudno dostępnym w literaturze naukowej. Jednym z obszerniejszych opracowań na ten temat jest koncepcja profesora Rodolfo Castillo Moralesa, zawarta w książce Die Orofaziale Regulationstherapie (1991, 1998). W terapii z dziećmi bazujemy na odruchach neuromotorycznych, stąd w niniejszej publikacji poświęcono im wiele miejsca. Najnowsze badania neurofizjologów szwedzkich zdają się po- twierdzać słuszną ideę stymulacji neuromotorycznej, dzięki której możemy torować prawidłowe wzorce ruchowe. Zespół neurobiologów pod kierownictwem Germunda Hesslowa z Lund University, dzięki monitorowaniu zmian w aktywacji komórek Purkyniego (neuronów gruszkowatych) w móżdżku zwierząt, zaobserwował tworzenie się i wygasanie śladów pamięciowych. Okazało się, że do powstania odpowiednich skojarzeń, dzięki którym bodziec warunkowy zaczynał wyzwalać tę samą reakcję, co bodziec bezwarunkowy, potrzeba było tylko jednej komórki Purkinjego (New Scientist Magazine issue 2595, 17 March 2007, The Journal of Neuroscience, vol. 27, p. 2493, Cells that wassed Pavlov’s dogo, 17 March 2007). Każdy z tych neuronów może odpowiadać na setki, a nawet tysiące bodźców, ale uruchamia tylko jeden typ zachowań czy ruchów mięśni. Hesslow tłumaczy, że komórka nerwowa jest w stanie nauczyć się wielu bodźców wyzwalających, które zapoczątkują jedną reakcję. Z tych właśnie powodów warunkowanie klasyczne Pawłowa i Setchenowa jest podstawą do późniejszego kształtowania nawyków, takich jak na przykład artykułowanie. Badania prowadzone na terenie Polski zaowocowały publikacjami naukowymi z zakresu: fizjologii, neurofizjologii, psychologii, ortodoncji i logopedii. Nasze szczególne zainteresowanie wzbudziły prace: T. Gałkowskiego (2001), G. Jastrzębowskej (1996), B. Kaczmarka (1998), Z. Kordyl (1968), I. Styczek (1979), T. Zaleskiego (1993), M. Bogdanowicz (2001), Z. Tarkowskiego (2001), L. Sadowskiej (1998, 2001), M. Borkowskiej (1997),. M. Borkowskiej, A. Herzyk (1999), A. Nęckiej (2004), T. Kaczan (2001), A. Regner (2004, 2005, 2006), D. Pluty-Wojciechowskiej (2005), E. Ronin-Walknowskiej (2005). Autorki niniejszej książki, w oparciu o literaturę polską i zagraniczną oraz własne wieloletnie doświadczenia terapeutyczne, proponują nowe ujęcie koncepcji wczesnego diagnozowania i ćwiczeń usprawniających, z zastosowaniem nieinwazyjnej stymulacji rozwoju, uwzględniając strukturę oraz pierwotną motorykę układu ustno-twarzowego niemowlęcia i małego dziecka. W swoich poszukiwaniach badawczych, a także działaniach praktycznych, badaczki w głównej mierze opierają się na własnym dorobku naukowym i wynikach pracy Rodolfo Castillo Moralesa (Argentyna, 1991) oraz Swietłany Masgutowej (Rosja–Polska, 2005). Zdjęcie 4. Odruchu pionowego ustalenia głowy może wpłynąć na rozwój i koordynację pomiędzy odruchem błędnikowym wzrokowym oraz odruchami ustno-twarzowymi. W konsekwencji będzie to skutkowało na kształtowanie nawyków mówienia, czytania, pisania. 15
