Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (5): 7–27, 2008.
Ramowa Dyrektywa Wodna:
Geologiczne aspekty
wyznaczenia typów wód rzek
TOMASZ WALCZYKIEWICZ, CELINA RATAJ
Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Kraków
30-215 Kraków, ul. Piotra Borowego 14
e-mail: [email protected]
Wstęp
Ramową Dyrektywę Wodną (RDW) opublikowano w dniu
22 grudnia 2000 roku w dzienniku UE 2000/60/WE (Water
Framework Directive – 2000/60/EC) (Dyrektywa 2000).
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, dla hydrologów, hydrografów i specjalistów od gospodarki wodnej, wiąże się z koniecznością udziału merytorycznego we wdrażaniu postanowień
RDW. Podstawowym celem Dyrektywy jest osiągnięcie dobrego
stanu i dobrego potencjału wód do roku 2015. Dla osiągnięcia
tego celu, konieczne jest przestrzeganie wskazanego w Dyrektywie
harmonogramu prac. Istotnym aspektem jest uwzględnianie
w pracach wytycznych metodycznych ujętych w przewodnikach
przygotowanych pod nadzorem Komisji Europejskiej w ramach
Wspólnej Strategii Wdrażania RDW. Określono w nich między
innymi, jakie informacje należy formułować w postaci map
o określonej skali, treści, strukturze i sposobie dokumentowania, wraz ze wskazaniem dostępu do nich.
Harmonogram prac zawiera dziesięć podstawowych etapów,
które należy wykonać do 2015 roku. Realizacja poszczególnych
etapów jest związana z koniecznością przedstawiania Komisji
Europejskiej stanu zaawansowania prac. Pierwszy raport został opracowany i oddany do Komisji Europejskiej w 2004 roku,
a drugi w 2005 roku (Projekt Raportu 2005a, b).
Fundamentalnym i wyjściowym zadaniem, z punktu widzenia charakterystyki wód powierzchniowych, było wyzna7
T. Walczykiewicz i C. Rataj
czenie typów wód, w tym typów rzek stanowiących, według
RDW, jedną z czterech kategorii: rzeki, jeziora, wody przejściowe, wody przybrzeżne. Prace te stanowiły element drugiego etapu wdrażania RDW i polegały na opracowaniu polskiego podejścia do wyznaczenia typów w oparciu o założenia
zawarte w wytycznych metodycznych. W ramach tego etapu
wyznaczono jednolite części rzek, z uwzględnieniem części
silnie zmienionych i sztucznych. Po określeniu znaczących
oddziaływań antropogenicznych i ich skutków, wyznaczono części wód zagrożone niespełnieniem celów Dyrektywy
(Barszczyńska, Kubacka 2008).
Podstawy metodyczne wyznaczania typów i jednolitych
części rzek
Zgodnie z wytycznymi, rzeki przedstawiono w postaci
warstw GIS, jako obiekty liniowe. Pozostałe kategorie wód
powierzchniowych są warstwami poligonowymi. RDW zaleca
tworzenie map w skali co najmniej 1:250 000. W Polsce dostępne są mapy numeryczne w skali 1:50 000 i te mapy wykorzystano. Wartość progową wielkości zlewni dla rzek które
uwzględniono w analizach, ustalono zgodnie z RDW na poziomie 10 km2 i taką wartość w Polsce przyjęto jako obowiązującą. Są jednak pewne wyjątki, które dotyczyły sztucznych
części wód pełniących ważną rolę gospodarczą, o powierzchni
zlewni mniejszej niż wartość progowa. Również niektóre potoki tatrzańskie mają powierzchnię zlewni mniejszą niż 10 km2,
ich nieuwzględnienie zakłóciłoby rzeczywisty charakter krajobrazowy rzek Polski.
Każda z kategorii wód powierzchniowych ma system typologiczny A lub B określony w załączniku II do RDW (Dyrektywa
2000). Dla kategorii „rzeki”, typy określono według abiotycznego systemu A, ponieważ ówczesny stan i zakres danych dotyczący biologii cieków nie pozwolił na analizy uwzględniające
elementy systemu B (Czoch i in. 2005). W typologii pozostałych
kategorii wód zastosowano system B, który wzbogacony był
o szereg informacji z zakresu parametrów fizycznych i chemicznych wód, co w konsekwencji umożliwiło określenia populacji
biologicznej i jej składu.
8
Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek
Przyjęty dla rzek abiotyczny system typologiczny A, zakładał
konieczność wprowadzania szeregu informacji o rzekach. Do
najważniejszych z nich należały:
• jednoznaczny kod dla jednolitej części wód (JCWP) na poziomie krajowym i UE oraz nazwa JCWP;
• kod dorzecza głównego;
• ekoregion zawierający daną część wód;
• uwzględnienie jednolitych części wód sztucznych i silnie
zmienionych;
• typ cieków;
• wydzielenie JCWP, klasyfikowanych wg kategorii:
o niezagrożone spełnieniem dobrego stanu do 2015
roku;
o potencjalnie zagrożone spełnieniem dobrego stanu do
2015 roku;
o zagrożone spełnieniem dobrego stanu do 2015 roku.
Jednoznaczny kod UE to kod 24 znakowy, zawierający
między innymi zakodowane informacje o kategorii wód, o nazwie kraju, głównym dorzeczu, typie cieku. Najistotniejszym
elementem kodu na poziomie UE jest unikalny kod właściwy
JCWP. W Polsce w systemie kodowania JCWP oparto się na
Mapie Podziału Hydrograficznego Polski (MPHP), wykonanej
w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW 2005)
której system kodowania jest stosowany w wielu krajach UE.
Jest to system hierarchiczny umożliwiający szybkie odnalezienie odcinka cieku i szeregowanie zlewni w porządku hydrograficznym. MPHP to warstwy poligonowe zawierające informacje
o zlewni danego cieku bądź jego fragmentu oraz warstwy liniowe odcinków cieków. Zarówno warstwa poligonowa, jak i liniowa dla wybranego odcinka cieku, mają ten sam kod. W skład
MPHP wchodzi 55 822 odcinków.
Kod dorzecza głównego to kod 4-znakowy, uzgodniony na
poziomie UE dla zlewni transgranicznych. Dla głównych zlewni
w całości leżących w obrębie kraju, poszczególne państwa same
ustalały kody.
RDW zaleca wykorzystanie podziału Europy na ekoregiony wg Illies’a (Dyrektywa 2000). W założeniu twórców
Dyrektywy, umożliwia on ocenę stanu ekologicznego porównywalną w całej Europie, ponieważ ekoregiony obejmują obszary
9
T. Walczykiewicz i C. Rataj
względnie homogeniczne ze względu na klimat, topografię, użytkowanie terenu i naturalną roślinność. Zgodnie z tym podziałem, obszar Polski leży na terenie czterech ekoregionów: 9 (Wyżyny Centralne), 10 (Karpaty), 14 (Niziny Centralne), 16 (Niziny
Wschodnie).
Według zastosowanego systemu A, parametrami obligatoryjnymi przy ustalaniu typów cieków były:
• Wielkość zlewni cieków - przyjęto cztery klasy wielkości
zlewni cieków (tab. 1)
• Wysokość bezwzględna (n.p.m.) – rozróżniono trzy klasy wysokości bezwzględnej (zał. II RDW):
>800 m n.p.m.
800–200 m n.p.m.
<200 m n.p.m.
• Typ podłoża – rodzaj geologicznego podłoża zlewni rzek
wyznaczono w oparciu o trzy podstawowe typy warunków
abiotycznych, stymulujących biologiczny charakter cieku:
− krzemianowy (np. granity, gnejsy i inne skały magmowe i metamorficzne zawierające krzemiany);
− węglanowy (kreda, wapienie);
− organiczny (np. torfy).
Tabela 1. Podział cieków według kryterium wielkości powierzchni
zlewni.
Table 1. Classification of watercourse by size of catchment area
criterion.
Obszar zlewni
Powierzchnia obszaru [km2]
Nazwa cieku
Mały
10–100
Potok i strumień
Średni
100–1 000
Mała rzeka
Duży
1 000–10 000
Średnia rzeka
Bardzo duży
>10 000
Wielka rzeka
Na obszarze Polski, podział na ekoregiony wg Illies’a
(Dyrektywa 2000) nie w pełni odpowiada zróżnicowaniu środowiska geograficznego, dlatego też w procesie wyznaczania
typów wód rzek uwzględniono podział Polski na regiony geograficzne wg Kondrackiego (Kondracki 2001), co było kolejnym kryterium uwzględnionym przy ustalaniu typów cieków.
10
Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek
Według tego podziału, obszar Polski leży na terenie czterech
prowincji Europy Zachodniej (Niż Środkowoeuropejski, Masyw
Czeski, Wyżyny Polskie, Karpaty wraz z Podkarpaciem) oraz
trzech prowincji Europy Wschodniej (Karpaty Wschodnie, Niziny
Wschodniobałtycko-Białoruskie oraz Wyżyny Ukraińskie). Na terenie Polski wyróżniono w sumie 25 podprowincji (Kondracki
2001).
Na podstawie wymienionych założeń oraz przyjętych kryteriów i parametrów, określono typy cieków w Polsce. Początkowo
wydzielono około 120 typów rzek. Po kolejnych analizach ostatecznie ustalono 26 abiotycznych typów powierzchniowych wód
płynących (tab. 2). W przyszłości powinny one zostać zweryfikowane parametrami biologicznymi.
W regionie Karpat i Sudetów, na obszarach położonych powyżej 800 m n.p.m., występują cieki o charakterze potoków
górskich, o podłożu krystalicznym, zbudowanym przez skały
krzemianowe (typ 1 i typ 3), a w regionie Karpat dodatkowo także na skałach węglanowych (typ 2). Na obszarach wyżynnych
(200–800 m n.p.m.) zróżnicowanie geologii podłoża oraz wielkości cieków jest znacznie większe. Obok małych cieków wyżynnych, o powierzchni zlewni 10–100 km2, wyróżnionych ze względu na różne typy podłoża: na skałach krzemianowych (typ 4
i 11) piaskowcach (typ 5 i 12), lessach (typ 6), czy skałach węglanowych (typ 7), występują tu także rzeki znacznie większe.
Wśród rzek o powierzchni zlewni 100–1000 km2, wyróżnione
zostały 4 typy: rzeki na skałach krzemianowych i piaskowcach
(typ 8 i 13), na utworach fliszowych (typ 14) oraz na lessach
i skałach węglanowych (typ 9). Rzeki średnie o powierzchni zlewni
1 000–10 000 km2, zostały wydzielone jako dwa typy, niezróżnicowane pod względem geologii, a jedynie pod względem położenia
geograficznego (typ 10 i 15). Na obszarach nizinnych położonych
poniżej 200 m n.p.m., reprezentowane są wszystkie typy wielkościowe rzek: zarówno cieki małe na lessach (typ 16), na utworach
staroglacjalnych (typ 17) i młodoglacjalnych (typ 18), jak i rzeki
średnie płynące na tych podłożach (typ 19 i 20) oraz rzeki wielkie o powierzchni zlewni >10 000 km2, wydzielone jako typ 21.
Odcinki przyujściowe cieków pod wpływem wód słonych zostały
zgrupowane w jeden, niezróżnicowany wielkościowo typ (typ 22).
Dodatkowo wyróżnione zostały cztery typy cieków, których funk11
12
Mała rzeka
100–1000 km2
3
4
Średnia rzeka
1000–10000
km2
Krajobraz wyżynny – wysokość 200–800 m n.p.m.
EKOREGION 9 – WYŻYNY CENTRALNE: 332 – Sudety i Przedgórze Sudeckie
EKOREGION 14 – RÓWNINY CENTRALNE: 341 – Wyżyna Śląsko-Krakowska, 342 – Wyżyna Małopolska
Skały krzemianowe (granity, gnejsy, inne wulkaniczne i metamorficzne
4
zawierające krzemiany)
8
Piaskowce
5
10
Lessy, utwory lessopodobne, kreda
6
9
Skały węglanowe (kreda, wapienie, dolomity)
7
3
Krajobraz górski – wysokość >800 m n.p.m.
EKOREGION 9 – WYŻYNY CENTRALNE: 332 – Sudety i Przedgórze Sudeckie
Skały krzemianowe i skały metamorficzne z węglanami (marmurami)
1
2
2
1
Potok i strumień
10–100 km2
Krajobraz górski – wysokość >800 m n.p.m.
EKOREGION 10 – KARPATY: 514 – Centralne Karpaty Zachodnie
Skały krzemianowe (granity, gnejsy, inne wulkaniczne i metamorficzne
zawierające krzemiany)
Skały węglanowe
Charakterystyka krajobrazu i podłoża
Tabela 2. Typy cieków w Polsce wg klasyfikacji abiotycznej.
Table 2. Types of watercourses in Poland according to the abiotic system.
Wielka rzeka
>10000 km2
5
T. Walczykiewicz i C. Rataj
Krajobraz nizinny – wysokość <200 m n.p.m.
EKOREGION 14 – RÓWNINY CENTRALNE: 313 – Pobrzeża Południowobałtyckie, 314 – Pojezierza Pomorskie,
315 – Pojezierza Wielkopolskie, 317 – Niziny Sasko-Łużyckie, 318 – Niziny Środkowopolskie,
EKOREGION 16 – RÓWNINY WSCHODNIE: 313 – Pobrzeża Południowobałtyckie, 314.9 – Pojezierze Iławskie,
315.1 – Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, 318 – Niziny Środkowopolskie, 841 – Pobrzeża Wschodniobałtyckie,
842 – Pojezierza Wschodniobałtyckie, 843 – Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie, 845 – Polesie,
851 – Wyżyna Wołyńsko-Podolska, 512 – Północne Podkarpacie,
Krajobraz wyżynny – wysokość 200–800 m n.p.m.
EKOREGION 10 – KARPATY: 514 – Centralne Karpaty Zachodnie, 513 – Zewnętrzne Karpaty Zachodnie,
522 – Beskidy Wschodnie
EKOREGION 16 – RÓWNINY WSCHODNIE: 343 – Wyżyna Lubelsko-Lwowska, 512 – Północne Podkarpacie,
521 – Podkarpacie Wschodnie
Skały krzemianowe (granity, gnejsy, inne wulkaniczne i metamorficzne
11
13
zawierające krzemiany)
Flisz karpacki (piaskowce, zlepieńce, łupki)
12
14
15
Lessy, utwory lessopodobne
6
9
Skały węglanowe
7
Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek
13
14
1
2
26
Cieki w dolinach wielkich rzek
3
25
23
18
17
16
Cieki łączące jeziora
zatorfionych)
i wyżynne potoki organiczne oraz średnie i duże rzeki płynące w dolinach
NIEZALEŻNE OD EKOREGIONÓW
Cieki na obszarach będących pod wpływem procesów torfotwórczych (nizinne
Odcinki przyujściowe cieków pod wpływem wód słonych
(na żwirach i piaskach), terasy rzeczne
i wysoczyzny młodoglacjalne, utwory lessowe, lessopodobne o małej miąższości
piaszczyste
Żwiry polodowcowe, piaski ze żwirami na obszarach staroglacjalnych, moreny
Zdenudowane równiny peryglacjalne, sandry, piaszczyste terasy rzeczne, gliny
Lessy, utwory lessopodobne o dużej miąższości
Tab. 2. c.d.
24
22
20
19
4
21
5
T. Walczykiewicz i C. Rataj
Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek
cjonowanie ekologiczne jest niezależne od ekoregionów: cieki na
obszarach będących pod wpływem procesów torfotwórczych (typ
23 – nizinne i wyżynne potoki organiczne, typ 24 – średnie i duże
rzeki płynące w dolinach zatorfionych), cieki łączące jeziora (typ
25) oraz cieki w dolinach wielkich rzek (typ 26).
Wyznaczono rzeki, które mogą być referencyjne dla poszczególnych typów wód (tab. 3). W kilku przypadkach nie udało się
wybrać miejsc, które spełniałyby warunki stawiane rzekom referencyjnym, a dla niektórych rzek wybór miejsc budzi poważne wątpliwości. Szczegółowe badania warunków referencyjnych
pozwolą ostatecznie wybrać rzeki referencyjne. Badania takie
będą wykonane w 2009 roku.
Dla typów cieków sporządzono charakterystyki nazwane metryczkami (przykład w tab. 4). Każda metryczka zawiera informacje dotyczące: lokalizacji cieku, utworów powierzchniowych,
opisu morfologicznego, charakterystyki abiotycznej i biologicznej. Zaprezentowano również zdjęcie poglądowe fragmentu cieku. Ze względu na aktualny stan wiedzy i stopień zaawansowania prac badawczych, dotychczas nie dla wszystkich cieków
sporządzono metryczki, ponadto nie wszystkie metryczki zawierają pełny zestaw informacji. Podjęcie kompleksowych badań
warunków referencyjnych, pozwoli na pełną charakterystykę
i zweryfikuje ostatecznie typy cieków w Polsce.
Doświadczenia wypływające z praktycznego wyznaczania
typów i części wód
Wszystkie cieki opatrzono charakterystykami (Czoch i in.
2005), na które składał się: jednoznaczny kod i nazwa dla
JCWP, kod dorzecza głównego, kod ekoregionu, atrybut sztucznej lub silnie zmienionej części wód, typ cieków, atrybut JCWP
zagrożenia bądź niezagrożenia spełnienia dobrego stanu wód
do 2015 roku. Przy wydzielaniu typów cieków kierowano się
następującymi zasadami:
− wydzielenie części cieku wraz z przypisaniem atrybutów
rozpoczyna się i kończy w węźle cieku,
− charakterystyki cieku dokonuje się według dominującego
w zlewni parametru,
15
16
Srebrnik, Jamna (zlewnia Bobru)
Czerwieniec, Kamiennik (zlewnia Kaczawy)
Potok Muszkowicki (zlewnia Oławy)
Chrośnicki Potok (zlewnia Bobru), Morawka (zlewnia Nysy
Kłodzkiej)
Kamienica (zlewnia Bobru)
Wieprz
4. Potok wyżynny krzemianowy z substratem
gruboziarnistym – zachodni
5. Potok wyżynny krzemianowy z substratem
drobnoziarnistym – zachodni
6. Potok wyżynny węglanowy z substratem
drobnoziarnistym
7. Potok wyżynny węglanowy z substratem
gruboziarnistym
8. Mała rzeka wyżynna krzemianowa - zachodnia
9. Mała rzeka wyżynna węglanowa
Wielka Puszcza (zlewnia Skawy)
Kamienna dla Karkonoszy (zlewnia Bobru), Morawka dla
Masywu Śnieżnika (zlewnia Nysy Kłodzkiej)
3. Potok sudecki
11. Potok wyżynny krzemianowy z substratem
gruboziarnistym – wschodni
Biały Potok
2. Potok tatrzański węglanowy
Bóbr
Białka Tatrzańska, Rybi Potok (zlewnia Dunajca)
1. Potok tatrzański krzemianowy
10. Średnia rzeka wyżynna – zachodnia
Proponowana jako rzeka referencyjna część wód
Lp. Typ wód
Tabela 3. Części wód mogące spełnić warunki definicji bardzo dobrego i dobrego stanu ekologicznego.
Table 3. Water bodies fulfilling conditions for good and very good ecological status definition.
T. Walczykiewicz i C. Rataj
–
Hoczewka
San Dynów, Dunajec poniżej Rożnowa
Ślęza
Grabowa
Lubsza
Nysa Łużycka, Widawa, Ślęza, Oława, odcinki Regi, Parsęty,
Gwdy
Kwisa
Warta poniżej Gorzowa; Narew od dopływu Biebrzy, Wisła koło
Wilgi
dolny bieg Regi, Czerwona
Krakowianka (zlewnia Widawy), Postomia, Mała Panew
Biebrza
Płonia od jez. Miedwie do jez. Żelewo
–
14. Mała rzeka fliszowa
15. Średnia rzeka wyżynna – wschodnia
16. Potok nizinny lessowo-gliniasty
17. Potok nizinny piaszczysty
18. Potok nizinny żwirowy
19. Rzeka nizinna piaszczysto-gliniasta
20. Rzeka nizinna żwirowa
21. Wielka rzeka nizinna
22. Rzeki przyujściowe pod wpływem wód słonych
23. Potoki na obszarach będących pod wpływem
procesów torfotwórczych
24. Rzeki na obszarach będących pod wpływem
procesów torfotwórczych
25. Rzeki łączące jeziora
26. Cieki w dolinach wielkich rzek
13. Mała rzeka wyżynna krzemianowa – wschodnia Białka Tatrzańska (zlewnia Dunajca)
12. Potok fliszowy
Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek
17
18
EKOREGION 9 i 14: WYŻYNY CENTRALNE i RÓWNINY CENTRALNE
Podprowincje 332 Sudety i Przedgórze Sudeckie;
341 Wyżyna Śląsko-Krakowska w dorzeczu Odry (Ekoregion 14)
342 Wyżyna Małopolska w dorzeczu Odry (Ekoregion 14)
Piaskowce
Czerwieniec (dpł. Kaczawy), Rzeszówek (JB. IMGW, 2004).
Lokalizacja
Utwory
powierzchniowe
Fotografia poglądowa
5. Potok wyżynny krzemianowy z substratem drobnoziarnistym
Tabela 4. Przykładowa metryczka typu cieku.
Table 4. The example of water body type reference condition table.
T. Walczykiewicz i C. Rataj
Dolina synklinalna lub skrzynkowa (U), bieg kręty, a nawet lekko meandrujący (Sl 1,25–1,5).
Dno bogate w sedymenty drobnoziarniste, lokalnie mogą występować kamienie. Często
łachy piaszczyste lub piaszczysto-żwirowe. Profil podłużny wyrównany, regularne sekwencje
bystrze-ploso. Brzegi płaskie lub na zewnętrznych łukach podcięte. Duża zmienność
głębokości.
Wielkość zlewni: 10–100 km2; wysokość: 200–800 m n.p.m.
Spadki zlewni: 5–10‰
Spadek koryta: 3–20‰
Prąd wody: na plosach powolny, laminarny, na bystrzach turbulencyjny.
Substrat dna: piasek, żwiry (najczęściej otoczone), także kamienie oraz detrytus.
Przewodnie wartości fizyczno-chemiczne:
Przewodnictwo [μS/cm]:
50–300
pH
6,0–7,0
twardość węglanowa [°dH]
<1–5
twardość ogólna [°dH]
1–5
Opis morfologiczny
Charakterystyka
abiotyczna
Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek
19
20
Makrozoobentos
Umiarkowana różnorodność gatunkowa, gatunki stenotermiczne, tlenolubne, dobrze
dostosowane do szybkiego prądu. Wśród grup pokarmowych duża liczba gatunków
rozdrabniaczy i zbieraczy. W strefowości podłużnej typ odpowiada metaritronowi.
Wybór gatunków specyficznych dla typu
Ephemeroptera: Ephemera danica
Plecoptera: Leuctra nigra, Leuctra sp., Nemura variegata, Protonemura humeralis
Trichopera: Micrasema sp., Sericostoma sp., Odontocerum albicorne, Plectrocnemia conspersa
Crustacea: Gammarus pulex
Zalecany okres badań: wiosna
Makrofity i fitobentos
Roślinność naczyniowa: głównie Callitriche sp. (na niezacienionych stanowiskach) Mchy ze
zbiorowiska Scapanietum undulatae.
Fitobentos – (do uzupełnienia)
Zalecany okres badań fitobentosu:
Nie ma uzasadnienia dla badań makrofitów i fitoplanktonu
Ichtiofauna
Uboga w gatunki, reprezentowana przez gatunki reofilne, litofilne: Salmo trutta fario, Phoxinus
phoxinus oraz psammofilne Barbatula barbatula, rzadziej Cottus gobio. Często larwy Lampetra
planeri.
Przy zdominowaniu struktury dna przez piasek ichtiofauna podobna jak w nizinnych
potokach piaszczystych.
Zalecany okres badań: lato
Słabo zbuforowane, z tendencją tendencję do zakwaszania, podobnie jak nizinne potoki
piaszczyste.
Czerwieniec, Kamiennik, Bystrzyk, Prusicki Potok (Góry i Pogórze Kaczawskie), Czerwony
Potok (Góry Stołowe)
Propozycja
Czerwieniec, Kamiennik, Czerwony Potok
Makrozoobentos Czerwony Potok (Michejda 1954)
Charakterystyka
biologiczna
Uwagi
Przykład
Rzeka referencyjna
Tab. 4 c.d.
T. Walczykiewicz i C. Rataj
Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek
− jeśli minimum 1/3 odcinka jest sztuczna – przyjmuje się,
że cały odcinek jest sztuczny,
− jeśli minimum 1/3 odcinka jest silnie zmieniona – przyjmuje się, że cały odcinek jest silnie zmieniony.
Jak wspomniano wcześniej, podstawą wyznaczania typów
cieków była numeryczna mapa podziału hydrograficznego Polski
(MPHP), podział kraju na regiony hydrograficzne, metryczki typów, zestawienia liczbowo-opisowe oraz analogowa mapa litologii utworów powierzchniowych (w skali 1:200 000). Z powodu braku map numerycznych, nie było możliwe automatyczne
wykonanie mapy typów cieków. Możliwości analityczne systemu GIS nie mogły więc zostać wykorzystane. W konsekwencji analizowano wybrany fragment cieku z mapy numerycznej
MPHP i jednocześnie analizowano ten sam fragment na kilku
mapach tradycyjnych oraz zestawieniach liczbowo-opisowych.
Jednocześnie analizowano wiele elementów pochodzących
z różnych zbiorów podejmując ostateczną decyzję o przypisaniu
cieku do danego typu (ryc. 1). Dla cieków sztucznych nie określano typu.
Dalszy etap prac dotyczył wyznaczenia JCWP z nadaniem im
unikalnych kodów i nazw. W pierwszej kolejności wydzielono
JCWP sztuczne i silnie zmienione (tab. 5, ryc. 2). Sztucznymi
oznacza się część wód powierzchniowych powstałą na skutek
działalności człowieka. Silnie zmienionymi wodami oznacza się
część wód powierzchniowych, których charakter został w znacznym stopniu zmieniony na skutek fizycznego oddziaływania
człowieka. Przyjmuje się, że fizyczne oddziaływanie człowieka
to: uciążliwa ekologicznie zabudowa podłużna, różne przegrody
poprzeczne szczególnie pozbawiane przepławek dla ryb, obwałowania i konsolidacja w JCWP innych tego typu obiektów hydrotechnicznych. Podstawowym celem według RDW dla sztucznych i silnie zmienionych części wód jest osiągniecie przez nie
dobrego potencjału ekologicznego do 2015 roku.
Bazą do wydzielenia pozostałych JCWP stały się warstwy
GIS, które tworzono wdrażając inne dyrektywy związane z wodą
(np. 76/160/EWG – dotycząca jakości wody w kąpieliskach
– Dyrektywa 1976, 75/440/EWG – odnosząca się do jakości
wody przeznaczonej do picia przez ludzi – Dyrektywa 1975).
O wydzieleniu JCWP decydowała przede wszystkim lokalizacja
21
T. Walczykiewicz i C. Rataj
Ryc. 1. Typy cieków w Polsce (wykorzystano dane z KZGW).
Fig. 1. Types of watercourses in Poland (data from KZGW were used).
22
Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek
Tabela 5. Zestawienie silnie zmienionych i sztucznych części wód
w Polsce
Table 5. The aggregation of heavily modified and artificial water bodies
in Poland.
Obszar Dorzecza
Liczba części wód
sztuczne
silnie zmienione
Wisła
88
207
Odra
96
210
184
417
Suma
Ryc. 2. Rozmieszczenie silnie zmienionych i sztucznych JCWP
(wykorzystano dane z KZGW).
Fig. 2. Location of heavily modified and artificial river water bodies
(data from KZGW were used).
obszarów chronionych takich jak: ujęcia wody pitnej z zasobów
wód powierzchniowych, ujęcia wody pitnej z zasobów wód podziemnych, kąpieliska, cieki,w których możliwe jest bytowanie
23
T. Walczykiewicz i C. Rataj
Tabela 6. Typy i liczby JCWP.
Table 6. Types and amounts of river water bodies.
24
Kod typu cieku
Liczba jednolitych części wód
1
4
2
2
3
8
4
117
5
32
6
120
7
53
8
31
9
46
10
9
12
280
14
28
15
9
16
294
17
1788
18
298
19
238
20
107
21
37
22
16
23
313
24
91
25
105
26
59
Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek
Tabela 7. Liczba jednolitych części wód wszystkich kategorii.
Table 7. Amount of water bodies all categories.
Części wód dla kategorii
Obszar
Dorzecza Wisły
Obszar
Dorzecza Odry
Łączna liczba
Cieki
2806
1702
4508
Jeziora
621
420
1041
Wody przejściowe
5
4
9
Wody przybrzeżne
6
5
11
Wody podziemne
97
63
160
ryb karpiowatych, cieki, w których możliwe jest bytowanie ryb
łososiowatych, obszary NATURA 2000. O wydzieleniu JCWP
decydowało również: zagospodarowanie terenu (CORINE Land
Cover 2000), lokalizacja dużych miast, sztuczne i silnie zmienione odcinki cieków.
Podsumowanie
Z całej liczby 4508 JCWP (tab. 6), najwięcej wydzielono cieków o typie 17 – jest to „potok nizinny piaszczysty”, czyli ciek
płynący po utworach peryglacjalnych. Ostatecznie w granicach
Polski wydzielono jednolite części wód wszystkich kategorii,
zgodnie z danymi zawartymi w tabeli 7. Na całym obszarze
Polski wydzielono 26 typów rzek, a w ich obrębie 4 508 jednolitych części wód. Całkowita liczba części wód (cieków) Obszaru
Dorzecza Wisły wynosi 2 806 i zajmuje obszar 194 223 km2.
W Obszarze Dorzecza Wisły określono 23 typy rzek. Całkowita
liczba jednolitych części wód Obszaru Dorzecza Odry wynosi 1 702, stwierdzono tu występowanie 20 typów cieków na
118 462 km2 powierzchni dorzecza.
Rozpoczęte prace nad ustaleniem warunków referencyjnych
wymagają kontynuacji i być może przyczynią się do zmniejszenia liczby typów cieków, co może doprowadzić do weryfikacji
liczby JCWP, a przez to usprawni monitoring stanu ilościowego
i jakościowego wód w Polsce. Przy określaniu typów i wydzielaniu części wód rzek duże znaczenie ma wiedza na temat budowy, struktury i dominującego charakteru ich podłoża.
25
T. Walczykiewicz i C. Rataj
SUMMARY
Walczykiewicz T., Rataj C. The Water Framework Directive:
Geological Aspects of Determining River Water Types.
Chrońmy Przyrodę Ojczystą (64), 5: 7–27, 2008.
A key Directive of the European Union concerning water protection
and specifying water policy is a Directive of the European Parliament
and Council of 23 October 2000, known as the Water Framework
Directive (WFD – 2000/60/EC). The chief objective of the Water
Framework Directive is to achieve good water status by 2015. To
achieve this objective, it is necessary to observe the work timetable
indicated in the Directive, as well as the methodological guidance
contained in the handbooks. The initial task was to determine surface
water types from four categories – rivers, lakes, transitional waters,
coastal waters. Each of the categories has its own typological system.
For the ‘river’ category, types were determined according to the abiotic
system A, assuming the necessity of identifying separate water bodies
(WB), as well as entering such information about them as: unique
code and name, parent river basin code, ecoregion code, water body
type, assessment of whether the water body is artificial or heavily
modified, assessment of the extent of risk to the achievement of the
main objective of the WFD – namely, good water status by 2015.
Obligatory parameters in determining water body types were:
size of catchment area, absolute altitude (above sea level), geological
category. To determine the water body type, a selected fragment of
the water body was analyzed on a numerical map of the hydrographic
division of Poland (MPHP), as well as on traditional maps: geological
and topographic. Also used were numeric description tables and
water body type reference condition tables specially prepared for this
purpose. For artificial water bodies, no type determination was made.
In the entire territory of Poland, 26 river types were identified, and
within them, 4508 water bodies. Work has begun on establishment
of reference conditions for all water body types. This work is to be
continued, which could contribute to a reduction in the number of
water body types, which in consequence will lead to verification of the
number of water body (WB), which will increase efficiency in monitoring
of the quantitative and qualitative status of water bodies in Poland.
26
Ramowa Dyrektywa Wodna: Geologiczne aspekty wyznaczania typów wód rzek
PIŚMIENNICTWO
Barszczyńska M., Kubacka D. 2008. Ramowa Dyrektywa Wodna:
Znaczące oddziaływania antropogeniczne na wody rzek Polski.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 64, 5: 28–42.
CORINE Land Cover. 2000. http://www.eea.europa.eu/themes/
landuse/clc-download.
Czoch K., Łasut E., Rataj C., Walczykiewicz T. 2005. Metodyka
wyznaczania typów i części wód z zastosowaniem techniki GIS,
Typologia i warunki referencyjne wód powierzchniowych. IMGW.
Warszawa.
Dyrektywa 1975. Dyrektywa 75/440/EWG z dnia 16 czerwca
1975 r. dotycząca wymaganej jakości wód powierzchniowych
przeznaczonych do poboru wody pitnej (Dz.Urz. WE, L 194,
z 25.7.1975).
Dyrektywa 1976. Dyrektywa 76/160/EWG z dnia 8 grudnia 1975
r. dotycząca jakości wody w kąpieliskach (Dz.Urz. WE, L 31,
z 5.2.1976).
Dyrektywa 2000. Dyrektywa 2000/60/WE z dnia 23 października
2000 ustanawiającą ramy wspólnego działania w dziedzinie
polityki wodnej (Ramowa Dyrektywa Wodna) (Dz.Urz. WE, L 327 z
22.12.2000).
IMGW 2005. Atlas podziału hydrograficznego Polski, część 2,
Zestawienia zlewni, Warszawa
Kondracki J. 2001. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Projekt raportu 2005a. Projekt raportu dla Obszaru Dorzecza Odry,
2005, maszynopis w IMGW.
Projekt raportu 2005b. Projekt raportu dla Obszaru Dorzecza Wisły,
2005, maszynopis w IMGW.
27