Materiały do dziejów polskich partii politycznych do roku 1918 w

Jerzy Ciesielski
MATERIAŁY DO DZIEJÓW POLSKICH PARTII POLITYCZNYCH
DO ROKU 1918 W ZASOBIE CENTRALNEGO ARCHIWUM
WOJSKOWEGO
W Centralnym Archiwum Wojskowym oprócz materiałów o charakterze ściśle
wojskowym znajduje się również wiele przekazów źródłowych dotyczących zagadnień
polityczno-społecznych, gospodarczych i kulturalnych. W tym bogato reprezentowana
jest także problematyka partii politycznych, szczególnie robotniczych.
Materiały te były opisywane w kilku artykułach zamieszczonych w
kwartalniku „Z pola walki”1, „Biuletynie Wojskowej Służby Archiwalnej”2 i w
„Wybranych zagadnieniach z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej”3.
Publikacje
te
informowały
jednak
wyłącznie
o
materiałach
dotyczących
rewolucyjnego ruchu robotniczego w latach 1918—1939 oraz w okresie okupacji.
Tymczasem, z uwagi na dość znaczne rozproszenie materiałów w różnych zespołach i
zbiorach CAW oraz związane z tym trudności w dotarciu do nich, wydaje się celowa
informacja o wszystkich materiałach dotyczących dziejów partii politycznych.
1
M. C i e p l e w i c z i M. W r z o s e k, Materiały do historii ruchu robotniczego w latach 1918—
1939 w Centralnym Archiwum Wojskowym, „Z pola walki” nr 3 (11), 1960, s. 197—201; T. W a w r z y ń s k i,
Akta o działalności KPP w wojsku (1919—1939), „Z pola walki” nr 1 (45), 1969, s. 262—268.
2
P. M a t u s a k, Prasa Polskiej Partii Robotniczej z okresu okupacji przechowywana w Centralnym
Archiwum Wojskowym, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s. 112—121; T. W a w r z y ń s k i,
Materiały źródłowe do działalności KPP w wojsku 1918—1939 przechowywane w Centralnym Archiwum
Wojskowym, tamże, s. 55—70.
3
P. M a t u s a k, Prasa z okresu okupacji przechowywana w Centralnym Archiwum Wojskowym,
[w:] Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s. 127—138; B.
W o s z c z y ń s k i, Archiwalia z działalności organizacji konspiracyjnych w latach okupacji, tamże, s. 117—
126.
Przed zakończeniem I wojny światowej i odzyskaniem niepodległości, na
ziemiach polskich istniał skomplikowany układ sił politycznych. Zwolennicy
orientacji rosyjskiej powołali Komitet Narodowy Polski4. Podobne bloki partii
sprzyjających koalicji antyniemieckiej powstały w pozostałych zaborach.
W roku 1915 powstał na terenie zaboru rosyjskiego Centralny Komitet
Narodowy, natomiast w połowie 1917 roku w tym zaborze powstał nowy blok
międzypartyjny, skupiający partie dawnego CKN5. Mimo licznych międzypartyjnych
porozumień lata pierwszej wojny światowej przyczyniły się raczej do rozbicia niż do
scalenia polskiego życia politycznego. Nadal wyraźne były podziały terytorialne i
taktyczne, które po 1918 roku w warunkach niepodległego już państwa zaczęły
odgrywać istotną rolę.
Z tych też powodów postanowiono podzielić informacje o materiałach
dotyczących tego zagadnienia, na dwie części: I — do roku 1918, II — lata 1918—
1939.
Jak już wspomniano materiały do dziejów partii politycznych występują w
różnych zespołach i zbiorach CAW. Jedynym wyjątkiem jest szczątkowy zespół
Polskiej Partii Socjalistycznej — Frakcja Rewolucyjna, liczący 4 jednostki archiwalne
i zawierający akta wytworzone w latach 1908—1912 przez Wydział Zagraniczny tej
partii w Krakowie. Na zawartość zespołu składają się sprawozdania kasowe z lat
1908—1911 (sygn. 110.16.1), korespondencja członków sekcji zagranicznych z
Wydziałem Zagranicznym z lat 1911—1912 w sprawie wydawnictw partyjnych i
działalności opozycyjnej wobec CKR (sygn. 110.16.2) oraz wykazy członków sekcji
zagranicznych z różnych miast Belgii, Francji, Niemiec, Szwajcarii, Anglii, Danii,
Austro-Węgier i Stanów Zjednoczonych (sygn. 110.16.3). Ponadto występują tu m.in.:
statut sekcji krakowskiej, listy składkowe na drukarnię „Robotnika”, na więźniów
emigrantów i na fundusz wyborczy, pisma CKR PPS do Komisji Wykonawczej
Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej i Zarządu PPS — zaboru pruskiego z 1910
roku w sprawie obchodów 75-lecia urodzin Bolesława Limanowskiego, statut
Stowarzyszenia Socjalistów Robotników Polskich „Zgoda” w Zurychu z 1908 roku
4
5
Jerzy H o l z e r, Mozaika polityczna II Rzeczypospolitej, Warszawa 1974, s. 64.
Tamże, s. 65.
oraz komunikaty Kółka Pomocy dla Robotników Polskich Sezonowych Towarzystwa
Postępowej Młodzieży Polskiej w Zurychu z roku 1910 (sygn. 110.16.4).
Część materiałów dotyczących PPS — Frakcji Rewolucyjnej znajduje się
także w zespole „Gabinet MSWojsk”. Są tam sprawozdania z V Zjazdu PPS i IX
Zjazdu PPS — Frakcja Rewolucyjna zaboru pruskiego (300.1.1221). Z innych
materiałów źródłowych wymienić należy pięć relacji członków PPS — Frakcja
Rewolucyjna: Kazimierza Domosławskiego, Feliksa Kulika, Benedykta Singera,
Karola Sobiszewskiego i Witolda Tarasiewicza. Obejmują one okres od 1905 do 1918
roku i dotyczą działalności w PPS, a także w innych organizacjach.
Dość dużą grupę materiałów archiwalnych dotyczących działalności partii
politycznych stanowi prasa, odezwy i ulotki. Zachowały się niektóre egzemplarze
czasopism wydawanych przez: PPS („Nasze hasła”, „Do czynu”, „Wezwanie”,
„Nowiny
Socjalistyczne”,
„Niepodległość”,
„Kiliński”
i
„Wici”);
NZR6
(„Niepodległość” i „Kiliński”); SDKPiL („Do walki”); PPSD („Demokrata” i
„Naprzód”); PSL („Chłopska dola”) oraz NZCh7 („Bartosz”). Na ich podstawie badacz
może
zorientować
się
co
do
problematyki
poruszanej
przez
publicystów
poszczególnych partii i ugrupowań politycznych.
W zasobie CAW nie brak również odezw SDKPiL (411.1.1 i 160.1.90),
Narodowego Związku Chłopskiego (411.9.3) oraz PSL (411.9.3 i 160.1.88).
Największa ilość druków ulotnych wydana została przez PPS. Znajdują się one w
zespołach: Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu (160.1.85, 160.1.88,
160.1.90), Naczelnego Komitetu Narodowego (150.1.22, 150.1.23, 150.1.24, 150.1.35
i 150.1.238), a także w „Kolekcjach” o sygnaturach 411.1.1 i 411.9.2. Treścią tych
odezw i ulotek jest nawoływanie do obchodów święta 1 Maja, poparcie dla
6
NZR — Narodowy Związek Robotniczy powstał w czerwcu 1905 r. z kół robotniczych
Towarzystwa Oświaty Narodowej i Związku im. Jana Kilińskiego. Znajdował się pod wpływem Stronnictwa
Demokratyczno-Narodowego. W 1908 r. przeszedł do opozycji wobec procarskiej polityki endeckiej. W 1917 r.
zerwał formalny związek z tzw. stronnictwami niepodległościowymi. W maju 1920 r. wraz z Narodowym
Stronnictwem Robotników z byłego zaboru pruskiego utworzył Narodową Partię Robotniczą.
7
NZCh — Narodowy Związek Chłopski powstał w 1912 r. w oparciu o działaczy chłopskich
skupionych wokół tajnego pisma „Polska”. 26.10.1915 r. przekształcił się w Związek Ludu Polskiego, a w
grudniu tego roku wraz ze Związkiem Chłopskim i Stronnictwem Ludowym utworzył Polskie Stronnictwo
Ludowe. NZCh wszedł ostatecznie w lutym 1917 r. w skład Zjednoczenia Ludowego, które to wchodziło do
bloku Centrum Narodowego. W październiku 1918 r. bardziej postępowa grupa z Janem Dąbrowskim wstąpiła
do Polskiego Stronnictwa Ludowego — „Piast”, a pozostała część Z. L. przekształciła się w zachowawcze
Polskie Zjednoczenie Ludowe.
robotników rosyjskich w ich walce z caratem, żądanie utworzenia wolnego i
niepodległego państwa polskiego oraz protesty przeciwko próbom tworzenia legionów
polskich w armiach zaborców.
Kolejnym rodzajem dokumentacji są fotografie. CAW posiada w swojej
kolekcji
kilkadziesiąt
zdjęć
działaczy partyjnych
między innymi: Ignacego
Daszyńskiego, Leona Wasilewskiego, Józefa Mireckiego, Feliksa Perla i Aleksandra
Malinowskiego. Na uwagę zasługują również zdjęcia grupowe, jak np.: przywódcy
PPS w Londynie w 1985 roku, grupa rewolucjonistów polskich i rosyjskich na
zesłaniu, grupa działaczy politycznych na zesłaniu w Kraju Jakuckim.
Większość
materiałów
archiwalnych
dotyczących
działalności
partii
politycznych, przechowywana w CAW, nie była dotychczas prezentowana. Jedynie w
100-rocznicę polskiego ruchu robotniczego zorganizowano w CAW wystawę pt.
„Ruch robotniczy i niepodległościowy na ziemiach polskich 1882—1918 w
dokumentach Centralnego Archiwum Wojskowego”. Na wystawie umieszczono tylko
niektóre najważniejsze dokumenty, jednak dają one interesujący obraz działalności
partii politycznych tego okresu.
*
*
*
Materiały omawiane w tym artykule stanowią poważną bazę źródłową dla
badaczy. Dalsza część informacji o materiałach dotyczących partii politycznych ukaże
się w następnym Biuletynie i będzie obejmowała okres działalności poszczególnych
partii w latach 1918—1939. Wymienione tu materiały archiwalne są uporządkowane i
udostępniane do korzystania.