pełny artykuł (full article) - plik PDF

Teka Kom. Hist. OL PAN, 2005, 2, 98–113
CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ
PRACUJ¥CEJ W SZKO£ACH POWSZECHNYCH
W POWIECIE TARNOWSKIM W LATACH 1918–1939
Edmund Juœko
Wydzia³ Edukacji i Ochrony Zdrowia
Starostwo Powiatowe w Tarnowie
Streszczenie. Praca dotyczy sytuacji kadrowej w szko³ach powszechnych powiatu w latach
1918–1939. Nauczyciele w wiêkszoœci posiadali przygotowanie do pracy pedagogicznej. Mimo
to du¿ym zainteresowaniem cieszy³y siê ró¿ne kursy, konferencje rejonowe i szkoleniowe posiedzenia rad pedagogicznych, a tak¿e lekcje pokazowe. Liczba pracuj¹cych nauczycieli odpowiada³a poziomowi dzia³aj¹cych szkó³. Niewielki by³ nap³yw do szkó³ ludzi m³odych. Brak
œrodków finansowych i polityka oszczêdnoœciowa w³adz oœwiatowych nie pozwala³y na zdecydowany wzrost zatrudnienia, mimo i¿ potrzeby by³y du¿e. Pochodzenie narodowe nauczycieli:
Polacy (99%), ¯ydzi (1%). Pod wzglêdem wyznania: 98% – rzymskokatolicy, 1% wyznawcy
religii ¿ydowskiej i 1% grekokatolicy. Wœród ucz¹cych przewa¿a³y kobiety, g³ównie samotne.
Ponad po³owa nauczycieli urodzi³a siê na terenie powiatu i zawodowo by³a z nim zwi¹zana. Mimo
trudnej sytuacji materialnej, z³ych warunków lokalowych i ekonomicznych w zasadzie wszyscy
nauczyciele na terenie powiatu pracowali z entuzjazmem i poœwiêceniem.
S³owa kluczowe: Tarnów, powiat tarnowski, szko³a powszechna, nauczyciele
Sytuacja kadrowa w szkolnictwie powszechnym w chwili odzyskania
niepodleg³oœci zarówno na terenie województwa krakowskiego, jak i powiatu
tarnowskiego przedstawia³a siê doœæ korzystnie. Nauczyciele w wiêkszoœci
posiadali przygotowanie do pracy pedagogicznej i dydaktyczno-wychowawczej.
Odpowiada³o ono przepisom szkolnym i wymaganiom jeszcze austriackim, b¹dŸ
ju¿ nowym, uchwalanym przez w³adze polskie. Nauczyciele wykszta³ceni
w seminariach zaboru austriackiego do koñca lat dwudziestych stanowili podstawow¹ czêœæ kadry pedagogicznej. Dopiero w roku szkolnym 1925–1926 pracê
zaczêli podejmowaæ pierwsi absolwenci 5-letnich seminariów nauczycielskich
tworzonych na mocy dekretu z 7 lutego 1919 r.1 Wp³ynêli oni zdecydowanie na
poprawê poziomu wykszta³cenia kadry, gdy¿ byli znacznie lepiej przygotowani
1
Dz. Urz. Min. WRiOP, 1919, nr 2, poz.3.
CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ¥CEJ W SZKO£ACH...
99
do pracy zarówno pod wzglêdem metodyczno-merytorycznym, jak i pedagogicznym.
Liczba nauczycieli równie¿ by³a zadawalaj¹ca. Na stanowiskach nauczycielskich w³adze polskie pozostawi³y wszystkich ucz¹cych, którzy zostali jedynie
zobowi¹zani do z³o¿enia przysiêgi s³u¿bowej.2
W powiecie tarnowskim nauczyciele sk³adali przysiêgê wiernoœci na rêce
delegata Obrony Narodowej w dniu 2 listopada 1918 r. W kronice szko³y im.
M. Konopnickiej jej kierowniczka Ludmi³a Rozsay napisa³a:
[...] z sercem przepe³nionym radoœci¹ nieopisan¹ poœpieszy³o nauczycielstwo Tarnowa
i okrêgu 2 listopada 1918 roku do biura Rady Szkolnej Okrêgowej, by tam z³o¿yæ przysiêgê
s³u¿bow¹ Rz¹dowi Polskiemu. Z nowym wzmo¿onym zapa³em zabra³o siê nauczycielstwo do
swej zawodowej pracy dla gor¹co umi³owanej Ojczyzny, która jeszcze tak ciê¿kie przechodzi
koleje w tej wa¿nej prze³omowej chwili.3
W zasadzie wszyscy nauczyciele pracuj¹cy na terenie powiatu przed
wybuchem I wojny œwiatowej oraz w jej trakcie podjêli pracê zawodow¹. Odeszli
tylko nieliczni nauczyciele przyznaj¹cy siê do narodowoœci austriackiej. Niewielka grupa nauczycieli przenios³a siê tak¿e do innych województw, przewa¿nie
na teren by³ego Królestwa Polskiego. Byli równie¿ tacy, którzy zaginêli bez
wieœci lub zginêli w dzia³aniach wojennych. W kronice szko³y w Szynwa³dzie
znajduje siê zapis mówi¹cy o nauczycielu Andrzeju Lechendro, który zgin¹³,
walcz¹c na froncie rosyjskim w 1914 r.
Nauczyciele podejmowali prace z entuzjazmem. Pisano o nim na ³amach
kronik szkolnych:
[...] w tym czasie wybi³a wielka godzina dla naszej Ojczyzny: og³oszenie wolnej zjednoczonej Polski. To, o czym marzy³y ca³e pokolenia w czasie przesz³o wiekowej niewoli spe³ni³o
siê w naszych czasach.4
Nie ostudza³ tego entuzjazmu zniszczenie kraju i trudnoœci ekonomiczne,
z jakim zaczê³o borykaæ siê szkolnictwo tarnowskie. Sytuacja materialna nauczycieli by³a bowiem trudna. Wojna spowodowa³a ogromne ich zubo¿enie. W³adze
zaborcze w ostatnim okresie równie¿ nie przejawia³y wiêkszego zainteresowania
poziomem ¿ycia nauczycieli. Lokalna prasa zwraca³a uwagê ówczesnemu spo³eczeñstwu na problemy bytowe nauczycieli. Na ³amach pisma „Lud Katolicki”
dziennikarz pisa³:
[...] a to spo³eczeñstwo w zamian za tê pracê czy wejrza³o w byt materialny swych
niestrudzonych pracowników, czy choæ raz podnios³o swój g³os, domagaj¹c siê poprawy bytu
tych, którzy wychowuj¹ jego najdro¿szy skarb, bo synów i córki.5
2
Dz. Rozp. PKL, 1918, nr 1.
3
Kronika szko³y powszechnej im. M. Konopnickiej, s. 19; Kronika szko³y powszechnej im. S. Konarskiego, s. 9.
4
Kronika szko³y powszechnej im. M. Konopnickiej, s. 19.
5
Lud Katolicki, nr 29 z 21 lipca 1918 r., s. 2.
100
Edmund Juœko
Koniec roku 1918 i pocz¹tek 1919 spowodowa³ dalsze pogorszenie siê
warunków materialnych nauczycieli. Rosn¹ce trudnoœci aprowizacyjne i mieszkaniowe nie sprzyja³y, mimo entuzjazmu niepodleg³oœci, wykonywaniu pracy
w sposób w³aœciwy. Rozgoryczeni nauczyciele coraz czêœciej zaczêli domagaæ
siê podwy¿ki p³ac, przydzia³u odzie¿y, ¿ywnoœci, opa³u. Na warunki pracy
nauczycieli wp³yw mia³ tak¿e stan bazy materialnej szkó³. Wiêkszoœæ budynków
szkolnych zosta³a zdewastowana przez wojska zaborcze, brakowa³o sprzêtu
i pomocy naukowych, a zim¹ opa³u. Wszystko to w sposób negatywny wp³ywa³o
na prawid³owe funkcjonowanie szkó³.
Naukê dezorganizowa³y zarówno na wsi, jak i w mieœcie czêste epidemie,
szczególnie grypy (tzw. hiszpanki), a brak opa³u ogranicza³ pobyt uczniów
w szkole i skraca³ rok szkolny (tzw. wakacje opa³owe). W szko³ach zaczê³a
wystêpowaæ niska frekwencja uczniów spowodowana nie tylko k³opotami szkolnictwa, ale przede wszystkim trudn¹ sytuacj¹ materialn¹ rodziców i niskim
poziomem ich œwiadomoœci odnoœnie potrzeby nauczania dzieci. Zaczê³y zdarzaæ
siê przypadki rezygnacji nauczycieli z wykonywanego zawodu i podejmowanie
lepiej p³atnej pracy.
W³adze pañstwowe, chc¹c ustabilizowaæ warunki bytowe nauczycieli,
18 grudnia 1918 r. wyda³y Dekret o stabilizacji i wynagrodzeniu nauczycieli
szkó³ powszechnych, który potem zmieni³a ustawa z dnia 27 maja 1919 r.6
Wprowadzony zosta³ podzia³ nauczycieli na sta³ych (maj¹cych pe³ne kwalifikacje
i trzy lata nieprzerwanej pracy w szkole powszechnej) oraz tymczasowych
(niewykwalifikowanych, którzy dla osi¹gniêcia stabilizacji zawodowej winni
z³o¿yæ egzaminy uzupe³niaj¹ce).
Nauczyciele oprócz wynagrodzenia za pracê dydaktyczn¹ zaczêli otrzymywaæ osobne œwiadczenia za kierownictwo i administrowanie szko³¹. Gminy zaœ
winny zapewniæ im mieszkanie, bezp³atny opa³ i 2 morgi ziemi. Dzia³ania te
spowodowa³y pewn¹ poprawê warunków materialnych nauczycieli. Nie w pe³ni
jednak ich zadowalaj¹c¹, gdy¿ uposa¿enie zasadnicze nadal by³o niewysokie,
a si³a nabywcza polskiej marki niewielka. Powodowa³o to, i¿ nadal nauczycielom
nie wystarcza³o œrodków na bezpieczne utrzymanie.
Mimo trudnych warunków lokalowych i ekonomicznych, entuzjazm i wysi³ek nauczycieli, kierowników, w³adz samorz¹dowych i oœwiatowych spowodowa³, i¿ poprawie zaczê³a ulegaæ sieæ szkolna. Pojawi³y siê nowe (co prawda
nieliczne) sale lekcyjne. Powoli zacz¹³ wzrastaæ wskaŸnik poziomu realizacji
obowi¹zku szkolnego. Zmniejszeniu uleg³o przeciêtne obci¹¿enie jednego nauczyciela uczniami.
Zmiany zaczê³y pojawiæ siê tak¿e w metodach pracy nauczycieli. Wbrew
zachowawczym postawom czêœci administracji szkolnej wychowanej w duchu
6
Dz. Urz. Min. WRiOP, 1919, nr 1, poz. 2, nr 7, poz. 1.
CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ¥CEJ W SZKO£ACH...
101
lojalnoœci wobec pañstwa austriackiego, nauczyciele zaczêli w pracy dydaktycznej i wychowawczej wprowadzaæ elementy patriotyzmu, poszanowania Ojczyzny i narodowej kultury.
Rozpoczê³a siê równie¿ szeroko zakrojona akcja kszta³cenia i doskonalenia
zawodowego nauczycieli szkó³ powszechnych. Z inicjatyw¹ podjêcia tych dzia³añ wystêpowali sami ucz¹cy, organizacje nauczycielskie, w³adze oœwiatowe.
Szczególny nacisk po³o¿ony zosta³ na tworzenie ró¿norodnych form dokszta³cania nauczycieli niewykwalifikowanych.
Ustabilizowanie siê gospodarcze kraju w drugiej po³owie lat 20. XX w.
stworzy³o mo¿liwoœæ zwiêkszenia nak³adów finansowych na szkolnictwo powszechne. Okres ten nie zosta³ jednak wykorzystany. Zwiêkszy³a siê wprawdzie
liczba sal lekcyjnych oraz nauczycieli, ale przyrost ten by³ zdecydowanie za
ma³y, by stworzyæ w szko³ach powszechnych w³aœciwe warunki do pracy
dydaktycznej i wychowawczej.
Uregulowane zosta³y równie¿ stosunki prawno-s³u¿bowe nauczycieli.
1 lipca 1926 r. wydana zosta³a ustawa, która okreœli³a prawa i obowi¹zki kadry
pedagogicznej.7
Dalsze stabilizowanie siê pozycji spo³ecznej i warunków materialnych
ucz¹cych zahamowa³ kryzys gospodarczy lat 30. po³¹czony z wy¿em demograficznym. Niedobór etatów nauczycielskich oraz zwiêkszenie siê liczby uczniów spowodowa³y dalszy wzrost obci¹¿enia nauczycieli uczniami. Redukcja
bud¿etu pañstwa zmniejszy³a nak³ady finansowe na szkolnictwo. Pogorszy³o to
w sposób istotny sytuacjê materialn¹ i warunki ¿ycia nauczycieli. W³adze
pañstwowe czêœæ swoich œwiadczeñ wobec nauczycieli przerzuci³y na samorz¹dy
terytorialne. 30 grudnia 1930 r. zgodnie z rozporz¹dzeniem Prezydenta RP do
p³acenia dodatku mieszkaniowego zobowi¹zane zosta³y lokalne samorz¹dy.
Zaistnia³a wiêc sytuacja, w której znaczna czêœæ nauczycieli dodatek ten otrzymywa³a nieregularnie b¹dŸ wcale, gdy¿ samorz¹dy boryka³y siê z du¿ymi
trudnoœciami finansowymi.
Trudna sytuacja materialna wp³ynê³a negatywnie na nastroje spo³eczne
œrodowiska nauczycielskiego. Reakcj¹ w³adz na wzrastaj¹c¹ krytykê dzia³alnoœci
rz¹du by³y pojawiaj¹ce siê zwolnienia nauczycieli z zawodu, przenoszenie do
innych szkó³ oraz na przedwczesn¹ emeryturê. Wiêkszy nacisk zosta³ równie¿
po³o¿ny na realizacjê za³o¿eñ wychowania pañstwowego.
W celu przeciwdzia³ania trudnej sytuacji w szkolnictwie powszechnym
na terenie województwa krakowskiego, podobnie na obszarze powiatu w³adze
szkolne podjê³y szereg dzia³añ maj¹cych na celu realizacjê obowi¹zku szkolnego
na odpowiednim poziomie. Ograniczono do niezbêdnego minimum tworzenie
nowych klas, zmniejszeniu godzinowemu uleg³y plany nauczania. Wprowadzane
7
Dz. Urz. Min. WRiOP, 1926, nr 13, poz. 163.
102
Edmund Juœko
by³y warianty planów bez godzin ponadwymiarowych. Uzyskane w ten sposób
wolne etaty przenoszone by³y do szkó³ o wiêkszym obci¹¿eniu. Brak nowych
etatów w³adze próbowa³y zast¹piæ bezp³atnymi praktykantami, którzy wyra¿ali
chêæ zatrudnienia w zawodzie nauczyciela.8 Wszystkie te dzia³ania doprowadzi³y
w efekcie do nadmiernego przeci¹¿enia nauczycieli liczb¹ uczniów.
Zakoñczenie w po³owie lat 30. kryzysu ekonomicznego i powolne o¿ywienie gospodarcze spowodowa³o wzrost nak³adów finansowych na szkolnictwo
powszechne zarówno w bud¿ecie pañstwa, jak i samorz¹dów. Mog³y wiêc
zaistnieæ warunki do poprawy bytu nauczycieli oraz pracy szkó³. Zwiêkszy³a siê
liczba sal lekcyjnych, co spowodowa³o zmniejszenie obci¹¿enia nauczycieli
nadmiern¹ liczb¹ uczniów. Podniós³ siê poziom powszechnoœci nauczania.
Do momentu wybuchu kampanii wrzeœniowej, pomimo szeregu dzia³añ
podejmowanych przez w³adze pañstwowe i samorz¹dowe warunki pracy ucz¹cych w szko³ach oraz poczucie bezpieczeñstwa socjalnego nie zosta³y zrealizowane w stopniu zadawalaj¹cym nauczycieli.
Liczba nauczycieli pracuj¹cych w powiecie w tym okresie ulega³a nieznacznym wahaniom. Wp³yw na ni¹ mia³a przede wszystkim sytuacja gospodarcza
w kraju, szczególnie kryzys ekonomiczny wystêpuj¹cy na pocz¹tku lat 30.
Tabela 1. Liczba nauczycieli w powiecie w latach 1920–1939
Rok szkolny
Liczba nauczycieli
1920/21
257
1925/26
370
1930/31
414
1932/33
301
1933/34
283
1934/35
306
1935/36
294
1936/37
298
1937/38
310
1938/39
317
ród³o: M. Falski, Szko³y powszechne Rzeczypospolitej Polskiej w roku szkolnym 1925–1926, Warszawa
1927, s. CLIV–CLXII; ten¿e, Szko³y powszechne Rzeczypospolitej Polskiej w roku szkolnym 1930–1931.
Warszawa 1933, s. 383–385; Z. Ruta, Szkolnictwo powszechne i œrednie [w:] Tarnów. Dzieje miasta i
regionu, t. II, Tarnów 1981, s. 550–559.
W roku szkolnym 1920–1921 w szko³ach powiatu uczy³o 257 nauczycieli,
a w 1939 roku 317, a wiêc o 60 nauczycieli wiêcej. Najwiêksza grupa nauczycieli
(414) pracowa³a w powiecie w roku szkolnym 1930–1931.
8
Okólnik z dnia 17 marca 1933 r. Dz. Urz. Min.WRiOP, 1933, nr 2, poz. 38.
CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ¥CEJ W SZKO£ACH...
103
Ró¿nica w liczbie szkó³ te¿ nie by³a du¿a. W roku szkolnym 1920–1921
na terenie powiatu funkcjonowa³y 92 (87 czynne) szko³y, a w 1939 r. – 99.
Wahania w liczbie pracuj¹cych nauczycieli odpowiada³y w zasadzie poziomowi
zmian w liczbie dzia³aj¹cych szkó³.
Tabela 2. Nauczyciele szkó³ powszechnych pracuj¹cy na terenie powiatu
od roku 1900 do 1939* wed³ug daty urodzeñ
Data urodzeñ
Liczba
Razem
%
mê¿czyŸni
kobiety
1841–1850
3
2
1
0,6
1851–1860
11
7
4
2,4
1861–1870
35
22
13
7,5
1871–1880
57
31
26
12,3
1881–1890
154
53
101
33,2
1891–1900
161
33
128
34,7
1901–1910
43
2
41
9,3
Ogó³em
464
150
314
100
Liczba nauczycieli (tab. 1) ucz¹cych w szko³ach powiatu dotyczy osób
pracuj¹cych na ca³ych etatach w d³u¿szym okresie czasu w latach 1920–39.
Sporz¹dzony natomiast na podstawie dostêpnych dokumentów wykaz zawiera
729 nazwisk nauczycieli pracuj¹cych w szko³ach powiatu w latach 1900–1939
w ró¿nych wymiarach etatowych i czasowych.9 Zdarza³y siê przypadki, gdy
nauczyciele po roku, miesi¹cu, a czasem te¿ i po okresie krótszym rezygnowali
z pracy przenosili siê lub byli przenoszeni na teren innych powiatów.
9
Wykaz obejmuje nazwiska nauczycieli pracuj¹cych na terenie powiatu tarnowskiego od pocz¹tku
XX w. (w szko³ach ludowych i pospolitych) do 1939 r. (w szko³ach powszechnych). Zawiera on 729
nazwisk. Zosta³ sporz¹dzony na podstawie: Katastera nauczycieli szkó³ powszechnych za³o¿onego
wskutek rozporz¹dzenia Kuratorjum Okrêgu Szkolnego z dnia 1 marca 1921 r. L 264–Archiwum
Pañstwowe w Krakowie O/w Tarnowie. WOT XVI/20; wykazu przyznanych wojennych dodatków
dro¿yŸnianych dla nauczycieli szkó³ pospolitych (L 49/I 1917 r.); wykazów nauczycieli/lek/ z roku
1915, 1916, 1918, 1919, którym przypada dodatek piêcioletni – AP w Krakowie O/w Tarnowie; katalogów
klasowych, kronik szkolnych, ksi¹g protoko³ów z posiedzeñ rad pedagogicznych, druków szkolnych
(œwiadectw szkolnych, kart indywidualnych nauczycieli – formularz B, zestawieñ statystycznych,
wykazów zajêæ i nauczycieli oraz innych luŸnych dokumentów kadrowych) – materia³y zosta³y pozyskane
z archiwum Ma³opolskiego Kuratorium Oœwiaty w Krakowie oraz archiwów szkolnych i od osób
prywatnych. Materia³u Ÿród³owego dostarczy³y równie¿ dokumenty wystêpuje w archiwach koœcielnych
(kurii biskupiej w Tarnowie, poszczególnych parafii) dotycz¹ce urodzeñ i zgonów. Potwierdzenie
czêœci nazwisk mo¿liwe by³o do uzyskania na podstawie zarówno ówczesnej lokalnej prasy, literatury
wspomnieniowej, jak i przekazów ustnych ¿yj¹cych œwiadków tamtych lat. Wymieniony materia³ Ÿród³owy jest jednak czêsto fragmentaryczny i niekompletny. W ró¿nych momentach czasu ulega³ on
zniszczeniu. Z tego te¿ powodu w czêœci danych wystêpuj¹ braki, które w przypadku pozyskania nowych
Ÿróde³ informacji bêd¹ mog³y byæ uzupe³nione. Na podstawie wy¿ej wymienionych materia³ów Ÿród³owych sporz¹dzone zosta³y tabele nr 3–7.
104
Edmund Juœko
Zawarta w wykazie lista zawiera nazwiska oraz czêœæ danych mo¿liwych
do uzyskania z ró¿nych Ÿróde³. Nie pretenduje ona do miana kompletnej, gdy¿
czêsto materia³y Ÿród³owe s¹ cz¹stkowe, niepe³ne. Nie ma w nich ci¹g³ej
chronologii. Du¿a czêœæ uleg³a zniszczeniu. Pozyskanie nowych Ÿróde³ mo¿e
pozwoliæ na pog³êbienie badañ i tym samym na uzupe³nienie zarówno samej
listy, jak i danych o poszczególnych osobach.
Spoœród 729 nazwisk, dane o dacie urodzenia mo¿liwe by³o do ustalenia
dla 464 osób (63,6%). Najwiêksz¹ grupê nauczycieli pracuj¹cych w powiecie
w tym okresie stanowi¹ osoby urodzone w latach 1890/1900 – 161 (34,7%) oraz
w 1881/90 – 154 (33,2%).
Pod wzglêdem p³ci zdecydowanie przewa¿aj¹ kobiety – 476 (65,3%),
a 234 (34,7%) to mê¿czyŸni.
Tabela 3. Nauczyciele szkó³ powszechnych pracuj¹cy na terenie powiatu
od roku 1900 do 1939 wed³ug p³ci
Liczba
%
Mê¿czyzna
P³eæ
253
34,7
Kobieta
476
65,3
Razem
729
100
Tabela 4. Nauczyciele szkó³ powszechnych pracuj¹cy na terenie powiatu
od roku 1900 do 1939 wed³ug wieku ¿ycia
Liczba w roku
Wiek
1910
%
1920
%
1930
%
1939
61–70
3
0,7
–
–
–
–
–
%
–
51–60
11
2,6
35
8,0
57
14,0
154
43,0
41–50
35
8,3
57
12,6
154
37,0
161
45,0
31–40
57
13,5
154
34,2
161
38,7
43
12,0
21–30
154
36,6
161
35,7
43
10,3
–
–
do 20
161
38,3
43
9,5
–
–
–
–
Razem
421
100
450
100
415
100
358
100
Bior¹c pod uwagê wiek nauczycieli pracuj¹cych w szko³ach powiatu,
zauwa¿amy, i¿ w 1910 r. 36,6% stanowi³y osoby w przedziale wiekowym 21–30
lat i 38,3% do 20 roku ¿ycia. W 1920 r. 34,2% stanowi³y osoby w wieku od 32
do 40 lat i 35,7% w przedziale 21–30 lat. W 1930 r. 37% nauczycieli by³o
pomiêdzy 41 a 50 rokiem ¿ycia i 38,7% w przedziale 31–40 lat. W roku 1939
widoczny jest proces starzenia siê nauczycieli. 45% ucz¹cych by³o w wieku
41–50 lat i 43% pomiêdzy 51–60 lat. Brak danych Ÿród³owych dla wszystkich
nauczycieli powoduje, i¿ s¹ to dane przybli¿one, niemniej wskazuj¹ na doœæ
istotny problem. Otó¿ w 1939 r. ponad 80% nauczycieli stanowi³y osoby w wieku
od 41 do 60 lat. Œwiadczy to o niewielkim nap³ywie do szkó³ ludzi m³odych
CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ¥CEJ W SZKO£ACH...
105
i znacznej stabilizacji zawodowej osób ju¿ zatrudnionych. Brak œrodków finansowych i polityka oszczêdnoœciowa w³adz oœwiatowych nie pozwala³y na
zdecydowany wzrost zatrudnienia, mimo i¿ potrzeby by³y du¿e.
W kronikach szkolnych czêsto mo¿na spotkaæ wypowiedzi ucz¹cych,
którzy domagali siê zatrudnienia nowych osób, które zmniejszy³yby zbytnie
obci¹¿enie nauczycieli liczb¹ uczniów.
W³adze oœwiatowe nie podejmowa³y dyskusji. Zdarza³y siê, szczególnie
w latach 30., czêstsze przypadki zwalniania ni¿ zatrudniania nauczycieli. W roku
1933 w powiecie tarnowskim w³adze szkolne nie zwolni³y i nie przyjê³y ¿adnego
nauczyciela.10
Stan i poziom wykszta³cenia kadry pedagogicznej w powiecie tarnowskim
po odzyskaniu niepodleg³oœci by³ zadawalaj¹cy. Wszyscy nauczyciele posiadali
kwalifikacje i przygotowanie do wykonywania zawodu zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami austriackimi.
W okresie autonomii nauczyciele szkó³ ludowych byli zobowi¹zani ukoñczyæ seminarium nauczycielskie lub zdaæ gimnazjalny egzamin dojrza³oœci. Po
dwóch latach praktyki w szkole ludowej mogli sk³adaæ egzaminy kwalifikacyjne
Nauczyciele szkó³ wydzia³owych po trzyletniej aplikacji w szkole ludowej
i po rocznym kursie organizowanym w Krakowie i Lwowie zobowi¹zani byli
zdawaæ dodatkowe egzaminy kwalifikacyjne, do których dopuszcza³a ich Rada
Szkolna Krajowa. Z wnioskiem o dopuszczenie do egzaminu wystêpowa³ krajowy inspektor szkolny. Nauczyciele oprócz obowi¹zkowej pedagogiki musieli
zdawaæ egzamin z jednej z wybranych grup przedmiotów nauczania w szko³ach
wydzia³owych. By³o trzy grupy: jêzykowo-historyczna obejmuj¹ca jêzyk
wyk³adowy, historiê, geografiê i od roku 1909 jêzyk niemiecki; przyrodnicza,
do której zaliczano historiê naturaln¹, fizykê, matematykê i rysunek; matematyczno-techniczna, w sk³ad której wchodzi³a matematyka, rysunek geometryczny,
fizyka, rysunek tzw. wolnorêczny, kaligrafia.
W okresie poprzedzaj¹cym wybuch I wojny œwiatowej podstawow¹ form¹
kszta³cenia nauczycieli szkó³ elementarnych by³y seminaria nauczycielskie. Na
terenie Galicji funkcjonowa³o wówczas 15 seminariów mêskich i 8 ¿eñskich.
W Tarnowie od 1874 r. dzia³a³o seminarium nauczycielskie mêskie oraz powsta³e
na pocz¹tku wieku seminaria prywatne ¿eñskie, które bardzo szybko zaczê³y siê
rozwijaæ.
Po rozpoczêciu pracy ju¿ w szko³ach polskich, nauczyciele zostali zmuszeni do uzupe³nienia swoich kwalifikacji w kontekœcie pojawienia siê nowych
przedmiotów nauczania i nowych metod pracy. 19 paŸdziernika 1918 r. Ministerstwo WRiOP zatwierdzi³o statut kursów przygotowuj¹cych do matury seminaryjnej, a 6 listopada 1918 r. Tymczasowy Regulamin Seminaryjnych Eg10
Kronika szko³y im. S. Konarskiego, s. 69.
106
Edmund Juœko
zaminów Dojrza³oœci. Dzia³anie to spowodowane by³o wzrostem zapotrzebowania na nauczycieli. Kursy prowadzono w formie eksternistycznej i przeznaczone
by³y dla nauczycieli legitymuj¹cych siê œrednim wykszta³ceniem.11 Nauczyciel,
który ukoñczy³ seminarium nauczycielskie lub wspomniane kursy, móg³ zostaæ
zatrudniony w szkole elementarnej jako nauczyciel tymczasowy. Po okresie 2–3
lat otrzymywa³ wydany przez inspektora szkolnego okrêgowego tzw. patent
uprawniaj¹cy go do obejmowania posady nauczyciela sta³ego.
Po odzyskaniu niepodleg³oœci podstawowymi zak³adami kszta³c¹cymi
nauczycieli sta³y siê seminaria, które na terenie by³ej Galicji w ramach polityki
unifikacyjnej wymaga³y zasadniczej reorganizacji, szczególnie programowej.
5 lipca 1919 r. Rada Szkolna Krajowa wyda³a okólnik, który usuwa³ z programów
nauczania seminarium treœci zwi¹zane z by³ym zaborc¹ austriackim.
Ograniczone zosta³o nauczanie jêzyka niemieckiego, a rozszerzono naukê
jêzyka polskiego, historii, geografii, historii polskiej oœwiaty i pedagogiki. W roku
1921 i 1926 nast¹pi³o ostateczne sprecyzowanie treœci programowych nauczanych w seminariach. Absolwenci seminariów nie mogli kontynuowaæ studiów
wy¿szych i z regu³y podejmowali pracê w szko³ach powszechnych.
W Tarnowie w latach 1918–1939 funkcjonowa³y cztery zak³ady kszta³cenia nauczycieli: Pañstwowe Seminarium Mêskie im. Jêdrzeja Œniadeckiego
oraz trzy Prywatne Seminaria Nauczycielskie: im. B³ogos³awionej Kingi, im.
Œwiêtej Jadwigi, im. Œwiêtej Anieli.
Kwalifikacje zawodowe nauczyciel uzyskiwa³ po z³o¿eniu egzaminu praktycznego po co najmniej 2-letniej pracy zawodowej wykonywanej w wymiarze
nie mniejszym ni¿ 14 godzin tygodniowo. Minowanie na sta³e posady nauczycieli, dyrektorów i kierowników szkó³ odbywa³o siê na podstawie konkursu.
Kierownikiem szko³y powszechnej móg³ zostaæ nauczyciel nie wczeœniej ni¿ po
dwóch latach pracy w charakterze nauczyciela sta³ego. Posadê sta³¹ otrzymywa³
nauczyciel, który trzy lata pracowa³ w zawodzie, posiada³ w³aœciwe kwalifikacje
oraz wykaza³ siê zadawalaj¹c¹ ocen¹ pracy.
Dla ka¿dego nauczyciela szko³y powszechnej, inspektor szkolny prowadzi³
wykaz stanu s³u¿by oraz jego kwalifikacji. Raz na trzy lata poddawano ocenie
wyniki pracy nauczyciela sta³ego. Nauczyciel tymczasowy by³ wizytowany raz
w roku, a w trzecim roku oceniano efekty jego pracy.
Nauczyciel publicznej szko³y powszechnej obowi¹zany by³ do pracy
w wymiarze 30 godzin tygodniowo. W niedziele i œwiêta nauczyciele zobowi¹zani zostali tak¿e do pe³nienia opieki nad uczniami podczas nabo¿eñstw w koœciele.
Ustawa z 1923 r. w sprawie kszta³cenia nauczycieli szkó³ powszechnych
wprowadzi³a nowy typ zak³adu przygotowuj¹cego kadrê pedagogiczn¹ – 3-letnie
11
F. Szafrañski, Przygotowanie zawodowe nauczycieli w czasach II Rzeczypospolitej w œwietle
ustaw i dekretów oraz aktów normatywnych Min. WRiOP, Wroc³aw 1980, s. 15–16.
CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ¥CEJ W SZKO£ACH...
107
licea pedagogiczne oraz utrzyma³a 2-letnie pedagogia. Na mocy tej ustawy
seminaria nauczycielskie do 1936 r. uleg³y stopniowej likwidacji.
W Tarnowie Seminarium Mêskie im. J. Œniadeckiego rozwi¹zano, a na
jego miejsce utworzone zosta³o liceum pedagogiczne, którego absolwenci mogli
ju¿ podejmowaæ naukê na wy¿szych uczelniach.
Kwalifikacje zawodowe do nauczania w szko³ach powszechnych zarówno
publicznych, jak i prywatnych w latach miêdzywojennych dawa³o posiadanie
dyplomu ukoñczenia w³aœciwego zak³adu kszta³cenia nauczycieli szkó³ powszechnych. Dodatkowe kwalifikacje mo¿na by³o uzyskaæ poprzez ukoñczenie
pañstwowego kursu nauczycielskiego lub zdanie równowartoœciowego egzaminu.
Nauczyciela szko³y powszechnej obowi¹zywa³o posiadanie tzw. patentu,
który by³ zró¿nicowany w zale¿noœci od szko³y, w jakiej nauczyciel podejmowa³
pracê. Mo¿na by³o wyró¿niæ patenty: do szkó³ ludowych i pospolitych z jêzykiem
wyk³adowym polskim lub polskim i niemieckim, do szkó³ wydzia³owych z jêzykiem wyk³adowym polskim lub polskim i niemieckim, do szkó³ ludowych
z „uzdolnieniem do nauki religii moj¿eszowej”, do szkó³ powszechnych z „uzdolnieniem do nauki gospodarstwa domowego”. Czêœæ nauczycieli posiada³o po
jednym patencie, czêœæ po dwa. Byli te¿ tacy, którzy nie mieli ¿adnego patentu.
W ramach podnoszenia kwalifikacji zawodowych nauczyciele mogli korzystaæ
z ró¿nych kursów programowo-przedmiotowych, specjalistycznych, metodycznych oraz innych.
Poziom wykszta³cenia nauczycieli szkó³ powiatu przedstawia tabela 5. S¹
w niej zawarte dane dla 442 osób (ok. 60%). Wszystkie one ukoñczy³y podstawow¹ formê kszta³cenia nauczycieli, jak¹ by³o seminarium nauczycielskie.
Spoœród 442 osób, kobiety stanowi¹ 61,5% (272), a mê¿czyŸni 38,5% (170).
Jedna ucz¹ca uzyska³a absolutorium uniwersyteckie, 3 osoby (1 mê¿czyzna
i 2 kobiety) legitymuj¹ siê szko³¹ wy¿sz¹. Ksiê¿a pracuj¹cy w szko³ach powiatu
ukoñczyli seminarium duchowne.
Spoœród 442 osób, które ukoñczy³y seminarium nauczycielskie, dla 101
materia³y Ÿród³owe pozwoli³y ustaliæ miejscowoœæ w, której znajdowa³o siê
seminarium. 68 nauczycieli ukoñczy³o seminaria tarnowskie, 24 uczy³o siê
w Krakowie, 5 we Lwowie, 4 w Przemyœlu. Inne miejscowoœci to: Nowy Targ,
£añcut, Rzeszów, Brody, Rawicz, Nowy S¹cz, Stary S¹cz.
Dla 337 (46,2%) nauczycieli mo¿liwe by³o ustalenie patentów uprawniaj¹cych ich do nauczania w szko³ach pospolitych i ludowych, wydzia³owych
oraz powszechnych. Z tej liczby 307 (91,1%) osób posiada³o patenty tylko do
szkó³ pospolitych i ludowych, 5 (1,4%) wydzia³owych, 25 (7,5%) powszechnych.
38 (11,3%) ucz¹cych posiad³o po dwa patenty; do szkó³ pospolitych i wydzia³owych. Jedna osoba posiada³a trzy patenty.
Nale¿y równie¿ zauwa¿yæ postêpuj¹cy proces doskonalenia zawodowego
w postaci szeregu form kursowych, przy czym na czo³o wysuwaj¹ siê kursy
naukowy i robót kobiecych.
108
Edmund Juœko
Tabela 5. Wykszta³cenie nauczycieli szkó³ powszechnych pracuj¹cy na terenie powiatu
od roku 1900 do 1939
Liczba
Forma wykszta³cenia
mê¿czyŸni
Ogó³em
kobiety
Szko³a ludowa
21
6
27
Szko³a wydzia³owa
74
220
294
Seminarium nauczycielskie
170
114
442
Absolutorium uniwersyteckie
–
1
1
Szko³a wy¿sza
1
2
3
Studia teologiczne/seminarium
19
–
19
Programowo/przedmiotowe
5
5
10
Metodyczne
–
1
1
Rolniczy
1
–
1
Robót rêcznych
1
2
3
Teatralny
–
1
1
Naukowy
1
88
89
Handlowy
3
3
6
Wy¿szy nauczycielski
2
7
9
Przysposobienia sanitarnego
–
1
1
Dope³niaj¹cy
–
3
3
Przygotowawczy
6
4
10
Robót kobiecych
–
60
60
Wakacyjny
–
3
3
Kwalifikacyjny
1
–
1
Kursy:
Warto pamiêtaæ, i¿ jednym ze œrodków zmierzaj¹cych do podniesienia
poziomu pracy nauczyciela w szkole powszechnej by³y konferencje rejonowe
i szkoleniowe posiedzenia rad pedagogicznych. Podstawy organizacyjne, zakres
dzia³ania i cele konferencji rejonowych okreœla³ wydany przez Ministerstwo
WRiOP okólnik w dniu 28 maja 1926 r. Rocznie w poszczególnych rejonach
winno byæ zorganizowanych 5 konferencji. Rejon tworzy³a grupa nauczycieli
wynik³a z podzia³u powiatu lub tworz¹ca siê w zale¿noœci od zainteresowañ, np.
przedmiotowa. Konferencje rejonowe mia³y za zadanie podnoszenie poziomu
realizacji programów nauczania, doskonalenie metod pracy i wspieranie nauczycieli w dzia³alnoœci wychowawczej. Rozwija³y równie¿ zainteresowania naukowe ucz¹cych.
Nauczyciele ucz¹cy w szko³ach powiatu chêtnie korzystali z tej formy
doskonalenia pracy zawodowej. Œwiadcz¹ o tym materia³y Ÿród³owe zawarte
w kronikach szkolnych i protoko³ach z posiedzeñ rad pedagogicznych. Treœæ ich
dotyczy b¹dŸ ogólnych relacji z udzia³u w konferencji, b¹dŸ konkretnych uwag
zwi¹zanych z jej tematyk¹.
CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ¥CEJ W SZKO£ACH...
109
19 listopada 1924 r. w Tuchowie odby³a siê konferencja XIII rejonu
powiatu tarnowskiego. Obecni byli nauczyciele, m.in. z Kielanowic – Aleksander
Gadzia³a; Piotrkowic – Zygmunt Woliñski, El¿bieta Woliñska; Mesznej Szlacheckiej – Stanis³aw Mazur. Celem narady by³o przyjêcie planu lekcji pokazowych i referatów w roku szkolnym 1924–1925.12
Tabela 6. Udzia³ nauczycieli szko³y powszechnej w konferencjach rejonowych
Data konferencji
27 kwietnia 1928 r.
29 maja 1929 r.
paŸdziernik 1929 r.
Miejsce
Tematyka
£êkawica
–
Œmigno
–
Porêba R.
–
2 czerwca 1930 r.
Szynwa³d
–
18 maja 1931 r.
Trzemesna
–
21 maja 1932 r.
£êkawica
–
18 czerwca 1932 r.
£êkawka
–
15 paŸdziernika 1932 r.
Porêba R.
–
Tarnów
O samorz¹dzie uczniowskim
25 paŸdziernika 1932 r.
18 stycznia 1933 r.
£êkawica
25 marca 1933 r.
Skrzyszów
6 maja 1933 r.
Skrzyszów
19 lipca 1933 r.
–
O nowych programach
£êkawica
–
Zawada
–
13 stycznia 1934 r.
–
O nowych programach
7 kwietnia 1934 r.
£êkawica
–
5 maja 1934 r.
Trzemesna
–
25 paŸdziernika 1934 r.
Ryglice
–
27 maja 1935 r.
Ryglice
–
29 maja 1935 r.
Skrzyszów
–
27 marca 1936 r.
Tarnów
–
6 czerwca 1936 r.
Tarnów
–
12 marca 1937 r.
Tarnów
–
21 paŸdziernika 1937 r.
Tuchów
–
29 stycznia 1938 r.
Tuchów
–
3 grudnia 1938 r.
Ryglice
–
28 stycznia 1938 r.
Ryglice
–
9 wrzeœnia 1933 r.
7 paŸdziernika 1933 r.
Warunki dobrego uczenia siê
ród³o: Kronika szkolna – szko³a podstawowa w Szynwa³dzie (od 1914 do 1986 r.), b.s.
12
Ksiêga protoko³ów rady pedagogicznej szko³y powszechnej 7 kl. w Tuchowie (od 14 listopada
1924 r. do 13 listopada 1950 r.), b.s.
110
Edmund Juœko
Nauczyciele szko³y powszechnej w Szynwa³dzie uczestniczyli w znacznej
liczbie konferencji rejonowych. Brali oni tak¿e udzia³ w ró¿nego rodzaju kursach.
W dniach od 26 wrzeœnia do 2 paŸdziernika 1927 r. nauczycielka Genowefa
Dró¿yñska bra³a udzia³ w kursie gramatycznym z jêzyka polskiego. Maria
Adamusówna od 20 marca do 25 marca 1933 r. uczestniczy³a w kursie metodycznym z wychowania fizycznego, a tak¿e wraz z Karolin¹ Decówn¹ bra³a udzia³
w dniach od 3 lipca do 15 lipca 1933 r. w kursie programowo-ustrojowym
w Grybowie. Od 4 lutego do 5 maja 1933 r. nauczycielka W³adys³awa Paciorkowska uczestniczy³a w kursie dla bibliotekarzy.13
W konferencjach uczestniczyli te¿ kierownicy szkó³. By³y one organizowane przewa¿nie na pocz¹tku roku szkolnego w Tarnowie i dotyczy³y problemów
organizacyjnych, np. 6 wrzeœnia 1929 r., 2 wrzeœnia 1930 r., 6 wrzeœnia 1932 r.,
12 kwietnia 1938 r.
Form¹ szkoleniow¹, z której nauczyciele bardzo chêtnie korzystali by³y
lekcje pokazowe, praktyczne, rejonowe. 29 paŸdziernika 1927 r. nauczyciele
z Szynwa³du uczestniczyli w lekcji praktycznej w szkole im. M. Kopernika
w Tarnowie, 15 listopada 1928 r. w lekcji rejonowej ze œpiewu w kl. III–IV oraz
z rachunków w kl. II w Skrzyszowie. 22 listopada 1930 r. ponownie brali udzia³
w lekcji rejonowej w Skrzyszowie.14
W lekcjach pokazowych czêsto uczestniczyli inspektorzy szkolni. W dniu
20 marca 1924 r. w lekcji pokazowej w Gromniku wzi¹³ udzia³ inspektor Jan
Lubowiecki. Zajêcia prowadzone by³y z geografii, a temat brzmia³ „Polska
wspó³czesna”. Uczestniczyli w nich nauczyciele z Wróblowic, Chojnika, Janowic, Siemiechowa, Brzozowej.15
21–22 stycznia 1929 r. w szkole im. S. Konarskiego w Tarnowie podczas
zjazdu inspektorów szkolnych odby³y siê lekcje pokazowe. Z jêzyka polskiego
w klasie IV lekcjê prowadzi³a Maria Strada, z wiedzy o Polsce i œwiecie
wspó³czesnym Maria Otfinowska. Po zajêciach odby³a siê d³uga dyskusja
poœwiêcona nie tylko ogl¹danym lekcjom.16
Szkoleniowy charakter mia³y te¿ posiedzenia rad pedagogicznych.
W szkole w Jod³ówce Tuchowskiej na spotkaniach rady omawiane by³y m.in.
problemy wychowania pañstwowego, rozk³adu zajêæ i materia³ów nauczania,
korelacji treœci programowych, wykorzystania pomocy naukowych, czytania
przez nauczycieli dzie³ pedagogicznych, wype³niania dokumentacji przebiegu
nauczania, analiza nowych programów nauczania. Dyskutowano równie¿ nad
przebiegiem lekcji pokazowych, konferencji rejonowych, spotkañ kierowników.
13
Kronika szkolna – szko³a podstawowa w Szynwa³dzie od 1914 do 1986 r., b.s.
14
Tam¿e, b.s.
15
Historia szkolna – szko³a powszechna w Gromniku, s. 29.
16
L. Winczura, Min¹³ wiek. Z dziejów Szko³y imienia Stanis³awa Konarskiego w Tarnowie. Tarnów
2000, s. 73.
CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ¥CEJ W SZKO£ACH...
111
Jedn¹ z takich narad odbyt¹ w Tuchowie, kierownik szko³y w Jod³ówce Tuchowskiej podsumowa³ „nic nowego nie by³o”.17
W szko³ach odbywa³y siê tak¿e egzaminy kwalifikacyjne. 8 stycznia
1931 r. w szkole w Zalasowej odby³ siê egzamin nauczycielki Celestyny Furtek.
Przewodnicz¹cym komisji egzaminacyjnej by³ inspektor Leon Steranka.18
Wymienione powy¿ej przyk³ady dotycz¹ szkó³ wiejskich w Jod³ówce
Tuchowskiej, Szynwa³dzie, Skrzyszowie, Zalasowej oraz szko³y miejskiej
w Tuchowie. Podobnie jak w tych placówkach organizowany by³ tak¿e proces
doskonalenia zawodowego nauczycieli w innych szko³ach wiejskich. W sposób
bardziej intensywny przebiega³ on w szko³ach Tarnowa, gdy¿ nauczyciele mieli
tu wiêksze mo¿liwoœci korzystania z ró¿nych form doskonalenia zawodowego
ni¿ ucz¹cy na wsi.
Pochodzenie narodowe nauczycieli powiatu by³o praktycznie jednolite.
99% stanowi¹ Polacy (b¹dŸ osoby przyznaj¹ce siê do polskiej narodowoœci). 1%
to ¯ydzi, nauczyciele ucz¹cy religii moj¿eszowej.
Tabela 7. Nauczyciele szkó³ powszechnych pracuj¹cy na terenie powiatu
od roku 1900 do 1939 wed³ug wyznania
Liczba
Wyznanie
Rzymskokatolickie
Greckokatolickie
Moj¿eszowe
Razem
Ogó³em
%
261
394
98,0
2
4
1,0
mê¿czyŸni
kobiety
133
2
2
2
4
1,0
137
265
402
100
Dane dotycz¹ce wyznania mo¿liwe by³y do ustalenia dla 402 osób (55,1%).
W tej grupie rzymskokatolicy stanowi¹ 98%, a 1% wyznawcy religii ¿ydowskiej
i tak¿e 1% grekokatolicy.
Dane dotycz¹ce stanu cywilnego nauczycieli mo¿liwe by³y do ustalenia
dla 317 osób (43,5%). S¹ to dane w pewnym sensie bardzo hipotetyczne, gdy¿
nie we wszystkich przypadkach mo¿na by³o przeœledziæ ca³e ¿ycie poszczególnych osób. Widoczne s¹ jednak pewne prawid³owoœci. Praktycznie zbli¿one s¹
dane dotycz¹ce nauczycieli bêd¹cych w zwi¹zkach ma³¿eñskich i osób samotnych, przy czym tych ostatnich jest wiêcej o 11 osób (3,6%). Wœród osób
samotnych dominuj¹ kobiety, bo stanowi¹ a¿ 87,2%, a mê¿czyŸni tylko 12,8%.
Jest to zjawisko doœæ charakterystyczne dla stosunków spo³ecznych wystêpuj¹cych w ówczesnym œrodowisku nauczycielskim. By³o ono w du¿ej mierze
zdominowane przez kobiety, szczególnie na wsi. Trudno by³o wykszta³conym
17
Ksiêga protoko³ów rady pedagogicznej szko³y powszechnej w Jod³ówce Tuchowskiej (od 27 maja
1927 r. do 28 kwietnia 1943 r.), b.s.
18
Kronika szko³y publicznej powszechnej w Zalasowej, b.s.
112
Edmund Juœko
kobietom znaleŸæ pod wzglêdem intelektualnym w³aœciwego partnera w œrodowisku wiejskim. Nie sprzyja³ temu czêsto d³ugi okres pracy w jednym miejscu.
Wystêpuj¹ przypadki wi¹zania ca³ego ¿ycia zawodowego z jedn¹ szko³¹. Brak
by³o wiêc mo¿liwoœci nawi¹zywania szerszych kontaktów osobistych i zawodowych. Sytuacja odwrotna, czyli zmiany miejsca pracy, czêsto z polecenia
w³adz tak¿e nie u³atwia³y u³o¿enia ¿ycia osobistego.
Równie¿ w³adze oœwiatowe niezbyt przychylnie akceptowa³y zmiany stanu
cywilnego nauczycielek. O wiele ³atwiej by³o bowiem zmieniaæ miejsca pracy
osobom samotnym. Zdecydowanie przeciwne by³y równie¿ zawieraniu przez
nauczycielki ma³¿eñstw z osobami o ni¿szym statusie zawodowym i poziomie
wykszta³cenia. Kobiety zawiera³y wiêc zwi¹zki ma³¿eñskie z partnerami, którzy
byli równie¿ nauczycielami. Mê¿czyzn w zawodzie nauczyciela by³o jednak
zdecydowanie mniej, a to w sposób istotny utrudnia³o znalezienie w³aœciwej
osoby. W szko³ach wiejskich o 2 nauczycielach w wiêkszoœci przypadków
pracowa³y ma³¿eñstwa nauczycielskie, przy czym jeden z partnerów pe³ni³
funkcjê kierownika.
Tabela 8. Nauczyciele szkó³ powszechnych pracuj¹cy na terenie powiatu
od roku 1900 do 1939 wed³ug stanu cywilnego
Liczba
Stan cywilny
Ogó³em
%
¯onaty/mê¿atka
78
53,8
67
46,2
145
45,7
Samotny/a
19
12,2
137
87,8
156
49,3
Rozwiedziony/a
–
–
2
100
2
0,6
4
28,6
10
71,4
14
4,4
101
–
216
–
317
100
Wdowiec/a
Razem
kobiety
%
mê¿czyŸni
%
Dane odnoœnie pochodzenie terytorialnego by³y mo¿liwe do ustalenia dla
394 (54%) nauczycieli. 205 (52%) osób z tej grupy urodzi³o siê na terenie
powiatu, a 189 (48%) pochodzi³o z poza jego obszaru. Ponad po³owa wiêc
nauczycieli zawodowo zwi¹zana by³a z miejscem urodzenia.
Bior¹c od uwagê pochodzenie spo³eczne nauczycieli pracuj¹cych na terenie powiatu, nale¿y stwierdziæ, i¿ mo¿liwe do ustalenia by³o ono dla grupy osób
urodzonych na jego terenie, tj. dla 205 nauczycieli. Z tej grupy na wsi urodzi³o
siê 95 (46,3%), a w mieœcie 110 (53,7%). Pracuj¹cy w szko³ach powszechnych
powiatu nauczyciele legitymowali siê pochodzeniem w znacznej czêœci ch³opskim, a urodzeni w mieœcie inteligenckim b¹dŸ robotniczym.
CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ¥CEJ W SZKO£ACH...
113
CHARACTERIZATION OF THE TEACHING STAFF WORKING
IN PUBLIC SCHOOLS IN THE TARNÓW DISTRICT
IN THE YEARS 1918–1939
Summary. The article refers to the teaching staff working in public schools in the area of Tarnów
in the period between the two World Wars. The teachers were mostly prepared for the teaching
job. Nevertheless, various courses, regional conferences, training conferences of the teaching staff
as well as show lessons aroused great interest. The number of the teachers referred to the level
of the schools. Not many young people came to work in schools. The lack of financial means
and the policy of the educational authorities did not allow for a definite increase of employment
although the needs were considerable. The teachers mainly came from to national groups, namely
Polish (99%) and Jews (1%). As far as the religion is concerned, 98% were Roman Catholics,
1% was constituted by the followers of the Jewish religion and 1% by Greek Catholics. Woman,
mainly single, constituted the majority. More than a half of the teaching staff were born in the
area of the district and were professionally connected with it. Despite a difficult material situation,
bad housing and economic conditions, principally all teachers worked with enthusiasm and full
devotion.
Key words: Tarnów, Tarnów district, public schools, teachers