pobierz przewodnik

Ireneusz Kuliński
Jan Włodarczyk
PIESZO
I ROWEREM
PO
POWIECIE
SKARŻYSKIM
Przewodnik Turystyczny
Skarżysko-Kamienna 2009
PIESZO
I ROWEREM
PO
POWIECIE
SKARŻYSKIM
2
Ireneusz Kuliński
Jan Włodarczyk
PIESZO
I ROWEREM
PO
POWIECIE
SKARŻYSKIM
Starostwo Powiatowe
w Skarżysku-Kamiennej
Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze
OM PTTK w Skarżysku-Kamiennej
3
Wydawca: Starostwo Powiatowe w Skarżysku-Kamiennej,
PiS Agencja Wydawniczo-Poligraficzna
w Skarżysku-Kamiennej
Zdjęcia: Ireneusz Kuliński (IK)
Grzegorz Kowalski (GK)
Edward Śliwiński (EŚ)
Jan Włodarczyk (JW)
Mapy: Jacek Mrozicki
Projekt okładki: Jolanta Jagiełło
Zdjęcia na okładce: Paweł Wężyk, Sławomir Buga, Andrzej
Staśkowiak, Paweł Gębski, Jolanta Jagiełło
©Copyright by Ireneusz Kuliński
©Copyright by PiS Agencja Wydawniczo-Poligraficzna
Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana
lub przetwarzana w jakiejkolwiek formie bez pisemnej zgody
autorów i wydawców.
ISBN 978-83-924371-5-4
Druk: PiS Agencja Wydawniczo-Poligraficzna
Barbara Piątek, Janusz Sieczka
Skarżysko-Kamienna, ul. Paryska 73
tel. 041 252 84 40, e-mail: pisawp@o2. pl
4
Spis treści
Powiat skarżyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Od autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Ireneusz Kuliński
LASY, PARKI KRAJOBRAZOWE, GMINY, LEGENDY. . . . . . . . . . . . . . . . 22
W Skarżysku-Kamiennej warto obejrzeć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Lasy i ich walory turystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Nadleśnictwo Suchedniów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Leśne ścieżki edukacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Leśna ścieżka dydaktyczna „Na Kruku” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Nadleśnictwo Skarżysko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Ścieżka edukacyjna „Nad Lubianką” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Parki Krajobrazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Suchedniowsko-Oblęgorski Park Krajobrazowy . . . . . . . . . . . . . . . 33
Rezerwat „Świnia Góra” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Rezerwat Dalejów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Skałki „Brama Piekła” – pomnik przyrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Skałki „Piekło Dalejowskie” – pomnik przyrody . . . . . . . . . . . . . . . 37
Sieradowicki Park Krajobrazowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Rezerwat Kamień Michniowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Rezerwat „Wykus” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Rezerwat „Ciechostowice” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Rezerwat Cisa A i B koło Majdowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
5
Gminy powiatu skarżyskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Gmina Bliżyn
Bliżyn .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 43
43
Gmina
Gmina Łączna . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gmina Łączna . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gmina Skarżysko Kościelne . . . . . .
Gmina Skarżysko Kościelne . . . . . .
Miasto i gmina Suchedniów . . . . .
Miasto i gmina Suchedniów . . . . .
Legendy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Legendy na motywach opowiadań . . . .
O Siwobrodym i złocie na Brzasku
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
48
48
54
54
58
58
66
66
66
O
żołnierzu
Napoleona co
na Górze
Ognisko
w Dalejowskim
Lesie
. . . . .Bukowej
. . . . . . . .spoczywa
. . . . . . . . . .. .. .. .. .. .. .. .. 66
67
O
jodle skarb
co ją ściął
Józek z diabeł
Klonowa
Ukryty
i muzykalny
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Ireneusz Kuliński
NAJCIEKAWSZE MIEJSCA ZASŁUGUJĄCE NA ZWIEDZENIE . . . . . . . 69
Do źródeł rzeki Kamiennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Rezerwat „Gagaty Sołtykowskie” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Młyny nad rzeką Kamionką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Z Młodzaw do krainy dębów nad Dolinką w Majkowie . . . . . . . . . . 79
Literackim szlakiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Spacerkiem od ławki Leopolda Staffa
do ławki Jarosława Iwaszkiewicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Leśnym szlakiem z Suchedniowa
do Zbrojowa przez Polanę Dalejów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Gmina Łączna – kraina gór i dolin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Tajemniczy znak w „Piekle Dalejowskim” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Pogorzałe, wieś górnicza hrabstwa Szydłowieckiego . . . . . . . . . . 93
Jesienna wędrówka przez Świnią Górę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Szlakiem przydrożnych kapliczek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Źródlane bogactwo skarżyskiego powiatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
W widłach rzek Kamiennej i Kuźniczki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Szlakiem starych młynów nad rzekami Kaczką i Żarnówką . . . . . 110
Zagadkowy znak w Lipowym Polu Plebańskim . . . . . . . . . . . . . . . 114
6
W poszukiwaniu karawaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Wędrówka do kamieniołomu Skały doliną rzeki Kamiennej . . . . . 118
Stary cmentarz w Suchedniowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Szlakiem drewnianej architektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Kościół i kaplica w Parszowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Kościół św. Józefa w Skarżysku-Kamiennej,
przy ul. Legionów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Kościół św. Zofii w Bliżynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Kościół św. Rocha w Mroczkowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Kościół św. Rozalii w Odrowążu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Zielonym szlakiem z Łącznej do Bodzentyna . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Od Michniowa przez Krzyżkę do Kapkazów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
O trakcie krakowskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Z biegiem rzeki Kamiennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Samochodem przez dawne dobra ziemskie Broel-Platerów . . . . 142
Świętokrzyski szlak konny PTTK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Jan Włodarczyk
ZNAKOWANE SZLAKI PIESZE I ROWEROWE PTTK . . . . . . . . . . . . . . . 147
Szlaki piesze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Berezów PKP – Suchedniów PKP
nr szlaku SW – 7509 – n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Bliżyn PKP – Zagnańsk PKP
nr szlaku SW – 7505 – z . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Skarżysko-Kamienna MCK/PTTK – Wykus
nr szlaku SW-7502 – y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Kapliczka św. Barbary – Kamień Michniowski
nr szlaku SW – 7510 – s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Suchedniów PKP – Rezerwat „Dalejów”
nr szlaku SW – 7508 – s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
7
Sołtyków PKP – Bliżyn PKP
nr szlaku SW – 7506 – s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Wólka Plebańska PKP – Rezerwat
„Skałki Piekło pod Niekłaniem ’’
nr szlaku SW – 7507 – s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Skarżysko-Kamienna PKP
– Skarżysko-Kamienna MCK / PTTK
Szlak Martyrologii
nr szlaku SW 7501 – y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Skarżysko-Kamienna MCK/PTTK – Wąchock
nr szlaku SW – 7512 – c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Szlaki rowerowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Antoniów – Skarżysko-Kamienna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Skarżysko-Kamienna – źródła rzeki Kamiennej . . . . . . . . . . . 195
Regionalne Odznaki Turystyczno-Krajoznawcze
Oddziału Miejskiego PTTK w Skarżysku-Kamiennej . . . . . . . . . . . . . . . 203
Odznaka „Wędrowiec Skarżyski” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Odznaka „Miłośnik Puszczy Świętokrzyskiej” . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Kanon krajoznawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
8
Szanowni Państwo,
Serdecznie zapraszam na piesze i rowerowe szlaki
powiatu skarżyskiego. Niech przewodnik ten będzie pomocny
w poznawaniu miejsc mających ścisły związek z naszymi
dziejami, będącymi jednocześnie urokliwymi zakątkami
krainy świętokrzyskiej.
Życzę wielu doznań estetycznych i poznawczych, a nade
wszystko wspaniałego wypoczynku na znanej z gościnności
i życzliwości ziemi powiatu skarżyskiego.
Jerzy Żmijewski
Starosta Skarżyski
9
Powiat skarżyski
Tereny powiatu skarżyskiego rozciągają się w granicach trzech
rezerwatów przyrody: „Świnia Góra”, „Dalejów” i „Ciechostowice”
oraz dwóch parków krajobrazowych: „Suchedniowsko-Oblęgorski
Park Krajobrazowy” i „Sieradowicki Park Krajobrazowy”.
W powiecie skarżyskim mamy bogactwo pomników przyrody,
zabytków kultury oraz malowniczo położonych, wśród lasów, zbiorników wodnych i kąpielisk. Łącznie jest ich sześć, z których cztery
wykorzystywane są do celów rekreacyjnych: Rejów, Bernatka, Mostki i zalew w Suchedniowie.
Perełką powiatu skarżyskiego, zasługującą na szczególną
uwagę, jest zabytek klasy europejskiej – Rezerwat Archeologiczny
„Rydno”. Na jego terenie zostały udokumentowane paleolityczne kopalnie czerwonych barwników hematytowych. Utworzony
w 1986 r. na terenach doliny rzeki Kamiennej, ciągnie się od Skarżyska-Kamiennej (Łyżwy) do Wąchocka. Na tym obszarze, w wyniku badań terenowych, stwierdzono ślady obozowisk łowców jeleni
kultury magdaleńskiej z pracowniami narzędzi kamiennych oraz
z miejscami pozyskiwania i produkcji hematytu jako barwnika
rytualnego. Zachowało się wiele pozostałości grobów ciałopalnych
z okresu wpływów rzymskich. Co roku na terenie tego rezerwatu
odbywa się impreza pod hasłem „Piknik Archeologiczny Rydno”,
podczas której można przenieść się w czasy paleolityczne i poczuć
jak wyglądało życie ówczesnych osadników.
Atutem powiatu skarżyskiego jest bogactwo naturalne, przyrodnicze oraz duża lesistość terenu. Od lat jest nazywany „zielonymi
płucami województwa świętokrzyskiego”. Ponad 60% powierzchni
powiatu stanowią lasy. Warto zaznaczyć, iż na powierzchni prawie
30 tysięcy ha, 145 ha stanowią rezerwaty przyrody, ponad 131 ha
– parki krajobrazowe, a ponad 16 tysięcy ha to obszary chronionego krajobrazu. Walory przyrodnicze wzbogacone są prawie
40 pomnikami przyrody ożywionej i nieożywionej.
10
Wyruszając na spotkanie turystycznej przygody, odnajdziecie
Państwo nie tylko osobliwości przyrodnicze, historyczne miejsca,
ale także wzmocnicie siły fizyczne i psychiczne, a jednocześnie
poznacie piękno, nie do końca odkrytej przez turystów, Ziemi
Skarżyskiej.
Wyjątkowo atrakcyjnie prezentuje się gmina Bliżyn. Bogactwo
przyrody rezerwatu „Świnia Góra”, unikatowych pomników przyrody nieożywionej, np. bramy skalnej „Brama Piekła” czy rezerwatu
leśnego „Piekło Dalejowskie”, przeplata się z najstarszymi zabytkami techniki jak np. zespół odlewni, ruiny zabytkowej cegielni
„Soł tyków”. Tu w Bliżynie znajduje się urokliwy, modrzewiowy
kościółek z 1818 r. pw. św. Zofii oraz odrestaurowany neogotycki
zameczek – obecnie siedziba Domu Kultury. Wszystkie bliżyńskie
wsie są szczególne pod względem kultury regionu i obrzędowości, a Rędocin, Mroczków, Nowy Odrowążek to miejsca wy twarzania prawdziwej sztuki ludowej takiej jak: rzeźba, tkactwo i garncarstwo.
Gmina Łączna przyciąga do siebie amatorów piękna krajobrazu o urozmaiconym kształcie terenu, z pięknymi pasiastymi polami
i bogactwem osobliwej przyrody. Nie lada gratką turystyczną jest
tu wychodnia skał powstała w procesach erozyjnych, które na stromej przyszczytowej partii Bukowej Góry (482 m npm) wyrzeźbiły
w otoczeniu bukowych drzew powierzchnię skałek. Przemierzając
ten teren, szczególnie jesienią – wśród szeleszczących rudych liści
bukowych, dotrą Państwo do wielu kapliczek i miejsc pamięci,
które są nieodłączną historią gminy Łączna.
Miasto Skarżysko-Kamienna, siedziba powiatu skarżyskiego, rozciąga się wzdłuż rzeki Kamiennej. Przyciąga urozmaiconą
architekturą sakralną. Znajduje się tu Sanktuarium Matki Bożej
Ostrobramskiej, z wierną kopią wileńskiej Ostrej Bramy, pięknymi
witrażami, ukazującymi polskich świętych oraz przedstawiającymi
sceny z życia Matki Bożej. Rocznie przybywa do Sanktuarium około
70000 pielgrzymów w grupach zorganizowanych oraz indywidualnie. Warto także zwiedzić neogotycki kościół pw. Najświętszego
Serca Jezusowego z 1923 r. oraz drewniany kościół pw. św. Józefa
z 1928 r. Zwiedzając Muzeum im. Orła Białego, które pod względem
ilości zgromadzonych militariów zajmuje drugie miejsce w Polsce,
11
można tuż obok wypocząć nad zalewem Rejów. Ten duży zbiornik
wodny na rzece Kamionce, położony wśród leśnej zieleni, posiada
wodny tor wyścigowy, wieżę do skoków, sprzęt pływający, plażę
strzeżoną, solarium, saunę oraz specjalne miejsce wodnych zabaw
dla dzieci.
Rezerwat archeologiczny „Rydno”, torfowiska w Lipowym Polu,
gdzie można spotkać piękne okazy motyli, stadnina koni, nowo
wybudowane Centrum Kultury i Wypoczynku „Nad Żarnówką”
(boiska, kort tenisowy, skatepark, plac zabaw dla dzieci) w Majkowie,
to niewątpliwe atrakcje czekające na turystów odwiedzających
gminę Skarżysko Kościelne. A docierając do zalesionego wzgórza
Pleśniówka napotkacie Państwo wychodnie skalne zbudowane
z dolnotriasowego piaskowca beżowego. U podnóża tej góry wypływa źródło Bolowy Stok z wodą o właściwościach leczniczych.
Miasto i Gmina Suchedniów, istniejący już od XVI w., położony w otulinie dwóch parków krajobrazowych: Suchedniowsko-Oblęgorskiego i Sieradowickiego, wzdłuż doliny rzeki Kamionki, wabi
turystów wieloma zabytkami, m.in. dobrze zachowaną drewnianą
zabudową miejską (wśród której są wpisane do rejestru zabytków
dworki przy ul. Bodzentyńskiej, ul. Berezów i ul. Kieleckiej); zabytkowym kościołem parafialnym pw. św. Andrzeja Apostoła, z wczesnobarokowym ołtarzem i oknami zdobionymi malowniczymi witrażami oraz Kaplicą Włoską, poświęconą 50-leciu kapłaństwa Ojca
Świętego Jana Pawła II. Tu także każdy turysta znajdzie schronienie
w malowniczo położonym XIX-wiecznym dworku – „Gościńcu
Mostki”, pamiętającym czasy wielkiej prosperity Staropolskiego
Okręgu Przemysłowego. Jego architektura, jak i okoliczne pejzaże
są natchnieniem dla artystów malarzy i fotografików spotykających
się tu na dorocznych plenerach. Suchedniów stanowi znakomitą
bazę wypadową do zwiedzania Gór Świętokrzyskich. W ciągu
godziny można stąd dojechać do Świętej Katarzyny, Nowej Słupi,
Świętego Krzyża, Chęcin, Jaskini „Raj” i wielu innych miejsc.
Warto podkreślić, iż społeczność wszystkich gmin powiatu
skarżyskiego ze szczególną starannością pielęgnuje i kultywuje tradycje, zwyczaje, obrzędowość i folklor lokalny, tworząc jednocześnie nowe wartości, zwyczaje na miarę współczesności i oczekiwań młodych pokoleń. W ostatnich latach równie mocno rozwinęła
12
się i zakorzeniła sztuka fotografii plenerowej. Zawiązały się grupy
fotografików-amatorów, którzy z pasją utrwalają piękno powiatu
skarżyskiego, a mieszkańcy mogą podziwiać efekty ich prac na
licznych wystawach oraz na portalach internetowych.
Serdecznie zapraszamy do powiatu skarżyskiego, który oferuje
aktywny wypoczynek na atrakcyjnych szlakach pieszych i rowerowych, a także podczas konnych przejażdżek oraz wędkowaniu
w wodach malowniczych rzek i zbiorników wodnych.
Zapraszamy również do aktywnego i przyjemnego spędzania
czasu w przyjaznych turystom gospodarstwach agroturystycznych.
Tu najłatwiej poznać nasze obyczaje, tradycje, sztukę ludową i staropolską gościnność.
13
Mapka powiatu skarżyskiego
Powiat w liczbach:
powierzchnia: 395 km2
ludność: 79.730 osób
Powiat tworzy 5 gmin: Bliżyn, Łączna, Skarżysko-Kamienna,
Skarżysko Kościelne, Suchedniów
14
Od autora
W krajobraz trzeba się zanurzyć tak samo, jak gdybyśmy
zanurzyli twarz w stosy wilgotnych od deszczu liści i poczuli ich
rozkoszny chłód, ich zapach, ich tchnienie.
Konstanty Paustowski
W listopadowy wieczór siedzę nad mapą, przyglądam się
działom wodnym, rzekom, strumieniom, bagnom i odczytuję
ich nazwy.
Cóż to za przyjemność patrzeć na mapę. Mimo woli człowiek
usiłuje sobie wyobrazić wszystkie te lasy, góry, wsie, źródła rzek,
które potem w rzeczywistości okazują się zupełnie inne, niespodziewanie piękne, albo przeciwnie, niosące rozczarowanie. Zawsze
jednak są zaskakujące.
Biorę plecak i znów idę na południe. Stąd rozpoczynam
wędrówkę ścieżkami po powiecie skarżyskim. Mieszkam na północnej granicy województwa świętokrzyskiego. Stąd prawie wszystkie
trasy prowadzą na południe.
Nasza bliższa i dalsza okolica jest wdzięcznym terenem dla
malarzy i fotografów. Stanowi rozległy teren do uprawiania turystyki pieszej i rowerowej. Dlatego postanowiłem zaproponować
mieszkańcom naszego powiatu poznanie wielu miejsc, które można
zobaczyć w czasie wędrówki lub jeździe na rowerze. Zapraszam
gości odwiedzających nasz powiat do skorzystania z tego przewodnika.
Przewodnik turystyczny pozwoli zwiedzającym turystom bez
pośpiechu pospacerować i dowiedzieć się o mijanych miejscach.
Trasy, które zostały opisane można dzielić na krótsze lub łączyć
według uznania w dłuższe odcinki.
15
Zawsze, w zależności od pogody i sprawności fizycznej, a także
zainteresowań, można wyznaczyć sobie inny przebieg trasy.
Niektóre z nich będą przechodzić nieraz koło opisanych już
obiektów. Dlatego spis treści jest podstawą wyboru. Proponowane
trasy można zwiedzać w odwrotnym kierunku. Wiem z własnego
doświadczenia, że taki sposób poznawania przynosi zawsze miłe
niespodzianki.
Mam nadzieję, że wiele wspaniałych punktów widokowych,
bogactwo przyrodnicze, czyste środowisko oraz ciekawa przeszłość
historyczna przyczynią się do przeczytania literatury uzupełniającej
na ten temat.
W trzeciej części opisane zostały znakowane szlaki piesze i rowerowe przebiegające przez teren powiatu skarżyskiego. Autorem
tej części przewodnika jest Jan Włodarczyk – prezes Oddziału
Miejskiego PTTK w Skarżysku-Kamiennej. Na końcu zamieszczamy
informacje o Regionalnych Odznakach Turystyczno-Krajoznawczych
Oddziału Miejskiego PTTK w Skarżysku-Kamiennej.
W imieniu zespołu redakcyjnego zapraszam na szlak.
Ireneusz Kuliński
16
Rys historyczny
W dorzeczu rzeki Kamiennej już w epoce pleistocenu pojawił
się tu pierwotny człowiek. Pierwszymi osadnikami na tym terenie
byli neandertalczycy. Wiedli życie koczownicze. Żyli w niewielkich
grupach. Zbieractwo i prymitywne łowiectwo stanowiło podstawę
ich egzystencji.
Około 25000 lat temu tereny nad Kamienną zaczęli stopniowo zasiedlać przedstawiciele homo sapiens (człowiek rozumny).
Umieli już posługiwać się łukiem.
Pod koniec okresu paleolitu i wczesnym mezolicie około
10000-7000 lat p.n.e. w okolicy obecnego Skarżyska, Grzybowej
Góry, Marcinkowa i Wąchocka produkowano broń z kamienia
i narzędzia. Potwierdzają to badania archeologiczne i liczne znaleziska w tej okolicy. Tu były prymitywne kopalnie hematytu,
czer wonego barwnika, który był używany do malowania ciała
i prawdopodobnie do malowania broni łowieckiej. Czerwona barwa
przypominała kolor krwi, co mogło symbolizować życie i zdrowie.
Był także atrybutem wierzeń. Barwnik ten i narzędzia kamienne
były przedmiotami wymiany handlowej.
Z czasem zamieszkały tu plemiona pasterskie. Grupy ludzi
wyspecjalizowały się w wydobywaniu z ziemi krzemienia i produkcją z tego surowca narzędzi. Zajmowały się handlem. W epoce
brązu zamieszkiwała tu ludność kultury łużyckiej. Wielu badaczy
utożsamia ten lud z Prasłowianami. W okresie wpływów rzymskich
około 1400 r. n.e., w dorzeczu Kamiennej istniał ośrodek hutnictwa,
działający w oparciu o kopalnie rudy żelaza.
Z badań wynika, że w okresie średniowiecza około VIII-IX w.
tereny te należały do Księstwa Wiślan.
W następnych okresach w dorzeczu Kamiennej rozwinęło się
górnictwo i hutnictwo. Niezbędnej energii mechanicznej dostarczały rzeki, a lasy węgla drzewnego – niezbędnego surowca do wytopu rudy w dymarkach. Ważnym elementem osadnictwa na tym
terenie były drogi. Zakonnikom cystersom z Wąchocka zawdzię-
17
czamy wydatny rozwój gospodarczy. Byli właścicielami znacznych
obszarów dzisiejszego Skarżyska i powiatu.
W XIV w. rozpoczęły się początki osadnictwa na terenie obecnego Lipowego Pola, Gadki i Grzybowej Góry. W II połowie XV w.
powstały następne osady: Żyrcin dzisiejszy Rejów, później Bzin
z kuźnicą i wielkim piecem. W XVII w. kształtowały się osady Łyżwy, Usłów i Nowy Młyn, wybudowano nowe kościoły.
Drugim ośrodkiem, wpływającym na zagospodarowanie północnej części obecnego miasta Skarżyska-Kamiennej, był możny
ród Odrowążów i Szydłowieckich a później Radziwiłłów. Rozwijało się Skarżysko Rycerskie – dziś Skarżysko Książęce, Pogorzałe,
a także osada Kamienna. W dolinie rzeki Bernatki rozwijała się wieś
Milica oraz Ciurów zwany także Dziurdziowem. Nad rzeką Kamienną
powstały młyny i rozwijały się osady Nowy Młyn i Szczepanów.
I połowa XVII w. to dalszy szybki rozwój gospodarczy tere nów dzisiejszego powiatu. Czynne tu były kuźnice: Bzin, Ciurów, Baranów, Berezów, Gilów, Goszków (dzisiejszy Gostków),
Kamienna, Majków, Mroczków, Łączna, Ogonków, Mostki, Jędrów,
Suchedniów, Płaczków, Wołów (Bliżyński), Zbrojów, a także mniejsze nad rzeczkami, które dziś trudno zlokalizować. Czynne były
kopalnie rudy żelaza i kamieniołomy. W rejonie obecnych ulic
Żytniej i Grota-Roweckiego w Skarżysku czynne były dwie kopalnie rudy żelaza: Siadek i Olejówka noszące wspólną nazwę „Piotr”.
Jedna z nich funkcjonowała do 1857 r.
Rosła liczba ludności w osadach i wsiach, rozwijał się handel
i rzemiosło. Znaczący dalszy rozwój przemysłu za czasów Królestwa
Polskiego związany jest z działalnością Stanisława Staszica, projektanta i budowniczego Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego.
Cała dolina rzeki Kamiennej została zagospodarowana – od
Mroczkowa do Ostrowca Świętokrzyskiego. Powstało wiele zakładów górniczo-hutniczych.
Powstanie styczniowe w 1863 r. spowodowało tragiczne
w skutkach następstwa. Rosjanie poprzez stosowane represje znacząco wpłynęli na zahamowanie rozwoju tego regionu.
Ponowne ożywienie gospodarcze nastąpiło od 1885 r. po
wybudowaniu linii kolejowej Dęblin – Dąbrowa Górnicza z odgałęzieniem w osadzie Kamienna do Koluszek w kierunku Łodzi i w kierunku wschodnim do Ostrowca Świętokrzyskiego. Nastąpił szybki
18
rozwój osady nad Kamienną. Wybudowano duży węzeł kolejowy,
oraz odlewnię i stalownię. Powstały inne mniejsze zakłady. Rozwijał
się handel i rzemiosło.
Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
28 grudnia 1922 r. utworzona została gmina miejska Kamienna
z dotychczasowej osady Kamienna i gruntów rządowych Milica
Pastwisko, z mocą obowiązującą od dnia 1 stycznia 1923 r.
W 1928 r. została zatwierdzona obecna dwuczłonowa nazwa miasta Skarżysko-Kamienna.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego nastąpił szybki
rozwój Skarżyska. Wybudowana została Państwowa Fabryka Amunicji, rozwijał się węzeł PKP, powstawały inne mniejsze zakłady.
Miasto, obok innych miejscowości zaliczonych do Centralnego
Okręgu Przemysłowego, skorzystało na masowym budownictwie
mieszkaniowym dla pracowników Państwowej Fabryki Amunicji.
W 1928 r. powołana została spółka pod nazwą Zjednoczenie Elektrowni Okręgu Radomsko-Kieleckiego (ZEORK) z siedzibą w Skarżysku-Kamiennej. Przechodząc różne fazy przekształceń, przetrwała do dziś. Głównym jej zadaniem była elektryfikacja, przesyłanie
energii i jej sprzedaż.
II wojna światowa i okres okupacji niemieckiej to trudny
okres w życiu mieszkańców miasta i okolic. Działały tu organizacje dy wersyjno-sabotażowe. Miejscowe zakłady zbrojeniowe Skarżyska i sąsiedniego Suchedniowa zaopatrywały w broń i amunicję
oddziały partyzanckie. W związku z tym dochodziło do masowych
mordów ludności cywilnej. W niemieckiej firmie „Hasag”, która
przejęła Państwową Fabrykę Amunicji, utworzono getto dla Żydów
i przymusowy obóz pracy. Zginęło tu około 33000 ludzi, głównie
Żydów.
17 stycznia 1945 r. miasto zostało wyzwolone przez żołnierzy
Armii Czerwonej. Na obecnej ulicy Legionów stoczono bój z niemieckim oddziałem, a czołg T-34 wygrał artyleryjski pojedynek
z załogą niemieckiego czołgu Pantera. Po wyzwoleniu miasta
pierwszym burmistrzem został Antoni Gruszczyński, który 20 stycznia 1945 r. przekazał władzę burmistrzowi Leonowi Wudzkiemu.
Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 1953 r. ustanowione zostało miasto-powiat Skar żysko-Kamienna. Do miasta
zostały przyłączone dzielnice: Bzinek, Milica, Rejów i Borki.
19
Lata 1956-1970 charakteryzują się dynamicznym rozwojem
przemysłu. W 1957 r. uruchomiono Fabrykę Obuwia „Fosko”.
W 1968 r. zakończono elektryfikację węzła PKP. Powstały nowe
osiedla Milica i Pięćdziesięciolecia, w dzielnicy Kolonia Górna
wybudowano nowe bloki mieszkalne. W sposób niezwykle dynamiczny trwała rozbudowa i produkcja w Zakładach Metalowych.
Wzrastało zatrudnienie. Rosła liczba mieszkańców Skarżyska.
W latach 70. wybudowano Kombinat Budowlany, Fabrykę
Domów, nowe duże osiedle mieszkaniowe. W latach wcześniejszych wybudowano szpital miejski, Zakładowy Dom Kultury Zakładów Metalowych. W 1969 r. z inicjatywy miłośnika miasta
inż. Stanisława Sławińskiego i Towarzystwa Miłośników Miasta
otwarto muzeum w dzielnicy Rejów. Rozwijała się sieć linii autobusowych Miejskiej Komunikacji Samochodowej. Systematycznie
rozbudowywano infrastrukturę miasta.
Transformacja ustrojowa po 1989 r. była dla Skarżyska-Kamiennej negatywna w skutkach – wielkie zakłady przemysłowe,
metalowe, odlewnicze i kolejnictwo, a także budownictwo mieszkaniowe przeżywały olbrzymi kryzys zakończony likwidacją produkcji
i zwolnieniami pracowników. Następne lata to okres stopniowego
wychodzenia z kryzysu. Widoczne ożywienie gospodarcze dotyczy
małych i średnich firm, handlu i usług. Lata zastoju spowodowały,
że młodzi i wykształceni ludzie zasilili duże miasta. Miasto czeka na
nową szansę rozwoju. Tworzone programy naprawcze, Skarżyska
Strefa Ekonomiczna, nowa produkcja przyszłościowa w przemyśle zbrojeniowym to szansa na poprawę materialną mieszkańców
miasta.
Skarżysko ma w końcu z prawdziwego zdarzenia halę sportową i pływalnię. Nastąpiła znacząca poprawa w zakresie budowy
nowych rozwiązań komunikacyjnych w mieście. Sieć szkół o różnym profilu kształcenia pozwala zaspokoić oczekiwania w tym
zakresie wszystkim uczniom.
W mieście wybudowano w XX w. 6 kościołów, które skupiają
życie religijne. Wybudowanie kościoła przy ulicy Wileńskiej jako
repliki wileńskiej Ostrej Bramy stało się wizytówką miasta. Sanktuarium Matki Bożej Ostrobramskiej przyciąga rzesze pielgrzymów z Polski i Polonię z całego świata. A wyznaczony czerwony
szlak turystyczny ze Skarżyska z Sanktuarium Matki Bożej Ostro-
20
bramskiej do Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Kałkowie-Go dowie, rozszerza możliwości poznawcze powiatów skarżyskiego
i starachowickiego.
Walory przyrodnicze
Obszar powiatu Skarżysko wchodzi w skład jednostki klimatycznej zaliczonej przez geografa Eugeniusza Romera do Wyżyny
Świętokrzyskiej. Znajduje się w północno-zachodniej części tej
Wyżyny. A zgodnie z podziałem M. Strzeleckiego gleby tej części
ziem zalicza się do suchedniowskiego regionu gleb wykształconych na utworach dolnego triasu. Druga część obszaru zaliczana
jest do północnej części łysogórskiego regionu gleb wykształconych na piaskowcowo-łupkowych skałach paleozoicznych. Obszar
powiatu jest znacznie zróżnicowany pod względem rzeźby terenu.
Teren pokrywają wzgórza i pagórki poprzecinane dolinami rzek
i strumieni. Występują też tereny równinne i pofalowane. Najwyższe
wzniesienie znajduje się w południowej części powiatu na terenie
Świętokrzyskiego Parku Narodowego, w Paśmie Klonowskim.
Jest to Góra Bukowa 483 m npm. Od strony północnej najwyższe
wzniesienie znajduje się w obrębie Skarżyska w Leśnictwie Majdów
oddział 56 i wynosi 408 m npm.
Przez teren powiatu przepływają rzeki: Kamienna – najdłuższa
mająca swe źródła na pograniczu Lasów Nadleśnictwa Skarżysko
i Stąporków, Kamionka, Oleśnica, Bernatka, Kaczka-Żarnówka,
Kuźniczka, Kobylanka, Zebrza, Jaślana. Na rzekach Kamiennej i Kamionce wybudowane zostały zbiorniki zaporowe.
Klimat jest stosunkowo urozmaicony i ma charakter przejściowy. Od klimatu oceanicznego Europy Zachodniej do kontynentalnego Europy Wschodniej. Na przedwiośniu i późną jesienią odczuwamy najbardziej jego wyraźną kontrastowość.
Okres wegetacyjny trwa 205 dni, a średnia temperatura roczna
wynosi +12,9°C. Średnie opady roczne wynoszą 633 mm.
Zielonymi płucami całego obszaru powiatu są lasy, które zajmują znaczną powierzchnię, a w gminie Bliżyn stanowią około 70%
obszaru.
21
Ireneusz Kuliński
LASY, PARKI KRAJOBRAZOWE,
GMINY, LEGENDY
W Skarżysku-Kamiennej
warto obejrzeć
Muzeum im. Orła Białego
W 1969 r. z inicjatywy
Towarzystwa Miłośników
Skarżyska-Kamiennej po wstało społeczne Muzeum Miejskie. W 1982 r.
zostało upaństwowione
i nadano mu imię generała Zygmunta Berlinga,
a następnie zmieniło imię
na Orła Białego. Siedzibą
fot. IK
muzeum jest budynek
administracyjny dawnej huty Rejów wybudowany w latach 30.
XIX w. Muzeum gromadzi i dokumentuje materiały związane
z historią miasta i regionu. Stała ekspozycja plenerowa prezentuje
kolekcję ciężkiego uzbrojenia z okresu II wojny światowej: czołgi,
rakiety, wozy pancerne, działa i samoloty bojowe. Muzeum mieści
się przy ul. Słonecznej 90.
Rekonstrukcja Zakładu Wielkopiecowego
W pobliżu Muzeum im. Orła Białego znajduje się trwała rekonstrukcja zespołu zakładu wielkopiecowego w Rejowie z XVIII w.
22
i początków XIX w. Do tego okresu nawiązuje ekspozycja muzealna
ukazująca wyroby odlewnicze i sztuki kowalskiej.
Ośrodek Wypoczynku i Rekreacji Rejów
Zlokalizowany przy ulicy
Wio ślarskiej. Położony
jest wśród lasów nad
zalewem zaporowym na
rzece Kamionce. Powierzchnia zbiornika wynosi
37 ha. Plaża strze żona,
sprzęt pływający, miejsce
zabaw dla dzieci. Miejsca
noclegowe w domkach
kempingowych.
fot. IK
MIEJSCA KULTU RELIGIJNEGO
Sanktuarium Matki Bożej Ostrobramskiej
– ul. Wileńska 33
W 1989 r. rozpoczęto
budowę zespołu obiektów z kościołem i kaplicą,
która jest wierną repliką
wileńskiej Ostrej Bramy.
Jest to jedyny w Polsce
tego typu obiekt sakralny. Mieści się tu również
Dom Pielgrzyma z miejscami noclegowymi i stołówką.
fot. IK
Kościół pw. św. Józefa – ul. Legionów 24
Wybudowany w 1928 r., drewniany, z drewnianą dzwonnicą.
We wnętrzu kościoła interesująco wyglądały stacje drogi krzyżowej
23
wykonane ze specjalnej glinki terakotowej wg wzoru monachijskiego malarza Fuhricha. Po odnowieniu przeniesione je do nowego,
murowanego kościoła, stojącego obok.
Kościół
pw. Najświętszego Serca
Jezusowego
– al. Niepodległości 77
Kościół parafialny wybudowany w 1923 r. w stylu neogotyckim.
Do budowy użyto ciosów białego
piaskowca. Stanowi ciekawy obiekt
architektoniczny na tle otaczającej
zabudowy.
fot. JW
ŚLADY DAWNEGO GÓRNICTWA RUD ŻELAZA
I JEGO PRZETWÓRSTWA
Doły rudne
Doły rudne w rejonie ul. Żytniej w oddziale lasu 172. To pozostałości po dwóch kopalniach rudy żelaza „Siadek” i „Olejówka”
mających nazwę „Piotr”, eksploatowane do połowy XIX w. Opisane
w Relacje Pawła Podczaszyńskiego o stanie górnictwa i hutnictwa w okolicach Mostek z 1842 roku. Ruda była dostarczana do
Wielkiego Pieca w Bzinie i Rejowie.
Kamienny próg przelewowy zbiornika wodnego
w Bzinie, ul. Cmentarna
Zabezpieczony fragment ujęcia wodnego w zlewni wód rzek
Kamiennej, Kamionki i Bernatki długości około 70 m z południo-
24
wym przyczółkiem znajdującym się obecnie pod mostem nowej
trasy nr 42 Skarżysko – Końskie. Zbudowany z ciosów kamiennych
spoinowanych ołowiem. Woda tego zbiornika wykorzystywana
była przez zakład wielkopiecowy w Bzinie w XIX w.
ZBIOROWE MIEJSCA PAMIĘCI NARODOWEJ
Zbiorowa mogiła na Borze
Zbiorowa mogiła ofiar faszyzmu niemieckiego znajdująca się
w lesie. W dniach 12-16 lutego 1940 r. Niemcy rozstrzelali 360 osób
pochodzących ze Skarżyska, także wielu harcerzy działających
w ruchu oporu. Pomnik z piaskowca na mogile ziemnej.
Zbiorowa mogiła na Brzasku
Miejsce egzekucji dokonanej przez hitlerowców w dniu
29 czerwca 1940 r. na 760 osobach pochodzących ze Skarżyska
i okolic należących do ruchu oporu.
Cmentarz miejski przy ul. Cmentarnej
– Mogiły 62 żołnierzy AK z żeliwnymi krzyżami z nazwiskami
i datami śmierci,
– zbiorowa mogiła z tablicą poświęconą żołnierzom Armii Czer wonej poległym w walce o wyzwolenie miasta w styczniu 1945 r.,
– ul. Cmentarna – w głębi cmentarza zbiorowa mogiła żołnierzy
Września 1939 r. poległych w walce o wolność Polski,
– al. Niepodległości – obok kościoła pw. Najświętszego Serca
Jezusowego pamiątkowa tablica na kamiennym bloku z orłem.
W tym miejscu w lutym i lipcu 1944 r. Niemcy powiesili
42 osoby – zakładników i żołnierzy AK,
– obelisk ma Rejowie. W lesie nad zalewem stoi kamienny obelisk
wystawiony w setną rocznicę powstania styczniowego 1863 r.
Wystawiło go miejscowe PTTK i społeczeństwo Skarżyska.
W tym miejscu 2 lutego 1863 r. Rosjanie powiesili na dębie
powstańców wziętych do niewoli.
25
Ponadto na terenie miasta znajduje się kilkadziesiąt pomników
i tablic upamiętniających udział mieszkańców w walce o wolność
Polski. Szczególnym miejscem jest zbiorowa mogiła partyzancka w lesie w okolicach Pogorzałego. Pochowano tam w latach
1943-1944 żołnierzy AK z oddziału „Szarego”, którzy zginęli w walce z Niemcami w różnych miejscach. Znajdują się tam 34 groby
z wypisanymi nazwiskami i pseudonimami.
Opisywane trasy turystyczne w dalszej części tego opracowania wiodą często w pobliżu tych miejsc pamięci narodowej.
BAZA NOCLEGOWA
• Ośrodek wypoczynkowy „Rejów” ul. Wioślarska 1,
tel. 041 252 41 65 – 10 domków kempingowych typu BRDA
z 80 miejscami noclegowymi. Pełne wyposażenie sanitarne
w każdym domku, aneks kuchenny.
• Hotel „Komes” ul. Legionów 130,
tel. 041 252 30 25, fax 252 30 39.
• Hotel „Promień”, ul. Legionów 105,
tel. 041 253 86 36, fax 252 32 54.
• Dom Pielgrzyma – Sanktuarium Matki Bożej Ostrobramskiej
ul. Wileńska 33, tel. 041 253 88 00, fax 041 252 91 00.
• Kwatera prywatna ul. Młodzawy 4,
tel. 041 253 91 63 – 6 miejsc noclegowych.
• Kwatera prywatna ul. Wojska Polskiego 21,
tel. 041 252 21 22 – 12 miejsc.
GASTRONOMIA
•
•
•
•
•
•
•
„Arkadia” ul. 3 Maja 74, tel. 041 251 43 66
„Komes” ul. Legionów 130, tel. 041 252 30 25
„Myśliwska” ul. Wioślarska 1, tel. 041 252 41 65
„Promień” ul. Legionów 105, tel. 041 253 86 36
„Aramis” ul. Szkolna 13, tel. 041 252 42 52
„U Edzia” ul. Zwycięzców 2, tel. 041 253 83 58
„Bar Sajgonka” ul. Staszica 10, tel. 041 251 27 30
26
Lasy i ich walory turystyczne
Kiedy myślimy i mówimy las, to każdy z nas wyobraża
sobie swój własny obraz lasu. Lasu znanego z dzieciństwa,
młodości, wieku dojrzałego, z ostatnich wakacji.
Dla leśnika to miejsce pracy, dla drwala ciężka praca, pot
i wysiłek, dla myśliwego las wygląda i pachnie jeszcze inaczej.
Każdy las jest inny, ma swoje niepowtarzalne piękno i wielkie
bogactwo, choć niedostatecznie przez naukę poznane i na ogół
mało znane społeczeństwu…
prof. dr hab. Andrzej Grzywacz
Lasami zarządzają regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych.
Dyrekcja Lasów Państwowych w Radomiu kieruje pracą 23 nadleśnictw na obszarze dwóch województw mazowieckiego i świętokrzyskiego. Obszary leśne nie pokrywają się z podziałem administracyjnym kraju. Z 23 nadleśnictw Skarżysko i Suchedniów
gospodarują na terenie skarżyskiego powiatu. Zadaniem każdego
nadleśnictwa jest prowadzenie odpowiedniej gospodarki leśnej,
której podstawowym celem jest zachowanie lasów i korzystnego ich wpływu na klimat, powietrze i wodę, glebę, warunki życia
i zdrowia człowieka.
Lasy Nadleśnictw Skarżyska i Suchedniowa oraz ich okolice stanowią tereny atrakcyjne pod względem krajobrazowym i turystycznym. Decydują o tym liczne zabytki historyczne, oraz duże kompleksy leśne wchodzące w skład dawnej Puszczy Świętokrzyskiej.
Nadleśnictwo Suchedniów
Historia lasów tego Nadleśnictwa jest związana z obszarem
leśnym Gór Świętokrzyskich. Były własnością biskupstwa krakowskiego. Od 1789 r. Decyzją Sejmu Czteroletniego, nastąpiła
konfiskata dóbr kapitulnych na rzecz skarbu państwa. Powstało
27
wówczas leśnictwo Suchedniów, które swym zasięgiem obejmowało obecne dwa obręby leśne: Suchedniów i Siekierno.
Trzeci obręb leśny Bliżyn do 1918 r. należał do słynnego
rodu Broel-Platerów. Od tego czasu, lasy obecnego Nadleśnictwa
Suchedniów były zawsze własnością rządową. Powierzchnia
Nadleśnictwa wynosi 18319 ha. Składa się z 13 leśnictw zgrupowanych w trzech obrębach: Suchedniowie, Siekiernie i Bliżynie oraz
gospodarstwa szkółkarskiego w Mostkach.
Prawie całe Nadleśnictwo wchodzi w skład parków krajobrazowych: Suchedniowsko-Oblęgorskiego i Sieradowickiego oraz
obszarów chronionych krajobrazu: Doliny Kamiennej i Konecko-Łopuszańskiego. Na terenie Nadleśnictwa znajduje się 5 rezerwatów przyrody – jeden ścisły „Świnia Góra”, częściowe „Wykus”,
„Dalejów”, „Kamień Michniowski”, „Góra Sieradowska”. Łączna
powierzchnia rezerwatów wynosi 399,54 ha. Średni wiek lasów
to 76 lat.
Tablica na Górze Sieradowskiej (fot. IK)
Na terenie Nadleśnictwa Suchedniów znajduje się wiele
miejsc upamiętniających walki z okresu powstania styczniowego
1863 r. oraz z czasów II wojny światowej. W suchedniowskich
28
lasach walczyły zgrupowania AK „Ponurego” i „Nurta” oraz oddziały AL i BCh.
Od 1826 r. do 1831 r. na terenie Siekierna działała Szkoła Leśna
Praktyczna – oddział Szkoły Szczególnej Leśnictwa w Warszawie.
Dyrektorem tej szkoły był Ludwik Justi, leśnik sprowadzony
z Niemiec. Po upadku powstania listopadowego szkoła została
zamknięta. W latach 1902-1914 funkcjonowała w Suchednowie
Niższa Szkoła Leśna, zwana również szkołą konduktorów leśnych.
Mieściła się w budynku po zlikwidowanej Zachodniej Dyrekcji
Okręgu Górniczego. Przez pewien czas tu również urzędował
Stanisław Staszic twórca Staropolskiego Okręgu Przemysłowego.
Leśne ścieżki edukacyjne
Coraz więcej ludzi spędza wolny czas spacerując po ścieżkach
edukacyjnych, których stale przybywa w Lasach Państwowych.
Warto je poznać. Można tam obserwować przyrodę z miejsc widokowych, obcować z florą i fauną. W zależności od zainteresowań
i kondycji można się wybrać na wycieczkę wielokilometrową ścieżką rowerową. Poznać ścieżki ekologiczne. Najwięcej ścieżek spacerowych znajduje się w kompleksach promocyjnych, w których
prowadzona jest normalna gospodarka. Niektóre ścieżki mają charakter typowo dydaktyczny. Inne prowadzą nas w miejsca wartościowe pod względem przyrodniczym. Ukazują walory zbiorowisk
leśnych. Bardzo istotną rolę stanowi w tym ochrona przyrody.
Ostatnio bardzo popularne stało się zamieszczanie informacji
bezpośrednio w terenie. Stanowiska przyrodnicze lub zagadnienia
tematyczne są opisane na barwnych tablicach, umieszczanych
wzdłuż ścieżek.
I ważna informacja praktyczna. Informacje na temat długości
tras, opis z mapą i zaznaczonymi na niej miejscami postoju możemy otrzymać w nadleśnictwach.
Leśna ścieżka dydaktyczna „Na Kruku”
Ścieżka znajduje się na terenie Nadleśnictwa Kruk w bliskim
sąsiedztwie leśniczówki. Dotrzeć do niej można jadąc trasą E-7
z Warszawy do Krakowa. W miejscowości Suchedniów należy
29
skręcić w prawo, w ulicę Zagórską i dalej przejść lub przejechać
prosto około 2 km do końca ulicy. Po lewej stronie znajduje się parking, na którym można pozostawić pojazd i udać się na ścieżkę.
Ścieżka ma kształt pętli o długości około 2 km, przebiega przez niezwykle interesujące różnowiekowe i wielogatunkowe drzewostany.
Na odcinku 200 m
w części północnej
biegnie po dawnym
torowisku
ko lej ki
wąskotorowej, która
jeździła z Suchedniowa przez Kruk na
Świnią Górę z odgałęzieniem do stacji
PKP Zagnańsk. Wo żono
nią z kopalń
fot. IK
rudę żelaza do Suchedniowa. Później służyła do transportu drewna do tych samych
miejscowości. Czynna była do lat 60. XX w. Przewidywany czas
przejścia wynosi 2 godziny. Na trasie umieszczono trzynaście tablic
tematycznych. Odwiedzający ścieżkę mogą pogłębić wiedzę przyrodniczą, poznać pracę leśników i zobaczyć jej efekty. A przy odrobinie szczęścia mogą spotkać mieszkańców lasu w ich naturalnym
środowisku. Zwiedzanie można zakończyć w Leśnej Klasie. Znajduje
się tutaj wiata ze stołami i ławkami pozwalająca na jednorazowe
przeprowadzenie lekcji dla grupy 25-30 osobowej. Obok wiaty jest
miejsce na ognisko, gdzie można przygotować i zjeść posiłek.
Ścieżkę można odwiedzać indywidualnie lub grupowo. Jeśli
uzgodnimy wcześniej z Nadleśnictwem, wycieczkę może oprowadzić leśnik.
Nadleśnictwo Suchedniów
ul. Bodzentyńska 16
26-130 Suchedniów
tel. 041 254 30 45
e-mail: nadleś[email protected]
30
Nadleśnictwo Skarżysko
Lasy Nadleśnictwa Skarżysko od 1788 r. jako dawniej dobra
kościelne biskupów krakowskich, decyzją Sejmu Czteroletniego
przeszły na własność Skarbu Państwa Rzeczypospolitej. Dotyczyło
to kompleksu leśnego, który obecnie stanowi obręb Rataje.
Natomiast lasy obrębu Skarżysko i Szydłowiec były prywatną
własnością i należały do hrabstwa Szydłowieckiego. W roku 1828
dobra te zostały nabyte przez Skarb Państwa Królestwa Polskiego
od księżny Sapieżyny z Zamojskich w zamian za dobra rządowe
w województwie lubelskim, mazowieckim i sandomierskim. Z lasów tych utworzono Nadleśnictwo Szydłowiec. W 1919 r. z dawnego leśnictwa Szydłowiec zostało utworzone Nadleśnictwo Państwowe Skarżysko obejmujące obecne obręby Skarżysko i Szydłowiec. Kolejne reorganizacje zakończyły się w 1984 r. Obecnie Nadleśnictwo Skarżysko gospodaruje lasami o powierzchni
15889 ha. Teren Nadleśnictwa jest podzielony na 15 leśnictw i 3
obręby: Rataje, Skarżysko i Szydłowiec.
Grunty nadleśnictwa położone są na terenie dwunastu
gmin i dwóch województw: świętokrzyskiego i mazowieckiego.
W zasięgu działania tego nadleśnictwa znajduje się kilka miast oraz
większych skupisk ludności. Największymi ośrodkami są miasta
Skarżysko-Kamienna i Starachowice.
Bezpośrednie sąsiedztwo tych miast wpłynęło na to, że znaczna część drzewostanu została uznana za ochronny. Powierzchnia
jego wynosi 15652 ha.
Na terenie Nadleśnictwa znajdują się trzy rezerwaty przyrody
o łącznej powierzchni 24,06 ha oraz zatwierdzonych jest kilkanaście pomników przyrody. Są to wiekowe drzewa i obiekty geologiczne. Funkcjonuje również jedna ścieżka edukacyjna.
Ścieżka edukacyjna „Nad Lubianką”
Położona jest w obrębie leśnym Rataje, Leśnictwo Wanacja
przy osadzie leśnej – Starachowice, ulica Myśliwska. Ścieżka usytuowana jest w granicach administracyjnych miasta Starachowice,
blisko osiedla mieszkaniowego, obok zalewu i rzeki Lubianki.
Długość ścieżki edukacyjnej wynosi około 3 km. Czas przejścia
31
zajmuje około 90 minut. Ustawionych jest osiem tablic informacyjnych o tematyce edukacyjnej. Zwiedzający zaznajamiają się
z zasadami zachowania w lesie oraz oglądają różne gatunki miejscowej fauny i flory. Na trasie zamontowane są ławki pozwalające
na odpoczynek. Trasa przebiega przez kompleks leśny o zróżnicowanej formie drzewostanów i siedlisk. Suchy teren, piękne
położenie sprawiają, że miejsce to jest chętnie odwiedzane przez
przyjezdnych i mieszkańców okolicznych miejscowości. Bardzo
dobry dojazd środkami komunikacji miejskiej, a także rowerami i samochodami. Grupy edukacyjne mogą zwiedzać ścieżkę
z przewodnikiem po wcześniejszym telefonicznym umówieniu
z Nadleśnictwem.
Nadleśnictwo Skarżysko
ul. Wiejska 1
26-110 Skarżysko-Kamienna
tel. 041 253 84 85
e-mail: [email protected].
32
Parki Krajobrazowe
Suchedniowsko-Oblęgorski
Park Krajobrazowy
Na południowy zachód od Skarżyska-Kamiennej rozciągają się kompleksy leśne wchodzące w skład Suchedniowsko-Oblęgorskiego Parku Krajobrazowego. Tu jest główny masyw
Puszczy Świętokrzyskiej. Leży w czworoboku: Skarżysko-Kamienna
– Zagnańsk – Mniów – Odrowąż, pomiędzy dolinami rzek górnej
Kamiennej od północy, Kamionki od wschodu i górnej Bobrzy od
południa. Jest to największy, najlepiej zachowany i jeden z najciekawszych obszarów leśnych województwa świętokrzyskiego.
Rosnące tu lasy zachowały charakter pierwotnej puszczy. Dostęp
do wielu miejsc jest utrudniony przez występujące tu bagna i brak
dróg. Składa się z dwóch obszarów o łącznej powierzchni 21474 ha,
a wraz ze strefą ochronną 25614 ha. Obszar suchedniowski to zwarty obszar lasów dawnej Puszczy Świętokrzyskiej. Najcenniejsze
kompleksy zostały objęte ochroną rezerwatową. Znajdują się tu
dwa rezerwaty: „Świnia Góra” i „Dalejów”. Obszar ten odgrywa
ważną rolę w retencji wód. Jest to również teren źródliskowy rzek
Krasnej, Bobrzy, Kamionki i Kuźniczki.
Rezerwat „Świnia Góra”
Utworzony został w 1953 r. z inicjatywy profesora Władysława
Szafera jako rezerwat ścisły. Położony jest w oddziale 137 na
wysokości 325-350 m. Zajmuje powierzchnię 50,78 ha. Przeważają
tu wielogatunkowe i różnowiekowe drzewostany w wieku 120-200 lat. Dominuje jodła z domieszką dębów, modrzewia polskiego, sosny, buka, jaworu, świerka i innych gatunków. Niektóre
drzewa osiągają wysokość 45 m i wiek około 200 lat. Na Świniej
Górze można zobaczyć najokazalsze i najpiękniejsze modrzewie
33
Bliżyn
5
3
4
Suchedniów
3
2
2
2
6
8
7
2
1
1
1 torowiska dawnej kolejki wąskotorowej
z Suchedniowa do Zagnańska i na Świnią Górę
0
1
2 km
2 dawne kopalnie rudy żelaza
3 miejsca walk partyzanckich
4 pomnik upamiętniający bitwę partyzantów AL z oddziałami hitlerowskimi w 1944 r.
5 pomnik przyrody „Brama Piekła”
6 pomnik przyrody „Piekło Dalejowskie”
7 rezerwat Świnia Góra
szlak zielony
z Jasiowa do Bliżyna
8 rezerwat Dalejów
Rejon Świniej Góry (IK)
34
polskie. Rośnie tu sosna kandelabrowa. Martwe i powalone ze
starości drzewa nadają puszczański charakter lasu. W runie leśnym
można zaobserwować wawrzynek wilczełyko, który jest trujący,
bluszcz pospolity, liczydło górskie, pełnik europejski, lilię złotogłów, kosaciec syberyjski, owadożerną rosiczkę i podkolan biały.
Rośnie tu również rzadko spotykany w naszych lasach mech fosforyzujący.
W części zachodniej lasu dobrze widoczne są ślady licznych
szybów i dołów rudnych służących do wydobycia rud żelaza.
Zagłębienia po szybach wypełnione są często wodą. A wokół nich
obser wujemy zwaliska wydobytych kamieni i gleby, przeważnie
gliny i płonej skały. Na tym podłożu wokół pagórków rośnie bujnie
różnorodna roślinność. Spotkać można łosie, jelenie, sarny, dziki
i borsuki. Bogaty jest świat ptaków i płazów. Ostatnio pojawiły się
wilki. Od dwóch lat monitorowane jest przez naukowców i leśników
ich przemieszczanie.
O tym jak wielką wartość ma ten rezerwat świadczy pobyt
w 1960 r. uczestników konferencji Międzynarodowej Unii Ochrony
35
Przyrody. Ciekawostką jest, że przyjechali tu kolejką wąskotorową z Zagnańska, której trasa przebiegała od południowej strony
rezerwatu.
Według podziału administracyjnego rezerwat znajduje się
na terenie wsi Kucębów, w gminie Bliżyn w powiecie skarżyskim. Od września 2008 r. rezerwat nosi imię dr. inż. Stanisława
Barańskiego – leśnika, przyrodnika, pisarza i wieloletniego nadleśniczego Nadleśnictwa Bliżyn. Stoi tam pamiątkowa płyta informująca o tym fakcie.
Rezerwat Dalejów
Przedłużeniem lasu Świniej Góry jest Las Dalejowski, leżący na
wschód niedaleko Góry Piekło. Zlokalizowany tu jest Rezerwat
Dalejów w oddziałach 130, 131, 155. W poddziale 154c znajduje się
zabytek ziemnego budownictwa górniczego tzw. „sztolnia”. Jest to
kanał odwadniający o długości ponad 200 metrów, którym z kopalni rudy żelaza „Dalejów” odprowadzano wodę do bagna znajdują-
36
cego się w oddziałach 130, 131, 153, 154. Z publikacji M. Radwana
Rudy, kuźnice i huty żelaza w Polsce wynika, że jest to prawdopodobnie jedyny w Staropolskim Zagłębiu Przemysłowym tego
rodzaju zabytek. Rezerwat został utworzony w 1978 r. z inicjatywy
dr. inż. Stanisława Barańskiego. Objęty jest ochroną częściową.
Polega to na prowadzeniu gospodarki rezerwatowej z zagospodarowaniem zbiorowisk leśnych z zachowaniem naturalnych drzewostanów wielogatunkowych. Powierzchnia rezerwatu wynosi
87,58 ha. Według podziału administracyjnego rezerwat znajduje się
na terenie wsi Wołów w gminie Bliżyn, w powiecie skarżyskim
w odległości około 5 km na południe od miejscowości Bliżyn.
Gospodarowaniem i ochroną rezerwatu zajmuje się Nadleśnictwo
Suchedniów – Leśnictwo Jastrzębia. Wiek drzewostanów określa
się od 80 do 150 lat. Są pochodzenia naturalnego z samosiewu.
Występuje tu modrzew polski rodzimego pochodzenia. Także ciekawy okaz świerka wężowego i świerk kolumnowy. Wysoką jakością wyróżnia się jodła, która ma tutaj wyznaczone drzewostany
nasienne. Świat ssaków i ptaków jest praktycznie taki sam jak
w rezerwacie „Świnia Góra”. Przez teren rezerwatu prowadzi pieszy
szlak turystyczny z Bliżyna przez Świnią Górę do Zagnańska.
Znajdują się tu również pomniki przyrody.
Skałki „Brama Piekła” – pomnik przyrody
U podnóża wzniesienia znajduje się wychodnia szarożółtych
bloków skalnych białego piaskowca dolnotriasowego o wysokości
około 3 m i długości kilkunastu metrów. Wiatr i woda wyrzeźbiły
w dolnym kamieniu szczelinę o szerokości 2 m i wysokości 2 m
przykrytą blokiem skalnym o średnicy 3 m i grubości 1 m.
Skałki „Piekło Dalejowskie”
– pomnik przyrody
Na zboczu wzniesienia zwanego Górą Piekło Dalejowskie
wysokości 303 m npm, znajdują się liczne skalne wychodnie
w postaci progów, płaskich stołów i zagłębień. Potężne skalne
formy usytuowane są na kierunku wschód-zachód i ciągną się na
37
przestrzeni około 200 m. To pomnik przyrody „Piekło Dalejowskie”.
Poniżej wzgórza w jednej ze skał znajdują się dwie małe jaskinie.
Sieradowicki Park Krajobrazowy
Sieradowicki Park Krajobrazowy położony jest między doliną
rzeki Kamiennej, a Doliną Bodzentyńską. Od wschodu granicą jest
dolina rzeki Pokrzywianki a od zachodu dolina rzeki Kamionki.
Zajmuje obszar 28342 ha. Otulina parku wynosi 16236 ha.
Cały obszar to pagórkowate tereny wzgórz suchedniowskich.
Pokryte są zwartym lasem Pasma Sieradowickiego. Rozległe
i zwar te tereny leśne lasów siekierzyńskich stanowią wschodnią część dawnej Puszczy Świętokrzyskiej. Największą wartość
przyrodniczą stanowią lasy mieszane z udziałem jodły i modrzewia. Chronią tereny źródliskowe prawobrzeżnych dopływów rzeki
Kamiennej: Żarnówki, Lubianki i Świśliny.
Park posiada wartość kulturową i historyczną. Znajdują się
tu stanowiska starożytnego górnictwa i hutnictwa, związane
z dymarkową metodą wytopu żelaza. Rozległe tereny dawały
schronienie powstańcom z 1863 r. i partyzantom z okresu II wojny
światowej. Flora i fauna tu występujące są typowe dla dawnej
Puszczy Świętokrzyskiej, podobnie jak w Parku Oblęgorsko-Suchedniowskim. Na terenie parku wydzielono 3 leśne rezerwaty:
„Kamień Michniowski”, „Wykus” i „Góra Sieradowska”.
Rezerwat Kamień Michniowski
Zgodnie z podziałem administracyjnym rezerwat zlokalizowany jest w województwie świętokrzyskim, w gminie Bodzentyn.
A według podziału leśnictw leży w Nadleśnictwie Suchedniów
– leśnictwo Kamionka przy miejscowości Wzdół Rządowy.
Rezerwat został utworzony w 1978 r. Nazwa została przyjęta
od góry o naz wie Kamień Michniowski o wysokości 435,4 m npm.
Rezerwat obejmuje obszar liczący 10,3 ha. Celem ochrony tego
rezerwatu są zbiorowiska leśne wielogatunkowe, znajdujące się tu
w naturalnych warunkach. Ciekawym elementem przyrodniczym
rezerwatu są wychodnie skalne dolnodewońskich piaskowców
kwarcytowych. Bloki skalne ciągną się na przestrzeni 200 m.
38
Występuje tu ciekawa roślinność naskalna. Prawdziwą atrakcją jest
jaskinia, w 1996 r. opisana w literaturze fachowej. Jaskinia ta znajduje się w zachodnim grzbiecie skałek. Otwór jaskini ma szerokość
6 m i wysokość 2 m.
W jaskini znajdowali schronienie powstańcy z 1863 r. W czasie II wojny światowej korzystali z niej partyzanci ze zgrupowania
AK „Ponurego”. Stąd jaskinia nosi nazwę „Jaskinia Ponurego”.
Las na terenie rezerwatu jest mieszany z przewagą jodły.
Niektóre drzewa mają po około 130 lat. Rosną tu piękne buki
i sosny. W pobliżu rezerwatu znajdujemy doły rudne, pozostałości
po eksploatacji w dawnych czasach rudy żelaza.
39
Rezerwat „Wykus”
Został utworzony w 1978 r. Rezerwat należy do Nadleśnictwa
Suchedniów leśnictwa Bronkowice. Administracyjnie należy do
gmin Bodzentyn i Wąchock.
Przedmiotem ochrony w rezerwacie jest wielogatunkowy drzewostan z udziałem jodły, grabu, sosny, świerka, dębu i brzozy
oraz pozostałych drzew. Wiek drzew to 70 do 100 lat. Rosną
tu również pojedyncze drzewa dochodzące do 140 lat. Ssaki
i ptaki podobnie jak w całym Parku Sieradowickim mają tu doskonałe warunki do życia. W poszyciu i runie leśnym rosną chronione
gatunki roślin, w tym: żywiec cebulkowy, dąbrówka rozłogowa,
wawrzynek wilczełyko, dwa gatunki widłaku a z bardziej znanych
przylaszczka.
Należy podkreślić, że jest to rezerwat częściowy i znany jest
głównie jako miejsce o znaczeniu historycznym. Znajdowali tu
schronienie uczestnicy powstania styczniowego z 1863 r. i partyzancki zgrupowania AK ze zgrupowania „Ponurego”. Na miejscu
40
obozu postawiono w 1952 r. pomnik w formie kapliczki, na którym
znajdują się nazwiska i pseudonimy poległych party zantów.
Do rezerwatu wyznaczono trzy szlaki: ze Skarżyska prowadzi zielony szlak, szlak czarny ze Starachowic i szlak niebieski od
Wąchocka.
Rezerwat „Ciechostowice”
Rezerwat Ciechostowice znajduje się w Nadleśnictwie Skarżysko, leśnictwie Ciechostowice. Administracyjnie należy do gminy Bliżyn. Zajmuje południowo-zachodnie zbocze wzniesienia od
wysokości 343 do 360 m npm. Położony jest przy drodze lokalnej z Mroczkowa do miejscowości Ciechostowice. Powierzchnia
rezerwatu wynosi 7,45 ha i zlokalizowana jest w oddziałach:
115 o powierzchni 3,62 ha, 133 o powierzchni 1,41 ha, 134 ab –
o powierzchni 2,40 ha.
Rezerwat został utworzony w 1928 r. z lasu zawierającego
większe siedliska modrzewia polskiego. Ówczesny Minister Rolnictwa i Dóbr Państwowych wyłączył w leśnictwie Ciechostowice
powierzchnię 6,84 ha lasu z normalnego użytkowania. W 1938 r.
obiekt uznano za ścisły rezerwat modrzewia polskiego. Rezerwat
znajduje się na obszarze naturalnego występowania modrzewia
polskiego z domieszką jodły, buka, cisa i świerka pospolitego.
Siedlisko leśne zostało zaliczone do lasu mieszanego wyżynnego. Świat roślinny i zwierzęcy jest typowy dla lasów wielogatunkowych. Modrzewie należą do rodziny sosnowatych. Różnią się
od innych gatunków iglastych ponieważ zrzucają igły na zimę.
W rezerwacie jesienią igły przebarwiają się na żółto-brązowy kolor.
Wiosną zaś wyróżniają się intensywnością barwy jasnozielonej.
Od 1953 r. ma status ochrony częściowej, drewno modrzewiowe jest cenne. Jest wyjątkowo trwałe i przewyższa wszystkie inne
gatunki drzew. Rezerwat powstał z inicjatywy prof. Władysława
Szafera.
41
Rezerwat Cisa A i B koło Majdowa
Dwa rezerwaty cisa utworzone zostały w 1953 r. Obszar A –
o powierzchni 6,10 ha i obszar B – o powierzchni 10,5 ha znajdują
się w administracji Nadleśnictwa Skar żysko, leśnictwa Majdów.
Cisy rosną tu w rozproszeniu na podmokłym terenie, szczególnie w części rezerwatu A. Występują w dwóch postaciach: drzewiastej i krzewiastej. W części górnej rezerwatu rosną w otoczeniu
sosny, świerka, buka i brzozy. Ich odnalezienie udaje się tylko
z leśnikiem. Zamiar taki należy uzgodnić w Leśnictwie Majdów.
Uwaga: Dojazd lub dojście do rezerwatów opisuję przy omawianiu oznakowanych szlaków turystycznych przebiegających przez
teren lub w pobliżu. Tylko rezerwat ścisły „Świnia Góra” wyłączony
jest ze zwiedzania.
42
Gminy
powiatu skarżyskiego
Gmina Bliżyn
Rys historyczny
Gmina Bliżyn leży w zachodniej części powiatu. Sąsiaduje
z gminami Skarżysko-Kamienna, Suchedniów, Zagnańsk, Stąporków, Chlewiska i Szydłowiec. Bliżyn rozwinął się w dolinie rzeki
Kamiennej i jej dopływach Kobylance i Kuźniczce. Powierzchnia
gminy wynosi 141 km2. Obejmuje 23 sołectwa: Bliżyn, Brzeście,
Bugaj, Drożdżów, Gilów, Gostków, Górki, Jastrzębia, Kopcie,
Kucębów, Mroczków, Nowki, Nowy Odrowążek, Odrowążek,
Płaczków, Rędocin, Sobótka, Sorbin, Ubyszów, Wojtyniów, Wołów,
Zagórze i Zbrojów. Zamieszkuje na tym terenie 8908 mieszkańców
według stanu z 2006 r. Około 70% powierzchni gminy zajmują lasy.
Przez teren gminy przebiega droga krajowa nr 42 oraz linia kolejowa Skarżysko-Kamienna – Koluszki.
Dobra bliżyńskie na przestrzeni wieków powiększały się o obszar
ziemski i ludność. Prawdopodobnie nazwa Bliżyn ukształtowała
się od Blizin, Bliszyny lub Bliżyny. Jednak chętnie powtarza się
legendę o Świętym Jacku Odrowążu, który odbył pielgrzymkę
do Ziemi Świętej i w drodze powrotnej do Odrowąża odpoczywał
w Bliżynie. Na pytania ciekawych: „Dokąd idziesz?” miał odpowiedzieć: „Jestem już bliżej niż dalej”. Od tej pory miejscowość
przyjęła nazwę Blizin lub Blizinek. To zdarzenie miało mieć miejsce
w XII w. Jak było naprawdę? Faktem jest, że miejscowość ta od
końca XIX w. znana jest jako Bliżyn.
Pierwsze udokumentowane wzmianki o Bliżynie pochodzą
z przełomu XV i XVI w. Z kroniki Jana Długosza, który odnotował
szczegółowo podróż króla Władysława Jagiełły z Krakowa pod
43
Grunwald, dowiadujemy się, że noc spędził u swojego dworzanina
Piotra Szafrańca właściciela dóbr ziemskich bliżyńskich. Fakt ten
miał miejsce 21 czerwca 1410 r. Król ze swoim orszakiem podróżował z klasztoru na Świętym Krzyżu przez Bodzentyn, Bliżyn, Żarnów
do klasztoru w Sulejowie.
Dobra bliżyńskie zmieniały właścicieli. Należały kolejno do
Odrowążów, Szafrańców, Duninów Karwickich, Małachowskich,
Tarłów, Potkańskich, Wielogłowskich i Platerów. Na przełomie XV
i XVI w. wybudowano tu pierwszą dymarkę i kuźnicę. Kroniki
z 1508 r. zawierają informacje, że rozwijał się w okolicznych miejscowościach wytop żelaza z jego rud wydobywanych z miejscowych
kopalń. Wypalano węgiel drzewny. W 1838 r. wybudowano wielki
piec obok czynnej tu kuźnicy i fryszerki, nad rzeką Kamienną.
Obszar wydobycia rudy żelaza wokół Bliżyna był bardzo
rozległy. Czynnych było kilkanaście kopalń. Kopalnie pracowały w różnych okresach czasu. Najdłużej czynna była kopalnia
„Jastrzębia”. Jeszcze w grudniu 1920 r. Zakłady Górnicze Bliżyn
odnotowały wydobycie 103 tony rudy. A w 1923 r. Towarzystwo
Handlowo-Przemysłowe Józef Zeydler i Spółka wydzierżawiło
z dóbr ziemskich „Bliżyn” kopalnie rudy żelaza pod nazwą „Skały”
i „Piekło” na okres 4 lat. Bliżyn jest znany z tego, że doszło tu do
ciągłości wydobywania węgla kamiennego przy rudzie. W 1916
i 1917 r., wydobyto i wysłano kolejbą 750 ton węgla.
Znaczącą rolę w rozwoju Bliżyna odegrał hrabia Ludwik Plater.
W roku 1896 Towarzystwo Akcyjne, które założył będąc dziedzicem dóbr Bliżyna, Niekłania i Chlewisk, przystąpiło do budowy
stalowni. Jego kopalnie rudy żelaza i huty zatrudniały w 1893 r.
ponad 1200 robotników i górników. W 1887 r. ufundował kosztem
900 rubli ołtarz w kościele niekłańskim.
W Bliżynie w latach 1896-1900 głównie jego kosztem, wybudowany został murowany kościół pod wezwaniem św. Ludwika Króla.
Jednak zastój w przemyśle doprowadził do upadku stalowni. Nadal
jednak Zakłady Górniczo-Hutnicze i kopalnie rudy żelaza były najważniejszym pracodawcą w tych dobrach.
Gmina Bliżyn była terenem walk narodowowyzwoleńczych.
W czasie powstania styczniowego 1863 r. płk Jan Rudowski
z oddziałem powstańców odbił jeńców wziętych da niewoli przez
wojska carskie. W czasie II wojny światowej okupanci niemieccy
44
w opustoszałych halach dawnej odlewni urządzili obóz dla jeńców
radzieckich. Z głodu i chorób zginęło tu około 5000 ludzi. Obóz
w latach 1943-l944 został zamieniony na obóz karny dla Polaków
i Żydów. Pozostawał w dyspozycji dowódcy SS i policji dystryktu
radomskiego. Był filią obozu koncentracyjnego w Majdanku. Obóz
został zlikwidowany w lipcu 1944 r.
W okolicznych lasach działały oddziały partyzanckie majora
Dobrzańskiego „Hubala”, zgrupowanie partyzanckie Jana Piwnika
„Ponurego”, w skład którego wszedł samodzielny oddział Władysława Wasilewskiego ps. „Oset”. W czerwcu 1943 r. oddział
„Narbutta” z GL odbił grupę konwojowanych do pracy więźniów.
Po II wojnie światowej w Bliżynie największym zakładem produkcyjnym były Bliżyńskie Zakłady Farb i Lakierów oraz Zakłady
Przemysłu Drzewnego.
Pierwszym premierem rządu po 1945 r. był Edward Osóbka-Morawski. Pochodził z Bliżyna. Dzięki jego staraniom w Bliżynie
wybudowano z prawdziwego zdarzenia budynek szkoły podstawowej i ośrodek zdrowia.
Przez wiele lat Bliżyn należał do parafii Odrowąż. Wybudowany w 1818 r. modrzewiowy kościół pod wezwaniem św. Zofii był
kaplicą dworską. Dopiero w 1888 r. została erygowana parafia
Bliżyn.
Znaczną powierzchnię gminy pokrywają lasy. Na ich terenie
znajdują się rezerwaty: „Świnia Góra” z ochroną ścisłą, rezerwat
„Dalejów” z ochroną częściową i 13 pomników przyrody. Z tego
10 obiektów to drzewa a 3 obiekty to pomniki przyrody nieożywionej. Należą do nich „Brama Piekła”, „Piekło Dalejowskie”, kamieniołom w Gostkowie Starym.
Pomniki przyrody
na terenie gminy Bliżyn
Bliżyn – klon zwyczajny – pierśnica 120 cm, obwód 370 cm, wysokość 30 m. Drzewo rośnie przy ul. Kościuszki przy budynku
dawnego internatu Zespołu Szkół Ogólnokształcących.
Kopcie – dąb szypułkowy „Na stawidłach” – pierśnica 141 cm,
obwód pnia 440 cm, wysokość 26 m, wiek około 350 lat.
45
Odrowążek – buk zwyczajny – pierśnica 105 cm, obwód pnia
330 cm, wysokość 30 m. Rośnie przy asfaltowej drodze
z leśniczówki Odrowążek na Świnią Górę;
– jodła pospolita – pierśnica 130 cm, obwód 415 cm,
wysokość 41 m, wiek około 250 lat. W 2007 r. w czasie
wichury złamana na wysokości 15 m. Rośnie przy drodze
z leśniczówki Odrowążek na Świnią Górę.
Leśnictwo Świnia Góra – modrzew polski – pierśnica 130 cm,
obwód pnia 410 cm, wysokość 35 m;
– buk pospolity – pierśnica 163 cm, obwód pnia 510 cm,
wysokość 24 m.
Leśnictwo Odrowążek – buk pospolity – pierśnica 111 cm, obwód
350 cm, wysokość 33 m;
– modrzew polski – pierśnica 116 cm, obwód 365 cm, wysokość 36 m;
– buk pospolity – pierśnica 100 cm, obwód 315 cm, wysokość 33 m.
Gospodarstwa agroturystyczne
• Ośrodek Górskiej Turystyki Jeździeckiej – Gospodarstwo Rolne
„Królewska Zagroda” – Gabriela i Krzysztof Król. Brzeście 36a,
26-120 Bliżyn, tel. 041 254 10 23, tel. kom. 609 106 030.
Najlepiej dojechać z drogi krajowej nr 42 od strony Skarżyska-Kamiennej na odcinku do Bliżyna, skręcając w prawo zgodnie
z oznaczeniem po prawej stronie jezdni: „Brzeście Górne” – 1 km.
Gospodarze prowadzą hodowlę owiec rasy „świniarka”, oraz
hodowlę borówki amerykańskiej. Gospodarze są miłośnikami
koni. Ich gospodarstwo znajduje się na Świętokrzyskim Szlaku
Konnym PTTK. Organizują rajdy konne oraz naukę jazdy konnej
pod opieką instruktora. W 2005 r. w konkursie „Piękne i bezpieczne gospodarstwo agroturystyczne” otrzymało II nagrodę,
a w 2006 r. w konkursie „Nasze kulinarne dziedzictwo” II nagrodę za „udziec jagnięcy ze świniarki”. W 2006 r. gospodarstwo
zdobyło III nagrodę w ogólnopolskim konkursie „Zielone Lato”.
46
• Gospodarstwo Wacław Peas i Krystyna Adamczyk. Sobótka 32,
tel. 041 395 85 32.
Położone wśród lasów. Obfitość runa leśnego. Wycieczki rowerowe. Wyżywienie do uzgodnienia z gospodynią.
• Gospodarstwo Stanisław Bujarski. Odrowążek 108, tel. 041 303
16 35 kom. 506 152 661.
Gospodarstwo leży na Świętokrzyskim Szlaku Konnym PTTK.
Przyjmuje tylko grupy uczestniczące w rajdach na tym szlaku. Jest miejsce na odpoczynek dla koni. Spanie na sianie lub
w pokojach dla 12 osób. Posiłki na zamówienie.
• Dom w Puszczy Świętokrzyskiej – Bliżyn, ul. Podleśna 6,
tel. 041 332 26 78, kom. 600 521 090.
47
Gmina Łączna
Rys historyczny
Z dokumentów źródłowych wynika, że tereny, na których rozlokowana jest obecnie miejscowość Łączna, należały do rozległych
dóbr biskupów krakowskich. Książę Władysław I Herman wydał
przywilej lokacyjny. Tereny te wchodziły w skład ziemi sandomierskiej. Pozostawały w administracji kościelnej i początkowo podlegały kluczowi w Tarczku, a następnie przeszły do administracji
bodzentyńskiej.
W 1788 r. dobra biskupów krakowskich przeszły na własność
rządu na mocy postanowień Sejmu Czteroletniego. Nazwa miejscowości ukształtowała się dopiero w XIX w. jako Łączna. Wcześniej
występowały nazwy Laczno, Laczna. Hipotezy o pochodzeniu
nazwy miejscowości są różne. W połowie XVI w. Łączna należała
do parafii Wzdół.
Ze źródeł do dziejów górnictwa i hutnictwa dowiadujemy się,
że zasobne ziemie w rudy żelaza przyczyniły się do budowy kopalń
i kuźnic. Prace te zapoczątkowali zakonnicy cystersi z Wąchocka.
Czynne tu były kuźnice w Ogonowie i Ostojowie. Zachowały się
zapiski o młynach zbożowych na rzekach. Bogactwo lasów wpłynęło na rozwój rękodzielnictwa. Łączna zasłynęła jako producent
drewnianych zabawek i wyrobów użytecznych w gospodarstwach
domowych takich jak sita, przetaki, dzieże do wyrobu ciasta.
Jeszcze w XIX w. w okolicznych lasach rozwijało się bartnictwo.
Szybki rozwój Łącznej i jej przysiółków nastąpił po wybudowaniu drogi łączącej dawną stolicę Polski – Kraków z Warszawą.
Zapoczątkowane przez Stanisława Staszica prace związane z budową Zagłębia Staropolskiego wzdłuż rzeki Kamiennej
i jej dopływów, dawały zatrudnienie miejscowej ludności. Liczba
mieszkańców rosła. W 1885 r. przez wieś wybudowano linię kolejową łączącą m.in. Skarżysko-Kamienną z Kielcami (linia z Dęblina
do Kielc). W 1890 r. utworzono szkołę. W 1913 r. powstała parafia
Łączna, oddzielając się od parafii Wzdół.
48
W 1912 r. wybudowano z czerwonego piaskowca kościół pod
wezwaniem św. Szymona i Judy Tadeusza.
Mieszkańcy okolicznych miejscowości pomagali powstańcom
styczniowym w 1863 r. i brali udział w potyczkach z żołnierzami rosyjskimi. W pierwszych dniach września 1939 r. w walce
z oddziałami Wehrmachtu pod Łączną poległo kilkudziesięciu
polskich żołnierzy. Pochowani zostali na miejscowym cmentarzu.
W czasie II wojny światowej w okolicznych lasach stacjonowały
oddziały partyzanckie. Z tego okresu otoczone są opieką miejsca
pamięci w Klonowie, w Łącznej i Zaleziance.
Po wyzwoleniu w 1945 r. rozwinął się tu przemysł drzewny.
Bezpośrednie sąsiedztwo Kielc i Skarżyska pozwalało na podejmowanie pracy w tych miejscowościach. Największym zakładem
pracy na terenie gminy Łączna jest Kopalnia i Zakład Wzbogacania
Kwarcytu zlokalizowane na terenie sołectw Zagórze i Klonów.
Wydobywa się tu piaskowiec kwarcytowy z przeznaczeniem dla
hutnictwa, przemysłu materiałów ogniotrwałych i budowy dróg.
Powierzchnia kamieniołomu wynosi 57 ha, a obszar górniczy
kopalni – 296 ha. Skromny rynek pracy w gminie uzupełniają rozwijające się usługi hotelarskie i agroturystyczne.
Położenie i walory turystyczne
Gmina Łączna graniczy z gminami Zagnańsk i Bliżyn od
zachodu, od północy z Suchedniowem. Od wschodu sąsiaduje
z gminami Suchedniów i Bodzentyn. Od południa z gminą Masłów.
Obejmuje obszar 62 km2.
W skład gminy wchodzi 13 sołectw i 15 przysiółków. Sołectwa:
Czerwona Górka, Gózd, Jęgrzna, Kamionki, Klonów, Łączna, Osełków, Podłazie, Podzamcze, Występa, Zagórze, Zalezianka i Zaskale.
Na koniec 2008 r. mieszkało w niej 5383 osoby.
Ukształtowanie terenu i liczne wzniesienia osiągające ponad
400 m npm, rozdzielone głębokimi dolinami, stwarzają dobre
warunki do uprawiania turystyki pieszej i rowerowej. Prawie cały
obszar gminy objęty jest ochroną przyrody. Pasmo Klonowskie
należy do Świętokrzyskiego Parku Narodowego, a od strony
zachodniej lasy gminy znajdują się na terenie Suchedniowsko-Oblę gorskiego Parku Krajobrazowego. Lasy zajmują 57,7%
49
obszaru gminy. Przez gminę przebiega zelektryfikowana linia kolejowa Warszawa – Kraków ze stacją Łączna. Wzdłuż trasy drogowej
relacji Warszawa – Skarżysko-Kamienna – Kielce – Kraków, znajdują
się bary i zajazdy. Coraz liczniejsze gospodarstwa agroturystyczne
można odnaleźć w wioskach ukrytych wśród lasów.
Przez teren gminy przebiegają dwa szlaki turystyki pieszej.
Szlak zielony mający początek na stacji PKP w Łącznej biegnie przez Bukową Górę do Bodzentyna i Starachowic długości
36 km. Szlak żółty z Barczy prowadzi przez Klonów i Górę Bukową.
Tu łączy się ze szlakiem zielonym i kończy swój bieg (11 km)
w pobliżu polany Obrazik.
POMNIKI PRZYRODY
Skałki na Bukowej Górze
fot. IK
Na północnym zboczu Góry Bukowej 483,5 m npm, najwyższego wzniesienia Pasma Klonowskiego, znajdują się skałki w formie bloków skalnych, baszt i głazów. Mają wysokość około 3 m
i długość około 50 m. Skały te zbudowane są z dolnodewońskich
piaskowców. Otoczenie porasta dorodny las bukowy, a w szcze-
50
linach skał rośnie bluszcz pospolity. Skałki znajdują się na trasie
zielonego szlaku pieszego z Łącznej do Bodzentyna.
Kaplica na Bukowej Górze
Ze względu na szczególną przeszłość historyczną, choć nie
jest zaliczona do ewidencji konserwatorskiej, kaplica zasługuje na
opisanie. Znajduje się w grzbietowej części Bukowej Góry na szlaku
turystycznym, około 1,5 km na północny wschód od wsi Klonów.
Kapliczka drewniana wsparta jest na czterech słupach. Przykryta
jest drewnianym daszkiem pokrytym gontami. Ogrodzona.
Wewnątrz znajduje się ludowa rzeźba Madonny Świętokrzyskiej.
Na centralnym słupie umieszczona jest tabliczka z napisem. Ten
słup to pozostałość po drewnianym krzyżu, który stał, jak chce tradycja czy legenda, na grobie napoleońskiego żołnierza. Na krzyżu
miał być zawieszony obrazik Matki Boskiej. Później w tym miejscu postawiono zadaszoną kaplicę. Kapliczka została odnowiona
w 1990 r. przez członków Klubu Górskiego „Kosówka” PTTK
z Łodzi, o czym informuje tabliczka. Jest symbolem tradycji patriotycznych od czasów napoleońskich, przez powstania i walki partyzanckie w okresie II wojny światowej.
Przyrodnicza Ścieżka Dydaktyczna Klubu 4H
W 1996 r. przy Szkole Podstawowej im. Eugeniusza Gedymina
Kaszyńskiego „Nurta” w Goździe powstał Klub 4H, którego zadaniem jest realizowanie programu „Kształtowanie świadomości ekologicznej i postaw proekologicznych wśród uczniów szkół wiejskich
oraz wśród mieszkańców lokalnej społeczności”. Efektem działalności tego Klubu jest wytyczona trasa rowerowa długości około
23 km. Obejmuje 12 przystanków. Celem jest wzbogacenie wiedzy
zwiedzających o wartości przyrodnicze, kulturowe i historyczne.
Początek trasy rozpoczyna się przy Szkole Podstawowej
w Goździe.
1. Przystanek nr 1 (75 m). Łąka wilgotna, źródliska lokalnego
cieku.
2. Przystanek nr 2 (110 m). Zarastające opuszczone pola.
51
3. Przystanek nr 3 (740 m). Cmentarz z okresu I wojny światowej.
4. Przystanek nr 4 (760) m. Fragment olsu – lasu bagiennego
i szuwaru turzycowego.
5. Przystanek nr 5 (1,92 km). Las mieszany.
6. Przystanek nr 6 (2,05 km). Bór mieszany wilgotny i świeży.
7. Przystanek nr 7 (2,67 km). Sukcesja lasu na opuszczonej łące
śródleśnej.
8. Przystanek nr 8 (11,2 km). Stacja łączności satelitarnej – Centrum Usług Satelitarnych.
9. Przystanek nr 9 (13 km). Kwaśna buczyna niżowa.
10. Przystanek nr 10 (14,1 cm). Las bukowy.
11. Przystanek nr 11 (14,4 km). Pomnik przyrody „Skały na Bukowej
Górze”.
12. Przystanek nr 12 (19,4 km). Wyżynny jodłowy bór mieszany.
Zaplanowano wykonanie tablic poglądowych na tej trasie.
Zajazdy i hotele
Przy trasie E-7 czynne są następujące obiekty:
• Hotel „Ziółek” w Łącznej ze 150 miejscami noclegowymi
• Gospoda „Echa Leśne” w Występie
• Bar „Echa Leśne” w Występie
• Bar „Marzena” w Goździe
• Karczma w Goździe.
Gospodarstwa agroturystyczne
• Małgorzata i Sylwester Chrzęszczyk, Gózd 5, tel. 041 254 88 10.
W pięciu pokojach 16 miejsc noclegowych. Gospodarstwo leży
przy trasie E-7. Dobra baza wypadowa w Góry Świętokrzyskie.
Do wypożyczenia 3 rowery. Możliwość zamówienia śniadań
i kolacji. Obiady można zjeść w pobliskiej karczmie.
• Ewa i Narcyz Jasińscy, Klonów 9, tel. 041 395 90 02, tel.
kom. 512 239 232. Gospodarstwo położone wśród lasów Gór
Świętokrzyskich. Możliwość zakupu produktów i wyżywienie we
własnym zakresie. Wypożyczalnia nart i rowerów.
52
• Anna Chudzik „Modrzewiowa Zagroda”, Klonów 33, tel.
041 242 96 57, tel. kom. 668 028 771. Gospodarstwo położone
wśród lasów Gór Świętokrzyskich. Korty tenisowe przy gospodarstwie. Możliwość organizowania wycieczek rowerowych
z wykwalifikowanym przewodnikiem. W dwóch pokojach
6 miejsc noclegowych.
• Anna i Andrzej Borys, Klonów 55, tel. kom. 604 917 606 lub
604 469 971. Gospodarstwo położone wśród lasów Gór Świętokrzyskich. Znajduje się tu miniskansen ze starym sprzętem
rolniczym pochodzącym z gospodarstwa. Gospodyni udostępnia ogród warzywny. Można zakupić produkty żywnościowe
z sąsiadującego gospodarstwa. Możliwość korzystania z kortów
tenisowych w sąsiednim gospodarstwie agroturystycznym.
53
Gmina Skarżysko Kościelne
Rys historyczny
Nazwa miejscowości pochodzi od przynależności własnościowej. W 1179 r. powstało Opactwo Zakonu Cystersów w Wąchocku.
Najstarszym zapiskiem dostarczającym danych o opactwie
w Wąchocku jest dokument Bolesława Wstydliwego zawierający
przywileje klasztorne. Wymienione są w nim posiadłości, które
należały do opactwa. Na przełomie XV i XVI w. Cystersi założyli folwark przy szlaku handlowym z Radomia, Szydłowca i Iłży.
W 1637 r. opat wąchocki Karol Konopacki wybudował kościół
murowany z kamienia pod wezwaniem Świętej Trójcy. Powstała
parafia uposażona została wójtostwem. Proboszcz pobierał dziesięcinę z Lipowego Pola, Ciurowa, Milicy, Posadaju, Szczepanowa.
W skład parafii wchodziły wsie: Skarżysko, Świerczek, Lipowe Pole
i Łyżwy, Bzin, Kuźnica Kamionna, kuźnica Szczepanków, Milica
i Ciurów zwany też Dziurdziowem. W XIX w. wieś z folwarkiem
i osadą kościelną należała do powiatu iłżeckiego. Parafia obejmowała Kamienną, Lipowe Pole, Łyżwy, Nowy Młyn, Pogorzałe,
Skarżysko Kościelne, Skarżysko Książęce, Świerczek i Usłów. Ludność zajmowała się rolnictwem, bartnictwem i kołodziejstwem.
W gminie mieszkało 7337 osób. W skład gminy wchodziły
wsie: Grzybowa Góra, Jagodne, Lipowe Pole, Lipowe Pole Plebańskie, Łyżwy, Majków, Michałów Mały, Nowy Młyn, Skarżysko
Kościelne, Świerczek, Szczepanów, Usłów i Wężyk. Gmina, sąd
i starostwo powiatowe mieściły się w Wąchocku.
Skarżysko Kościelne w początkach XX w. było typową osadą
rolniczą. Ludność szukała zatrudnienia w powstających zakładach przemysłowych w Starachowicach i Skarżysku-Kamiennej.
W okresie powstania styczniowego ludność brała czyny udział
wspierając powstańców. W czasie II wojny światowej pobliskie
lasy były terenem działań oddziałów partyzanckich. Przydrożne
krzyże i kapliczki upamiętniają te ważne wydarzenia historyczne
w Świerczku, Skarżysku Kościelnym i Grzybowej Górze.
54
Gmina Skarżysko Kościelne 1 stycznia 1995 r. została reaktywowana. W jej skład weszły miejscowości: Skarżysko Kościelne,
Lipowe Pole Skarbowe, Lipowe Pole Plebańskie, Świerczek,
Grzybowa Góra. Od 2001 r. dołączyły miejscowości Majków,
Michałów, a w 2004 r. Kierz Niedźwiedzi.
Położenie i walory turystyczne
Gmina Skarżysko Kościelne graniczy z gminami: Mirowem
należącym do województwa mazowieckiego, Wąchockiem, Suchedniowem i Skarżyskiem-Kamienną. W gminie mieszka 6500 osób.
Rejon Skarżyska Kościelnego należy do Przedgórza Iłżeckiego
z najwyższym wzniesieniem Grzybowa Góra 254 m npm. Lasy zajmują 2275 ha i są administrowane przez Nadleśnictwo Skarżysko.
Piękne lasy i rzeka Kamienna oraz czyste powietrze to główne
walory zachęcające do wypoczynku na tym terenie. Dobry stan
dróg umożliwił uprawianie turystyki rowerowej. Sąsiedztwo ze
Skar żyskiem-Kamienną zwiększa atrakcyjność o dwa zbiorniki
wodne – Rejów i Bernatka, a także zalew w Mostkach.
Zabytki
– Kościół parafialny pw. Świętej Trójcy erygowany w 1657 r.
z przylegającą kaplicą. Obok kościoła zabytkowe pomniki
ufundowane przez giserów Kamiennej i kolejarzy węzła PKP
w Skarżysku.
– Kapliczka murowana we wsi Świerczek z XIX w. ufundowana przez powstańca styczniowego 1863 r. za uratowanie
życia. Mogiła Powstańcza z 1863 r. w Kierzu Niedźwiedzim.
W drewnianym ogrodzeniu mogiła ziemna z betonowym krzyżem z napisem: „Wiernym synom Polski poległym w walce
o wolność ojczyzny. Powstańcom 1863 r.”.
– Kapliczka w Grzybowej Górze. Upamiętnia walki powstańcze
1863 r.
– Znak geodezyjny triangul z 1829 r. znajdujący się Lipowym
Polu Plebańskim. Znak geodezyjny leżący na południku Łysicy
wybudowany przez prof. Franciszka Armińskiego w celu zało -
55
żenia triangulacji dla pomiaru Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego.
– Rezerwat archeologiczny „Rydno”. Granice rezerwatu obejmują tereny w dolinie rzeki Kamiennej w bezpośrednim sąsiedztwie miejscowości Łyżwy, Nowego Młyna, Grzybowej Góry,
Marcinkowa i Wąchocka. Rezerwat archeologiczny „Rydno”
obejmuje obszar kilku kilometrów kwadratowych. Skupia pozostałości dawnego osadnictwa związanego z wydobywaniem
hematytu i obróbką krzemienia czekoladowego w okresie epoki
kamienia. Główna część udokumentowanych znalezisk datowana jest na okres paleolitu (10000-9000 p.n.e.). Nazwa Rydno nie
jest odnotowana na mapach topograficznych. Jest nowotworem językowym utworzonym przez prof. Stefana Krukowskiego
odkrywcę i badacza tego obszaru. Rezerwat, po rozszerzeniu
jego granic, wpisano do rejestru zabytków 3 listopada 1986 r.
Wcześniej wpisano jako rezerwat w 1957 r. Wpis odnowiono
w 1977 r.
Gospodarstwa agroturystyczne
• „Pokoje gościnne Stary Młyn nad Kamienną”, Wiktor Mosurek
Michałów 2. Stadnina koni rasy „fiord”. 12 miejsc noclegowych.
• Gospodarstwo z zachowawczą hodowlą konika polskiego.
Andrzej Jakóbczyk, Skarżysko Kościelne, ul. Polna 11.
• Rodzinne Centrum Kultury i Wypoczynku „Nad Żarnówką”
Majków, ul. Żeromskiego 106, tel. 041 2712 122. Wielofunkcyjne
boiska, kort tenisowy, skatepark, plac zabaw dla dzieci, miejsce
na grill i ognisko.
• W szkole 30 miejsc noclegowych, możliwość przygotowania
posiłków. Dostęp do kuchni i stołówki.
„Piknik Archeologiczny Rydno”
Impreza organizowana przez Oddział Miejski PTTK w Skarżysku-Kamiennej. Omówienie programowe pikniku zamieszczamy
przy kalendarzu organizowanych imprez przez Oddział Miejski
PTTK w Skarżysku-Kamiennej.
56
Pomniki przyrody
Dąb szypułkowy w Majkowie nad rzekę Żarnówką, obwód
w pierśnicy 585 cm, wiek ponad 400 lat. Najpotężniejszy dąb
w powiecie skarżyskim.
Dąb szypułkowy w Majkowie przy ul. Staffa. Obwód w pierśnicy 485 cm.
57
Miasto i gmina Suchedniów
Rys historyczny
Suchedniów posiada stary rodowód. Już w 1510 r. czynne
były tu kuźnice pracujące w oparciu o bogate złoża rudy żelaza.
Zlokalizowane były nad rzeką zwaną wtedy Łączną, a obecnie
Kamionką. Kuźnica Alberta Berezy to dziś dzielnica Suchedniowa
– ul. Berezów. Kuźnica Andrissa to dawna wieś Jędrów, obecnie
ulica Koszykowa. Istotną rolę odegrała kuźnica braci Suchyniów
zlokalizowana w centrum osady. Osada Suchiniów z czasem przyjęła nazwę Suchedniów.
Osada należała do parafii Wzdół. Była własnością biskupów
krakowskich. Do rozwoju Suchedniowa przyczynił się również
wybudowany trakt krakowski, który powstał w 1596 r. w związku z przeniesieniem stolicy z Krakowa do Warszawy. Przebiegał
przez Suchedniów. W XVII w. na terenie Suchedniowa czynnych
było siedem kuźnic: Błoto, Berezów, Andryszów, Suchiniów,
Baranów, Ogonów i Ostojów. Suchedniów rozwijał się jako znaczący ośrodek przemysłowy. Do rozwoju osady przyczynił się
Andrzej Załuski biskup krakowski, właściciel tych dóbr. W 1758 r.
ufundował kościół, później rozbudowany. Obecnie pw. św. Andrzeja
Apostola.
Dalszy rozwój Suchedniowa następuje w okresie Królestwa
Polskiego. W 1816 r. powstała w Kielcach Dyrekcja Główna Górnicza. Zarządem kierował Stanisław Staszic. W Suchedniowie
utworzono Dozorcostwo, które w 1833 r. zostało przekształcone
w Zarząd Okręgu Wschodniego.
Stanisław Staszic przyczynił się do rozbudowy osiedla pracowniczego i planu urbanistycznego Suchedniowa. Suchedniów
stał się znaczącym ośrodkiem przemysłowym. W 1895 r. zmieniono nazwę Zarządu Górniczego na Zachodni Zarząd Górniczy, któremu podlegały wszystkie rządowe zakłady górnicze w Królestwie
Polskim, m.in. solanki w Ciechocinku i Zakłady Lecznicze w Busku.
Mieszkańcy Suchedniowa brali czynny udział w powstaniu stycz-
58
niowym w latach 1863-1864. Utworzony oddział liczący około
400 powstańców składający się z urzędników i robotników pod
dowództwem Dawidowicza – pracownika górnictwa rządowego,
walczył z wojskami rosyjskimi w Suchedniowie i okolicznych miejscowościach. Za pomoc i udział w powstaniu Suchedniów został
częściowo spalony. Miało to miejsce 3 lutego 1863 r. Z tego okresu zachował się sztandar powstańczy, który jest przechowywany
w miejscowym kościele.
Na przełomie XIX w. Suchedniów osiąga znaczący rozwój
przemysłowy. Przemysłowiec Ludwik Starke wybudował nowoczesną odlewnię żeliwa i warsztaty mechaniczne. Wkład w rozwój Suchedniowa ma Antoni Wędrychowski, który w Lesie Dalejowskim uruchomił 6 kopalń rudy żelaza. Wybudował sieć kolejek
wąskotorowych łączących kopalnie z Suchedniowem, a w oparciu
o bogate złoża glinki ceramicznej, założył spółkę, która wybudowała zakład „Marywil” produkujący naczynia kamionkowe. Kolejka
woziła z kopalń surowiec, piaskowiec i glinkę ceramiczną. Antoni
Wędrychowski został wybrany do Rady Przemysłowej Królestwa
Polskiego. W zakresie oświaty na uwagę zasługuje działająca
w Suchedniowie szkoła żeńska z internatem, utworzona po powstaniu styczniowym. Prowadziła ją Emilia z Orłowskich Peck, żona
powstańca styczniowego. Uczono tu na tajnych kompletach języka polskiego. W 1903 r. powstała 2-letnia szkoła leśna kształcąca
leśników. Kształcili się w niej Rosjanie. Dopiero od 1905 r. przyjmowano do niej Polaków w ograniczonym zakresie.
W okresie międzywojennym Suchedniów był ośrodkiem życia
kulturalnego i popularną miejscowością letniskową dla mieszkańców Śląska i Warszawy.
W czasie II wojny światowej Suchedniów i otaczające lasy stały
się schronieniem dla oddziałów partyzanckich AK i AL. W 1943 r.
w Fabryce Tańskich produkowano w warunkach konspiracyjnych
pistolet maszynowy Sten. Odbiorcą uzbrojenia było zgrupowanie
partyzanckie dowodzone przez Jana Piwnika „Ponurego”.
Po 1945 r. Suchedniów ponownie notuje ożywiony rozwój
przemysłowy. Odbudowano dawną fabrykę Tańskich. Funkcjonowała jako Fabryka Urządzeń Transportowych. Wybudowano
nowy Zakład Wyrobów Kamionkowych „Marywil”.
59
Rozwijał się przemysł drzewny. Czynne są kamieniołomy dostarczające surowiec dla zakładów kamieniarskich. Prężnie działała
spółdzielczość. Spółdzielnia Zaopatrzenia i Zbytu w Suchedniowie
zaliczana była do najlepszych w dawnym województwie kieleckim.
22 lipca 1962 r. Suchedniów otrzymał prawa miejskie. Transformacja ustrojowa w 1990 r. również dotknęła Suchedniów
pod względem ekonomicznym. Nie ma już Fabryki Urządzeń Transportowych. Dzięki inicjatywie mieszkańców, Suchedniów rozwija
nowe kierunki – drobną wytwórczość, bazę turystyczną, agroturystykę i hotelarstwo.
Położenie i walory turystyczne
Suchedniów to 11-tysięczne miasto położone na północy
Gór Świętokrzyskich przy międzynarodowej trasie E-7, w połowie drogi między Warszawą a Krakowem. Położony w otulinie
dwóch parków krajobrazowych: Oblęgorsko-Suchedniowskiego
Parku Krajobrazowego i Sieradowickiego Parku Krajobrazowego.
Powierzchnię miasta i gminy w 60% zajmują lasy. Stanowią najcenniejszy w województwie świętokrzyskim fragment pradawnej
Puszczy Świętokrzyskiej. Gmina zajmuje powierzchnię 7496 ha.
W jej skład wchodzą następujące sołectwa: Michniów, Mostki,
Krzyżka i Ostojów. Przysiółki we wsi Mostki, Kaczka i Stary Stawek,
Dobra Dróża, Rogatka i Szelejtów. We wsi Ostojów: Dulemba,
Leśniczówka i Ogonów.
Na terenie gminy znajdują się dwa zbiorniki wodne: w Suchedniowie i Mostkach. Można uprawiać tu sporty wodne, wędkować lub zażywać kąpieli wodnych. Baza noclegowa zachęca do turystyki pobytowej. Atrakcyjne szlaki turystyki pieszej
i rowerowej, a także szlak konny stanowią ważny czynnik atrakcyjności Suchedniowa i okolic. Jest także doskonałą bazą wypadową
w Góry Świętokrzyskie. Urozmaicony krajobraz z rezerwatami
i pomnikami przyrody przyciąga spragnionych obcowania z naturą
w ciszy i spokoju.
W Suchedniowie urodził się Jan Gajzler – poeta z powołania
i leśnik z konieczności życiowej. W latach dwudziestych XX w.
mieszkał tu pisarz Gustaw Herling-Grudziński opisujący w swo ich książkach dzieciństwo i młodość. Stąd pochodzi Krzysztof
60
Kąkolewski reportażysta i pisarz. Ma tu swoją pracownię Ryszard
Miernik – poeta, pisarz i rzeźbiarz mieszkający w Kielcach.
Zabytki
W rejestrze zabytków Suchedniowa figurują następujące obiekty:
– Zespół kościoła i dzwonnicy pw. św. Andrzeja Apostoła. Pierwotnie kaplica z 1758 r., rozbudowana w 1758 r.
fot. IK
– Dworek modrzewiowy tzw. „Kałamarzyk” z połowy XVIII w.
przy ul. Berezów 3.
– Kapliczka św. Jana Nepomucena przy ul. Warszawskiej 2 z połowy XIX w.
– Dom drewniany w Suchedniowie ul. Kielecka z 1870 r., obecnie
kaplica Zgromadzenia Sióstr imienia Jezus.
– Stary cmentarz parafialny w Suchedniowie z 60 nagrobkami
z XIX w. W miejscowości Mostki pozostałości po zakładzie wielkopiecowym. Falochron i zarys kanału dolnego, zabytkowa tama
na zalewie. Na wzgórzu budynek zawiadowcy wielkiego pieca.
Figura św. Floriana z 1906 r. patrona odlewników i strażaków.
– Ulica Bodzentyńska z zabytkową zabudową drewnianą i murowaną oraz pomnikami z XIX i XX w.
61
Na terenie gminy Suchedniów najcenniejsze fragmenty lasu
chronione są w 5 rezerwatach przyrody. Znajduje się tu 6 pomników przyrody ożywionej i jedno stanowisko dokumentacyjne
– odsłonięcie geologiczne szarych piaskowców triasowych w Mostkach. Ponadto zachowały się znaczne odcinki nasypów dawnej
kolejki wąskotorowej łączącej Suchedniów z kopalniami rudy żelaza
w Lesie Dalejowskim i stacją PKP w Zagnańsku. W Suchedniowie
na rzece Kamionce zachował się w bardzo dobrym stanie technicznym most kolejki wąskotorowej z XIX w. oraz rampa rozładunkowa
na stacji PKP.
Atrakcje turystyczne
Na terenie gminy Suchedniów znajdują się oznakowane szlaki
turystyki pieszej, rowerowej i konnej. Przebiegają przez najciekawsze fragmenty lasów i miejsc pamięci narodowej. Trasy te opisane
zostały w III części przewodnika.
Świętokrzyski Szlak Literacki
Jest to szlak samochodowy. Stanowi propozycję dla turystów podróżujących po regionie świętokrzyskim. W Suchedniowie
poznajemy pamiątki po pisarzach, którzy mieszkali tu i pisali. Szlak
został wytyczony za pomocą tablic kierunkowych przy drogach
oraz tablic opisowych usytuowanych w pobliżu miejsca zamieszkania Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i Jana Gajzlera. Dodatkowo
oznakowana jest ścieżka jaką codziennie chodził Gustaw Herling-Grudziński. Początek ścieżki to stacja PKP Suchedniów. Prowadzi
do dawnej posiadłości Herlingów przy ul. Berezów, kończy się przy
obelisku i tablicy pamiątkowej poświęconym pisarzowi.
Pomnik Mauzoleum Wsi Polskiej
w Michniowie
W sołectwie Michniów na trasie z Suchedniowa do Wzdołu
znajduje się miejsce, symbol męczeństwa i ofiar ponad 600 polskich wsi. Powstał tu pomnik Mauzoleum Wsi Polskiej. Jego osnowę stanowi zbiorowa mogiła 203 zamordowanych mieszkańców
62
wsi w 1943 r. przez wojska niemieckie w czasie okupacji Polski.
Nad nią stoi „Pieta Michniowska” – monumentalna rzeźba dłuta
Wacława Staweckiego. Znajduje się tu również Dom Pamięci
Narodowej, prezentujący wystawy związane z martyrologią narodu
polskiego. W trakcie powstawania jest droga krzyżowa opatrzona
nazwami 817 spacyfikowanych wsi w czasie trwania II wojny światowej.
fot. IK
Baza noclegowa
• Ośrodek Sportu i Rekreacji – kemping nr 140, tel./fax 041
25 43 351 w Suchedniowie przy ul. Ogrodowej 11. Pole namiotowe, domki kempingowe, pokoje 250 miejsc.
• Hotel „Paradiso”, Suchedniów, ul. Harcerska 12, tel. 041
25 44 899. Hotel, restauracja, sale konferencyjne. Miejsc 150.
• Hotel „Świętokrzyski”, Suchedniów, ul. Słowackiego 1, tel. 041
254 341; 0502 118 980. Sala bankietowa i konferencyjna.
• „Resident” Usługi Restauracyjno-Hotelarskie, Suchedniów,
ul. Bugaj 5a. Kasyno, strzelnica, siłownia, sala bilardowa,
miejsc 20.
63
Gospodarstwa agroturystyczne
• „Malwa” Władysław Rzeszutek, Suchedniów ul. Stokowiec
111a, tel. 041 25 44 102. 4 pokoje, 10 miejsc noclegowych.
• Piotr Zieliński, Ostojów 63, tel. 041 254 48 09. 5 pokoi, 12 miejsc.
Gospodarstwo zakwalifikowane przez Polską Federację Turystyki
Wiejskiej „Gospodarstwo Gościnne” – kategoria standard.
• Maria Filińska Szumielewicz, Mostki-Szelejtów, tel. 041 254
43 34. Oferta tylko dla dzieci i młodzieży na okres wakacyjny.
Domek wolnostojący, dwupokojowy z łazienką. W pobliżu zalew
z kąpieliskiem i plażą strzeżoną.
• Halina Domińczak, Mostki-Szelejtów 24a, tel. 041 253 05 38
i 25 45 089. Domek wolnostojący, 10 miejsc noclegowych.
• Małgorzata i Bartłomiej Bargiełowscy „U Pana Boga za Torami”.
Suchedniów ul. Stokowiec 97, tel. 041 254 45 71. 7 miejsc noclegowych. Gospodarstwo leży na Świętokrzyskim Szlaku Konnym
PTTK – organizacja rajdów. Właściciel ma uprawnienia instruktorskie ze specjalnością jazda konna i hipoterapia. Prowadzone
są warsztaty artystyczne przez całe lato i okres ferii o kierunku:
grafika, technika pracy w glinie, malarstwo.
• Magdalena i Sławomir Kowalik, Suchedniów, ul. Gajzlera 8,
tel. 041 254 42 26. 7 miejsc noclegowych z kuchnią do dyspozycji gości.
• Natalia i Włodzimierz Góreccy, Suchedniów ul. Koszykowa 18,
tel. 041 254 37 34. Miejsc noclegowych 5 w dwóch pokojach.
Kuchnia do dyspozycji gości. Możliwość spożywania mleka
koziego z własnej hodowli. Można przyjeżdżać ze zwierzętami.
Stary dom w zacisznym zakątku.
• Józef Węgliński, Suchedniów, ul. Warszawska 102a, tel. 508
646 457. Jazda konna także na kucykach. Możliwość dłuższych
rajdów konnych
• „Gościniec”, Mostki 1, tel. 041 25 44 249. Miejsc 30 z dobrze
wyposażoną kuchnią i pokojem gościnnym.
64
Twórcy i artyści
Ryszard Miernik – poeta, prozaik, rzeźbiarz. Pochodzi z Suchedniowa. Latem można odwiedzić jego Galerię Rzeźby w drewnie przy ul. Żeromskiego 4a w Suchedniowie.
Jarosław Jędrzejski – malarz – właściciel galerii w Suchedniowie, ul. Bugaj 3.
Eugeniusz Zegadło – artysta wywodzący się z rzeźbiarskiej
rodziny. Prace jego oparte są na motywach religijnych, obyczajowych i życia codziennego. Suchedniów ul. Berezów 76.
65
Legendy
O Siwobrodym i złocie na Brzasku
Góra Brzask rozsiadła się szeroko od Bliżyna po Skarżysko.
Jej zalesiony wierzchołek ma liczne polany i warpy po dołach
rudnych. Stoją tu także drewniane chatki ukryte wśród drzew.
Mieszkał tu pewien starzec, zwany Siwobrodym. Znał ten las i liczne jego zakamarki. Miał długą siwą brodę i chodził lekko zgarbiony.
Z wiosną zjawiał się tu jak szpak ptak wiosenny. Prowadził życie
pustelnika. W swej chatce nie przyjmował nikogo. Można go było
spotkać przy źródle, gdzie chodził po wodę. Ale najczęściej chodził
z łopatą górniczą. Kopał nią w różnych miejscach po całej górze
Brzask. Powszechnie wiadomo było, że szuka złota. Był to człowiek bardzo tajemniczy. Rzadko odzywał się do ludzi. Całe dnie
spędzał w lesie.
Nieraz uśmiechał się tajemniczo i próbował rozmawiać z ludźmi. Pewnego razu spotkałem Siwobrodego przy źródle. Pił wodę
łyżeczką od herbaty. Wyjaśnił mi, że tak powinno się pić ze źródła.
Nie pytany opowiedział, że na Brzasku jest złoto, tylko trzeba trafić
o północy w czasie pełni księżyca w miejsce, gdzie unosi się błękitny ognik. Dzieje się tak tylko raz w roku. I trudno znaleźć to miejsce.
A kiedy już się znajdzie należy go przykryć „trepką”. Co ten wyraz
znaczył nie śmiałem zapytać i tak już pozostało to dla mnie tajemnicą. Ów nieznajomy przyjeżdżał z Wrocławia. Chodziły wieści,
że szalona miłość złamała mu serce. Wybranka porzuciła go dla
marynarza. A Siwobrody „kocham i kocham” stale powtarzał. I tak
pozostał w strasznej rozterce. Złota nie znalazł lecz spokój i ciszę.
Wszystko to prawda co teraz piszę. Odwiedzam chatkę po
latach. Nikt jej nie odnawia. Stoi samotna w tym gęstym lesie nad
rzeczką Bernatką. Wołam i wołam, tylko echo niesie.
Nie ma już Siwobrodego. Złoto pewnie spoczywa nadal w nieznanym miejscu. Czy ktoś go znajdzie? Tego już nie wiem.
66
Ognisko w Dalejowskim Lesie
W Dalejowskim Lesie jest taka polana, na której raz w roku
odbywa się dziwne spotkanie. W czasie zrównania dnia z nocą,
przed północą przybywają na polanę duchy ludzi, którzy ponieśli
śmierć w tych lasach. Duchy górników kopalń rud żelaza, powstańców styczniowych, żołnierzy „Hubala” i innych oddziałów partyzanckich. Zasiadają we wspólnym kręgu. A przy ognisku czuwa duch
starego górnika z pobliskiej Kopalni „Piekło”. Trwają w milczeniu
aż minie północ. Przekazują sobie znak pokoju. Ognisko gaśnie.
Siedzą na ławie na Świniej Górze.
Nieznajomego, który mi tę historię opowiedział już przy mnie
nie ma. Czyżby było to tylko moje senne marzenie?
Ukryty skarb i muzykalny diabeł
Na południowo-wschodnim krańcu gminy Suchedniów rozciąga się duży kompleks leśny. To Sieradowicki Park Krajobrazowy.
Na południowym skraju lasu znajduje się rezerwat „Kamień Michniowski”.
Tu na górze św. Barbary znajduje się stara kapliczka. Stąd
rozciąga się piękna panorama. W dolinie rzeki Psarki rozsiadły się
Wzdoły z przysiółkami. Z prawej strony widać Pasmo Klonowskie,
a na południu Pasmo Łysogórskie z wieżą telewizyjną i klasztorem.
Krążą opowieści, że tu gdzieś w XVII w. ukryto wielki skarb.
Ale w którym miejscu, nikt nie wie. Jedni opowiadają, że jest to
kasa powstańcza z 1863 roku. Inni wspominają, że może to być
skórzana torba z pieniędzmi, które zdążył schować bogaty kupiec
w czasie napaści przez zbójców świętokrzyskich. Podróżować miał
na targ w Bodzentynie. Próby znalezienia ukrytych pieniędzy jeszcze się nie powiodły.
Wierni z Michniowa chodzili do kościoła we Wzdole przez górę
Barbarkę. Jedna z opowieści wspomina o uzdolnionym chłopcu
z tej wsi. Pewnego razu, chłopiec idąc do kościoła usłyszał piękną
melodię płynącą z głębi lasu. Poszedł w tym kierunku. W lesie
na skale stał nieznajomy mężczyzna ubrany w czerwony płaszcz
67
i czarny kapelusz. Grał pięknie na skrzypcach. Chłopiec, urzeczony
melodią, wyjął z kieszeni drewnianą fujarkę i również zaczął grać.
Bo trzeba wiedzieć, że był to uzdolniony chłopiec. Sam sobie ten
instrument muzyczny wystrugał z drewna wierzbowego. Grał na
nim całymi dnami. Teraz miał okazję pograć sobie z nieznajomym.
Historia ta powtórzyła się kilka razy. Chłopiec zamiast do kościoła, chodził grać do lasu z nieznajomym. Rodzice zabronili synowi
chodzenia do lasu, ale on nie posłuchał. Pewnego razu chłopiec
nie wrócił na noc do domu. Rodzice rano znaleźli fujarkę na stole
w pokoju. Powszechnie wiadomo było, że to sprawka diabła. Stąd
w dawnych czasach Kamień Michniowski nosił również nazwę
Diabelski Kamień.
Jeszcze teraz ludzie mówią, że nieraz można usłyszeć dziwne
odgłosy, szczególnie rankiem, dochodzące z lasu. Przypominają grę
na skrzypcach, a czasem melodię graną na fujarce.
68
Ireneusz Kuliński
NAJCIEKAWSZE MIEJSCA
ZASŁUGUJĄCE NA ZWIEDZENIE
Do źródeł rzeki Kamiennej
Rzeka Kamienna w przeszłości nazywana była Kamiona,
Kamionna i podobnie jak nasze miasto utrwaliła swą nazwę jako
Kamienna. Drugi człon nazwy miasta pochodzi od przepływającej
przez miasto rzeki. Na całej jej długości nie ma drugiej nazwy miejscowości o tym brzmieniu.
A gdzie znajduje się źródło naszej rzeki? Zaglądamy do
Encyklopedii PWN, Leksykonu PWN i innych źródeł naukowych.
Ze zdumieniem odnajdujemy dane znacznie różniące się co długości
rzeki. Możemy przyjąć, że cztery opracowania podają, że Kamienna
ma 156 km długości. Również określenie miejsca gdzie wypływa
rzeka nie jest jednoznaczne. Jedno miejsce jest wymienianie obok
wsi Antoniów w zabagnionej części tego terenu. Ciek wodny bardzo często w okresie lata wysycha. Miejscami tylko w zagłębieniach
utrzymuje się stojąca woda. Bardziej znane i powszechnie uznawane przez miejscową ludność jest źródło oznaczone na mapach jako
„Biały Stok”. Uczniowie Gimnazjum nr 1 w Skarżysku-Kamiennej
w ramach programu edukacyjnego w 2004 r. bardzo interesująco
pod kierunkiem mgr Agaty Szlęk-Sitkiewicz przeprowadzili badania tego tematu. Określają położenie źródła na zachód od wsi
Borki w odległości 1 km w lesie. Źródło to wypływa na wysokości
355 m npm spod skałek wysokości około 3 m. Jest bardzo żywotne i nigdy nie wysycha. Spory dotyczące źródeł różnych rzek są
znane na całym świecie. Tę sprawę w sposób pragmatyczny rozwiązali Niemcy. W Górach Szwarcwaldu wypływa rzeka Dunaj. Trzy
miejsca dające początek rzece są oznaczone jako jej źródła. Jedno
z nich oznaczono jako źródło główne.
69
Aby dotrzeć do źródeł Kamiennej można wybrać kilka dróg.
Każda trasa jest atrakcyjna. Najlepiej dotrzeć busem do Płaczkowa.
Stąd udajemy się drogą w prawo do miejscowości Mroczków. Przechodzimy przez most na rzece Kamiennej, mijamy tory kolejowe
linii Skarżysko – Końskie i drogą asfaltową idziemy w kierunku
zachodnim. Stąd widać po lewej stronie kładkę na rzece Kamiennej
i zwałowisko żużla wielkopiecowego porośnięte częściowo krzakami i roślinnością. Warto się tu zatrzymać. Właśnie w tym miejscu
w latach 1532–1548 powstała pier wsza kuźnica do wytopu żelaza.
Jakub Czarniecki, rudnik, otrzymał „przywilej” na zbudowanie i używanie kuźnicy żelaznej na rzece Kamionce, na placu albo miejscu
z dawności nazwane „Młynek”. Później w 1816 r. dziedzic dóbr
szydłowieckich Albrecht Władysław Radziwiłł nadaje przywilej dla
Stanisława Mroszka na prowadzenie kuźnicy i wydobywanie rudy
żelaznej, prowadzenie młyna, warzenie piwa i wyrabianie barci dla
pszczół. Mroczków był ważnym ośrodkiem przemysłu żelaznego
od XVI do XIX w. W 1778 r. wybudowany tu został nowy wielki
piec hutniczy. W 1836 r. zainstalowano pierwszą maszynę parową.
Pod koniec XIX w. wielki piec w Mroczkowie produkował rocznie od
80 do 100 tys. pudów surówki żelaznej. (1 pud = 16,3 kg). Rozebrany został w 1916 r.
Wędrujemy dalej w kierunku zachodnim. Po prawej stronie
oglądamy drewniany zabytkowy kościół św. Rocha i nieco dalej
resztki zabudowań starego młyna z groblą i zagłębieniem po dawnym stawie. Dawniej Mroczków składał się z czterech mniejszych
osad: Mroczkowa, Kapturowa, Niwek i Kamionki. My kierujemy się
do przysiółka Kapturów. Przechodzimy przez most na rzece Niwce,
lewym dopływie rzeki Kamiennej. Dochodzimy do lasu. Tu zatrzymujemy się chwilę przy ostatnim domu po lewej stronie drogi. To
zabudowania dawnej gajówki.
Gajówka w Kapturowie ma swoją ciekawą historię. Gdzieś na
dawnych kresach Polski na Litwie, żył szeroko rozgałęziony ród
Pawłowskich dawnej szlachty herbu Korwin. Burzliwe lata
I wojny światowej spowodowały, że rodzina została rozproszona
po Litwie, Łotwie i Estonii. Jeden z członków rodziny urodzony
w Hanuszyszkach na Litwie, Witold Pawłowski przyjechał do Polski
i osiadł w Kapturowie. Tu wybudował gajówkę i pracował jako
gajowy. Z powodu słabej znajomości polskiego nie mógł zajmować
70
wyższego stanowiska. Tu pracował do emerytury. Zamiłowanie do
lasu miał również jego brat Zygmunt Pawłowski. Ukończył technikum leśne i był leśniczym. Ostatnio pracował na stanowisku nadleśniczego w Nadleśnictwie Suchedniów również do emerytury.
W dawnej gajówce mieszka obecnie Maria Pawłowska. Uczy ła się
w 1956 r. w liceum w Skarżysku, ukończyła studia ogrodnicze
i pracowała w tym zawodzie do emerytury. Teraz z zamiłowania
i tradycji ro dzinnych
zajmuje się pszczelarstwem. Pasieka znajduje się przy gajówce. Stanowi pożyteczne i ciekawe zajęcie.
Przy herbatce z miodem pani Maria opowiada o związku z rodziną
Elizy Orzeszkowej, która także pochodziła
z Paw łow skich. Łączy
ich
wspólny
herb:
kruk ze złotą obrączką
w dziobie. Przodkowie
rodziny Pawłowskich
spotykali się na uroczystościach i zjazdach
rodzinnych.
Później,
gdy Eliza Orzeszkowa
stała się już popularną
pisarką, coraz rzadziej
Pawłowscy spotykali
się w Hanuszyszkach.
Źródło rzeki Kamiennej (fot. IK)
Rozjechali się po świecie, szukając pracy. Brat dziadka Ignacy Pawłowski kupił posiadłość
w Antoninku i tam osiadł na stałe. Te informacje zachowały się
w pamięci.
Ruszamy dalej na trasę. W lesie dochodzimy do niebieskiego
szlaku prowadzącego do skałek „Piekło Niekłańskie”. Teraz przez
las pokonujemy przyjemny odcinek trasy aż do drogi w Rędocinie.
71
Szlak wychodzi na skraju tej miejscowości. Możemy ze źródła
napić się wody. Źródło jest zabudowane drewnianym daszkiem.
Dalej skręcamy szosą asfaltową na północ w kierunku miejscowości Borki. Tu dochodzimy do drogi pożarowej nr 4 skręcającej
w lewo. Cały czas idziemy „bitą” drogą, początkowo brzegiem lasu.
Później zgodnie ze znakami niebieskiego szlaku pokonujemy odcinek drogi do pierwszego skrzyżowania ulepszonych dróg leśnych.
Skręcamy w prawo na północ nową drogą oddaną do użytku
w 2007 r. Droga ta prowadzi do drogi Niekłań – Aleksandrów, ale
jest tylko do użytku wewnętrznego Lasów Państwowych. Po przejściu 200 m skręcamy wybudowanym zjazdem w lewo. Leśna droga
zaprowadzi nas do obniżenia terenu. Tu zobaczymy zagłębienie
z płynącą wodą. Po prawej stronie wybijają źródła rzeki Kamiennej.
Woda wypływa spod skałki wysokości około 3 m. Bardzo ciekawie
teren ten wygląda wiosną. Woda bardzo obficie wypływa z różnych stron skarpy od strony północnej. Warto tu odpocząć wśród
lasów, aby nabrać sił do drogi powrotnej. Wracamy tą samą drogą
do miejscowości Rędocin. Idziemy drogą w dół. Tu w zależności od
upodobań możemy zwiedzić dwa warsztaty ceramiczne. Można też
zakupić drobne upominki. Dalej droga prowadzi cały czas w dół do
Mroczkowa. Przy pierwszym zakręcie w lewo zwanym „złamanym
gościńcem”, dla wytrwałych jest zadanie znalezienia źródła zwanego „Guzem”. Do źródła prowadzi ścieżka wydeptana przez mieszkańców Mroczkowa i Rędocina. Od asfaltowej drogi trzeba przejść
400 m. Dawniej były tu łąki. Wędrówkę kończymy w Mroczkowie.
Stąd musimy dojść jeszcze na przystanek autobusowy. Trasę tę
drogą asfaltową możemy pokonać na rowerze przez Płaczków,
Mroczków, Rędocin, Borki.
Rezerwat „Gagaty Sołtykowskie”
W 1916 r. na gruntach dawnej osady Odrowąż, będącej własnością rodziny Wielowiejskich, wybudowano cegielnię. W pobliskim
lesie w odległości 2 km na zachód od cegielni uruchomiono kopalnię gliny. Cegielnia posiadała własną kolejkę wąskotorową łączącą
się z kopalnią. Przez las o długości toru 2 km wagoniki z gliną
72
ciągnęły zaprzęgi konne. Po uruchomieniu większej produkcji zakupiono dwie małe lokomotywy parowe. W latach 50. XX w. były
to już lokomotywy spalinowe. W złożu gliny występował gagat.
To smolistoczarny minerał, odmiana węgla brunatnego. Daje się
łatwo obrabiać i polerować i służy do wyrobu pięknych ozdób jubilerskich. Dziś gorączka wydobywcza gagatów minęła. Dochodzą
jednak wciąż wieści, że w okolicy ktoś kopie w jego poszukiwaniu.
Tropy dinozaurów (fot. IK)
Właścicielami cegielni i kopalni była rodzina Wielowiejskich,
których dobra ziemskie obejmowały tereny na południe po Sorbin
i Krasną, a na zachodzie po Wołów i Nieborów. Od północy graniczyły z dobrami ziemskimi Platerów z Niekłania. Jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym XX w. używano nazwy cegielnia
„Odrowąż”. Tak sygnowano wyroby cegielni: cegłę i dachówkę
ceramiczną. Po 1945 r. cegielnia znalazła się w granicach administracyjnych Sołtykowa i taką przyjęła nazwę. Obecnie należy do
gminy Bliżyn w powiecie skarżyskim. Natomiast kopalnia gliny
wraz z lasem należy do gminy Stąporków. Dworek Wielowiejskich
stoi do dziś w pobliżu cegielni, a spadkobiercy w sądzie dochodzą
swoich praw własności.
73
Cegielnia produkowała duże ilości wyrobów ceramicznych.
W wielu miejscowościach stoją do dziś domy wybudowane
z cegły z dachami pokrytymi dachówkami z tej cegielni. W pobliskim Płaczkowie stoi dom wybudowany tylko z układanych płasko
dachówek. Na zewnątrz nie jest otynkowany i widać fakturę ścian
zewnętrznych budynku. Dom jest ciepły i jest w bardzo dobrym
stanie technicznym. W latach 70. XX w. zaprzestano eksploatacji
kopalni, a surowiec do produkcji wożono z kopalń rudy żelaza
„Edward” i „Stara Góra”. Po kolejce wąskotorowej został nasyp.
Celem dzisiejszej naszej wędrówki będzie właśnie wyrobisko
dawnej kopalni. Wycieczkę można odbyć samochodem, rowerem
lub busem do Sołtykowa. Ze Skarżyska jedziemy busem wykupując bilet do Odrowąża. Busy kursują do Stąporkowa i Końskich.
Wysiadamy na przystanku na żądanie za tablicą oznaczającą granice powiatu Skarżysko. Od tego miejsca idziemy poboczem drogi do
pierwszego odgałęzienia leśnej drogi w prawo w kierunku północnym. Wchodzimy w las i dalej utwardzoną drogą po około 0,5 km
dochodzimy do ładnie urządzonego parkingu ze stołami i ławami.
Kto przyjedzie tu własnym samochodem, musi go zaparkować.
Dalej jest zakaz wjazdu. Z parkingu obok linii wysokiego napięcia
idziemy dobrze utrzymaną leśną drogą 1 km. Dochodzimy do pierwszej tablicy informacyjnej „Dinopark Środkowoeuropejski Rezerwat
Gagaty Sołtykowskie”. Skręcamy w lewo i drogą zgodnie z tablicami informacyjnymi dochodzimy do kładki zbudowanej nad zabagnionym terenem. Kładką dochodzimy na teren wyrobiska kopalni.
Tu oglądamy dużą drewnianą zadaszoną rotundę, a obok tablice
informacyjne. Rozległy teren wyrobiska robi niezapomniane wrażenie. To tu podczas eksploatacji złoża odkryto pokłady skalne a na
nich zidentyfikowano odciski dinozaurów. Właśnie wewnątrz drewnianej rotundy znajdują się liczne ślady dinozaurów. Specjalnym
tworzywem ślady zostały zabezpieczone i są łatwo rozpoznawalne
przez oglądających. Park „Gagaty Sołtykowskie” obejmuje obszar
13,33 ha. Występują tu syderyty, kopalnie, resztki roślin w postaci
skamieliny i gagaty. Teren kopalni jest objęty ścisłą ochroną od
1977 r. Gospodarzem terenu jest Nadleśnictwo Stąporków. Z terenu
byłej kopalni wypływa czysta woda ze źródła. Wyrobiska wypełnione są wodą i roślinnością wodno-błotną. Szczególnie na wiosnę
teren ten w środku lasu wygląda niezwykle interesująco.
74
Wycieczkę do „Gagatów Sołtykowskich” można odbyć również
rowerem. My wracamy z terenu kopalni do parkingu. Tu możemy odpocząć i oddychać czystym powietrzem. Wychodzimy do
asfaltowej drogi Skarżysko – Stąporków i czekamy na „busa” do
Skarżyska. To trasa dla ludzi wygodnych.
Kopalnia Gagaty Sołtykowskie – 2008 r. (fot. IK)
Kto lubi długie marsze, z terenu kopalni pójdzie drogą w lewo
na północ do toru kolejowego Końskie – Skarżysko i tu leśnymi drogami częściowo wzdłuż rzeki Kamiennej, a później na drugą stronę
przez mostek kieruje się cały czas na wschód do miejscowości
Kamionka. Przechodzi się obok starej cegielni. Jeszcze obecnie jej
zabytkowe kamienno-ceglane mury i dwa wysokie kominy świadczą o wielkości tego obiektu. My udajemy się w dalszą wędrówkę
do przystanku PKP Sołtyków. Drogą obok zabudowań idziemy na
południe do drogi Końskie – Skarżysko na przystanek autobusowy.
Stąd najłatwiej wrócić do Skarżyska busem. Na pociąg nie ma co
liczyć. Jeździ tylko dwa razy na dobę. A bilet można kupić tylko
u konduktora.
75
Młyny nad rzeką Kamionką
W dawnych czasach ludzie osiedlali się w pobliżu wody.
W rzekach woda była czysta. Używano ją bez obaw do celów
spożywczych i gospodarczych. Wykorzystywano naturalną rzeźbę
terenu do budowania stawów. Hodowano ryby, wykorzystując
nawet małe zagłębienia w terenie do tych celów. Głównie jednak
woda stanowiła siłę napędową różnych urządzeń. Były to początkowo dymarki do wytopu rudy żelaza, później kuźnice i bardziej
nowoczesne wielkie piece. Dziś nie ma już prawie śladów po tamtych budowlach. Zwykle w tych miejscach albo obok nich budowano młyny zbożowe.
Dziś pójdziemy śladami dawnych młynów, które przez wiele
lat służyły człowiekowi. Jedną z rzek w naszym powiecie płynącą
przez trzy gminy: Łączną, Suchedniów i Skarżysko jest Kamionka.
Rzeka ma swoje źródła u podnóża Góry Cisowej wys. 404 m npm.
Przed wiekami rosły tu z pewnością cisy. Dziś została tylko nazwa.
Rzeka przepływa przez Łączną, Kamionki, Berezów, Suchedniów,
Baranów, Rejów. Wpływa do rzeki Kamiennej w pobliżu ulicy
Cmentarnej w Skarżysku. Długość rzeki określana jest od 16,3 km
do 18 km. Rzeka płynie między torem kolejowym relacji Skarżysko
– Kielce od wschodniej strony i trasą E-7 od zachodniej strony.
Szeroka dolina rzeki jest ostoją różnorodnego ptactwa. Wzdłuż
całej długości ma charakter rzeki górskiej z licznymi małymi wodospadami na kamiennych progach.
Wędrówkę rozpoczynamy z przystanku autobusowego w Ostojowie. Musimy przejść około 0,5 km w kierunku południowym.
Znakiem rozpoznawczym jest drogowskaz po lewej stronie trasy
E-7 do miejscowości Krzyżka. Od tego miejsca idziemy chodnikiem
na południe wzdłuż trasy E-7. Dochodzimy do drogi koniecznej
w lewo do znajdujących się tu zabudowań. Po przejściu 200 m
dochodzimy do zarośniętego zagłębienia w dolinie. Cały teren aż
do rzeki Kamionki zajmują łąki. My schodzimy do ścieżki i starej
grobli na stawie. Oczywiście stawu już dawno nie ma. Oglądamy
zarys dawnego kanału wodnego doprowadzającego wodę do młyna. Jeszcze w 2007 r. były tu szczątki koła wodnego w zaroślach.
Dno dawnego stawu porasta trawa, a jego zbocze wykorzystywane
76
jest jako warzywnik. Stoją tu jeszcze stare ule. Miejsce to na starych mapach z początku XIX w. występujące jako osada Dulęba
Młyn, pisane również jako Dulemba Młyn, dziś jest prawie nieznanym. Przypadek chyba sprawił, że obok dawnego młyna mieszka
człowiek o tym nazwisku. Pochodzi ze Wzdołu i nie ma żadnych
związków rodzinnych z dawnymi właścicielami młyna. Możemy
jednak dowiedzieć się, że w tym miejscu młyn był odbudowywany
dwukrotnie. Czynny był od 1920 r. Przez pewien okres należał do
folwarku Kamionka, gdzie stał drewniany dwór. Obecnie spadkobiercy ziemi mieszkają w Warszawie. Młyn był drewniany.
Młyn w Berezowie (fot. IK)
Teraz wracamy drogą na północ do drogowskazu: Krzyżka
1 km i zgodnie z informacją skręcamy w prawo na wschód. Idziemy
drogą asfaltową do mostu na rzece Kamionce. Po lewej stronie
znajdują się resztki zabudowań, a właściwie ruiny dawnego młyna
w Ogonowie. Oglądamy zarys kamiennego upustu, zarośnięte
fragmenty dawnych fundamentów młyna. Młyn był własnością
rodziny Ogonowskich. W pobliżu koryta rzeki wypływa źródło.
Jest przykryte. Wystająca rura metalowa ułatwia nabranie wody.
Z tego miejsca warto dojść przejściem pod mostem kolejowym
do miejscowości Krzyżka. Ze szczytu wzniesienia oglądamy pano-
77
ramę doliny Psarki, Pasmo Klonowskie, Łączną, Zaleziankę i całe
pasma górskie w oddali za trasą E-7. Na północy widzimy Górę
Baranowską. Tu dawniej schodziły się granice posiadłości dworskich, kościelnych i rządowych.
Wracamy tą samą drogą pod mostem i idziemy w prawo na
północ wzdłuż nasypu toru kolejowego w kierunku Berezowa.
Gruntową drogą dochodzimy do zalesionego terenu. Tu schodzimy
ścieżką na lewo do doliny rzeki Kamionki. Idziemy nadal w kierunku Berezowa. Po około 100 m dochodzimy do dwóch betonowych
kręgów wkopanych w podłoże. To miejsce, gdzie wypływa woda
z mocnych źródeł o bardzo zdrowych właściwościach. Dalej idziemy wzdłuż doliny rzeki i wychodzimy na drogę w pobliżu pętli
autobusu nr 19, który kursuje tu ze Skarżyska. Dochodzimy do
drogi skręcającej w lewo do zabudowań młyna w Jędrowie.
Obecnie znajduje się w granicach administracyjnych Suchedniowa.
Pierwsze wzmianki o tym obiekcie pochodzą z XVI w. Stały tu
zabudowania fryszerki rodziny Andryszków, później drewniany
młyn. Budynek młyna murowany z czerwonej cegły jest w dobrym
stanie technicznym. Obok oglądamy stawy rybne, dawny upust
i dolinę Kamionki. Cały teren stwarza bardzo miłe wrażenie. Na
stawie pływają kaczki krzyżówki. Można tu chwilę odpocząć. Stąd
wracamy do drogi w kierunku Berezowa. Idziemy na północ do
drogi Michniów – Suchedniów. Dalej chodnikiem idziemy do ulicy
Bodzentyńskiej. Po lewej stronie drogi przy ulicy Berezów oglądamy budynek młyna wybudowany w latach 1879–1891 przez niemieckiego kolonistę Nahmana. Był to nowoczesny młyn napędzany
turbinami wodnymi. Kiedyś po stawie w Berezowie można było
pływać wynajętymi łódkami. Tu spędzał czas ze swoją narzeczoną
poeta i leśnik Jan Gajzler. Tu kiedyś, bliżej upustu, stał drewniany
dworek Herlingów-Grudzińskich, którzy w okresie międzywojennym byli właścicielami młyna. Ich syn Gustaw Herling-Grudziński
tu spędził swoje dzieciństwo, a do szkoły dojeżdżał do Kielc. Po
1945 r. właściciel obiektu – Spółdzielnia Zaopatrzenia i Zbytu
w Suchedniowie dokonała licznych przeróbek. Zlikwidowano układ
wodny jeszcze z okresu staszicowskiego. Przy ulicy na głazie
z czerwonego piaskowca znajduje się pamiątkowa tablica poświęcona pisarzowi Herlingowi-Grudzińskiemu. Dalej idziemy ulicą
Bodzentyńską. Przy tej głównej ulicy Suchedniowa oglądamy
78
wiele zabytków związanych z jego historią. Dochodzimy ulicą
Bodzentyńską do budynku poczty. Tu skręcamy w lewo i ulicą
Kościelną dochodzimy do zabudowań oczyszczalni ścieków. Tu
skręcamy ścieżką w prawo i idziemy wzdłuż rzeki Kamionki do
Baranowa. Przechodzimy przez kładkę na lewą stronę rzeki i oglądamy pozostałości po młynie rodziny Tumulców. Idziemy dalej
w kierunku Baranowa. Teraz wzdłuż brzegu jeziora zaporowego do
Rejowa. W Rejowie nad Kamionką był również młyn, ale nie udało
mi się ustalić jego lokalizacji. Stare kroniki wspominają tylko, że
został zniesiony przez powódź na rzece Kamionce.
Z Młodzaw do krainy dębów
nad Dolinką w Majkowie
Wędrówkę rozpoczynamy z przystanku autobusowego w Młodzawach. Zgodnie z drogowskazem Majków Anna 1 km, idziemy
obok ogródków działkowych asfaltową drogą. W lasach po obu
stronach drogi Skarżysko – Parszów w dawnych czasach czynne
były kopalnie rudy żelaza. Tu również wypalano w wapiennikach
wapno pozyskiwane z miejscowych kamieniołomów wapienia
muszlowego. Nazwa Majków Anna pochodzi od kopalni rudy
żelaza „Anna”. W dawnym obrębie Majkowa czynne były trzy
kopalnie: „Anna” w Majkowie, „Piotr” pod Bzinem i „Paweł” pod
Parszowem. Rudę dostarczano do wielkich pieców w Mostkach,
Parszowie i Bzinie. Z dokumentów z 1828 r. dowiadujemy się, że
kopalnia „Anna” w Majkowie miała 6 szybów wydobywczych.
Zatrudnieni byli: sztygar, mierzacz rudy, 28 górników i 28 pomocników. Później kopalnia miała jeszcze oddziały: Granica, Laski
i Młodzawa. Młodzawa to dzisiejsze Młodzawy. W kopalni „Anna”
wydobywano rocznie 11000 kibli rudy. Ze sprawozdania wynika,
że kibel – wiadro górnicze – zawiera „garncy teraźniejszych 12”.
Dziś na północ od tej miejscowości możemy obejrzeć liczne doły
rudne porośnięte lasem. Majków Anna ma bardzo ładne położenie.
Wychodzimy z lasu i ul. św. Anny idziemy na wschód do skrzyżowania z ul. L. Staffa. Tu skręcamy w prawo i drogą wybrukowaną
polnym kamieniem idziemy w dół do końca ulicy. Wcześniej jed-
79
nak po lewej stronie na łące oglądamy pomnik przyrody – dąb
szypułkowy o pięknej, rozłożystej koronie. Z pomiaru w pierśnicy
dowiadujemy się, że ma 485 cm. Natomiast przy brzegu ulicy
w pobliżu rośnie okazały jałowiec, który ma z pewnością kilkadziesiąt lat. Stąd idziemy w dół do zakrętu w prawo i za ostatnim
domem po lewej stronie drogi skręcamy tym razem w lewo. Idziemy sosnowym młodnikiem. Cały teren to dawna kopalnia piachu
czynnej tu przed laty betoniarni. Po przejściu kilkuset metrów na
wschód, przechodzimy po kamieniach przez rzekę Żarnówkę na
drugi brzeg. W odległości 50 m na stromym brzegu rośnie potężne
drzewo o grubym pniu i rozłożystych konarach. To dąb szypułkowy. Dokonujemy pomiarów. Dąb w pierśnicy ma 580 cm. Czyżby
to najpotężniejszy dąb w skarżyskim powiecie? Ileż on może
mieć lat? Czterysta? Ocena należy do dendrologa. Jest to piękny
pomnik przyrody. Dąb stoi po prawej stronie rzeki licząc jej bieg
od źródeł. Teraz przechodzimy ponownie przez rzekę na jej lewy
brzeg. Idąc na południe pod prąd po około 300 m dochodzimy do
ujścia niewielkiego strumienia. Stoimy w miejscu, gdzie przebiega
południowa granica gminy Skarżysko Kościelne. Dalej na południe to już Parszów i ul. Młyńska. Ten strumień ma swoje źródło
w lesie na wzgórzu, kierunku południowy zachód od Parszowa,
500 m od trasy nr 42 Parszów – Skarżysko-Kamienna. Ma około
4 km długości do miejsca, w którym stoimy. Źródło nosi nazwę
„Głodna Woda”.
Młyny nad Żarnówką
Tu w niewielkiej od siebie odległości stały dwa młyny wodne
rodziny Franczyków. Pozostały tylko nikłe ślady dawnych siedlisk
i zarysy stawów. My oglądamy pomniki przyrody. Trzy dorodne
dęby z tabliczkami inwentarzowymi, stare lipy i potężny kasztanowiec. Drzewa rosną na granicy siedliska jakby sadzone planowo.
Czyżby przodkowie właścicieli sadzili zgodnie z przyjętą tradycją:
dęby – po narodzeniu synów, a lipy, gdy na świat przychodziły
córki? W odległości 150 m od rzeki rośnie następny dąb o obwodzie 320 cm. Także dwie lipy o imponujących rozmiarach.
80
Pracowita rzeka
Żarnówka, z jej głównym dopływem Kaczką, biorą swój początek w Sieradowickim Parku Krajobrazowym. Żarnówka wypływa
z lasów siekierzyńskich
spod Barwinka a Kaczka z Burzącego Stoku
spod Góry Kamień. Rzeka Kaczka płynie przez
Stary Stawek i na końcu
wsi Kaczka łączy się
z Żarnówką. Nazwa
Żarnówka może pochodzić od Żarnowej Góry
314 m npm, którą opływa od południowego
zachodu w kierunku
Mos tek. Na Żarnowej
Górze na przełomie XVI
i XVII w. była kopalnia
rudy żelaza. Dalej płynie przez Mostki, Parszów i Majków. Rzeka
o długości około 22 km
była pracowitą rzeką.
Na odcinku od Starego
Stawku, przez Kaczkę,
Parszów, Majków i RudDąb nad Żarnówką (fot. IK)
kę, było 7 młynów zbożowych, dwa wielkie piece w Mostkach i Parszowie. W Majkowie
jedna fryszerka o dwóch kołach wodnych. Rzeka w okolicach
Marcinkowa Górnego wpływa do rzeki Kamiennej jako jej prawobrzeżny dopływ. Praktycznie nosi dwie nazwy. Od źródeł do
Mostek – Kaczka a dalej Żarnówka. W dalekiej przeszłości końcowy
odcinek mieszkańcy nazywali Rudką.
Stąd możemy wrócić do ul. Staffa i skręcając w lewo na
południe dojdziemy drogą wśród lasków do drogi nr 42 Majków
– Skarżysko. Do przejścia pozostaje dwa kilometry na przystanek
81
MPK, który usytuowany jest w pobliżu. Można też wyjść do ulicy
Żeromskiego w Majkowie. Ale wtedy musimy ponownie przejść
przez rzekę. Stąd mamy jednak najbliżej do przystanku MPK przy
ul. Pleśniówka.
Literackim szlakiem
Spacerkiem od ławki Leopolda Staffa
do ławki Jarosława Iwaszkiewicza
Ten spacer ma swoje uzasadnienie. Na terenie województwa świętokrzyskiego, w tym i Skarżyska-Kamiennej pojawiły się
tablice z napisem „Świętokrzyski Szlak Literacki”. Obok pomnika
Leopolda Staffa przy ul. Legionów stoi tablica informująca, że tu
na plebanii przy kościele św. Józefa mieszkał i pisał jeden z najbardziej znanych poetów polskich. Przez wiele lat w miesiącach
letnich odbywał spacery nad rzeką Kamienną. Obok pomnika stoi
symboliczna ławka.
Ale czy ktoś wie, że w Skarżysku bywał również pisarz Jarosław
Iwaszkiewicz, autor Sławy i chwały, Panien z Wilka, Brzezin, Lata
w Nohant, Zygfryda, Matki Joanny od Aniołów i wielu innych
powieści i wierszy? Część utworów reżyser Andrzej Wajda wykorzystał do scenariuszy filmowych i telewizyjnych.
Proponuję odbycie spaceru od ławki Leopolda Staffa do
dworca PKP w Skarżysku-Kamiennej. Ten spacer rozpoczynamy
al. Niepodległości. Kiedyś była to wieś Doliska. Za przejazdem
kolejowym Skarżysko – Końskie, po lewej stronie przed ulicą Krasińskiego stoi wśród krzewów kamienna figurka z krzyżem, wystawiona w 1906 r. przez robotników fabryk: Kamienna Stalownia
i Nowy Bzin. Dalej w pobliżu kościoła Serca Jezusowego, wybudowanego w stylu neogotyckim w 1923 r., oglądamy pomnik poświęcony rozstrzelanym tu w 1944 r. Polakom. Zbrodni dokonali
hitlerowcy.
Od kościoła aż do stacji PKP po obu stronach ulicy stoją
drewniane i murowane budynki wybudowane w latach 1883–1885
82
dla potrzeb węzła PKP w Skarżysku-Kamiennej. Stąd od 1936 r.
Jarosław Iwaszkiewicz odjeżdżał do Sandomierza. W miesiącach
letnich pisarz wybrał to miejsce do mieszkania i pisania. Zaczęły
się dojazdy z Warszawy do Sandomierza. Jak wspomina pisarz –
zawsze pociągiem. Czasami jechał zwyczajnym do Krakowa. Wtedy
trzeba było przesiadać się w Skarżysku-Kamiennej. W Skarżysku na
stacji można było coś zjeść. Iwaszkiewicz, znany smakosz, podkreślał, że barszcz tu bywał smaczny. Wspominał, że kiedy oczekiwał
na połączenia do Sandomierza, siedział na ławce przy ogródku stacyjnym, dobrze utrzymanym. W ogródku jako ozdoba stał bocian
z gliny, cały obsiany był trawą i strzyżony. Był to zielony bocian.
Do Sandomierza jeździł ze swoimi znajomymi. Opisany bocian
wzbudził zachwyt i podziw Duńczyka Alberta Budz-Christensena,
też pisarza. Bocian dla Duńczyka to ptak rodzimy, a ten stał tu
piękny i nadzwyczajny. Odtąd zawsze, kiedy pisał do Jarosława
Iwaszkiewicza, dodawał na końcu listu: „Hils paa Storken” – co
znaczy „pozdrów bociana”. Na stacji w Skarżysku w latach 1936–
–1939 pisarz był częstym gościem. Zawsze w ogródku stacyjnym, chyba, że padał deszcz, wtedy na barszczyku w budynku.
Ostatni raz jechał w roku 1940, aby zlikwidować mieszkanie
w Sandomierzu. Jak wspomina, ta jazda Skarżysko – Sandomierz
w pełni wojennej klęski była straszna.
Po wojnie Jarosław Iwaszkiewicz wraca do Sandomierza.
Dojeżdża teraz samochodem. Opisuje swoje dojazdy tak: „Ale
częściej na rozstajnych drogach przed Radomiem bierze się na
prawo. Droga prowadzi do Szydłowca przez Orońsko i dalej do
Skarżyska. Skarżysko Książęce, Skarżysko Kościelne, Skarżysko-Kamienna zlały się już prawie w jedno wielkie centrum fabryczne… No więc się jedzie do tego Szydłowca, przez lasy szydłowieckie. Moja żona, ile razy jedzie przez te lasy za Szydłowcem, wysiada zawsze, odszukuje nie bardzo daleko od szosy położoną mogiłę
partyzantów. Przypuszczalnie leży tam jej kuzyn Daniel, chociaż
nie wiadomo, kiedy, jak i gdzie Niemcy go zamordowali”. Chodzi tu
o cmentarz partyzancki AK koło Skarżyska Książęcego.
„…Jechaliśmy oczywiście do Skarżyska, a potem przez Skarżysko i Starachowice wzdłuż całej doliny Kamiennej aż do Ostrowca”.
Jeździł również Iwaszkiewicz ze Skarżyska przez Suchedniów,
skąd pochodziła domownica Pawłowa, która przez trzydzieści lat
83
była kucharką. O rzece Kamiennej pisarz pisze tak: „Pełna legend
i podań Kamienna, pełna tradycji fabrycznych, od Wąchocka dosyć
już znaczna, płynie najpiękniejszą żyzną doliną aż do samej Wisły”.
I tak powstało opowiadanie Młyn nad Kamionną.
Jarosław Iwaszkiewicz, urodzony w 1894 r., wczesne dzieciństwo spędził na dalekich Kresach na Ukrainie. Studia ukończył
w Kijowie. W latach 1932–1936 w służbie dyplomatycznej. Mieszkał
w Warszawie, w Podkowie Leśnej, na Stawisku i w Sandomierzu. Był trzykrotnie laureatem Państwowej Nagrody Literackiej.
W 1971 r. doktor h.c. Uniwersytetu Warszawskiego. To tylko fragment z życiorysu pisarza. Był wytrawnym turystą. Z Opatowa przez
Góry Świętokrzyskie, Św. Krzyż dotarł na piechotę pod Kielce.
Wędrówkę rozpoczął w Sandomierzu. Tych wycieczek było więcej.
Teraz, kiedy patrzę na budynek dworca, przychodzi refleksja
o przemijaniu. Nie ma ławeczki, na której siadał Jarosław
Iwaszkiewicz. Nie ma bociana, nie ma ogrodnika Dziopy, który jeszcze po 1945 r. pięknie utrzymywał ogródek stacyjny z fontanną.
Dalej idziemy przez kładkę dla pieszych nad torami kolejowymi do Miejskiej i Powiatowej Biblioteki im. ks. prof. Włodzimierza
Sedlaka, przy ulicy Towarowej. Warto poznać historię życia i pracy tego niezwykle skromnego pisarza i naukowca. Ks. prof. Włodzimierz Sedlak (1911–1993) był twórcą polskiej bioelektroniki. Był
pracownikiem naukowym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
i autorem wielu książek i artykułów naukowych. M.in. napisał:
U źródeł nowej nauki, Postępy fizyki życia, Technologia Ewangelii,
Człowiek i Góry Świętokrzyskie, Dzieje rzeki Kamiennej. I bardzo
osobiste Listy do Matki. Oglądamy na budynku biblioteki tablicę
z podobizną patrona biblioteki. Idziemy na I piętro, gdzie mieści
się izba pamięci ks. Sedlaka. Oprowadza nas kustosz Danuta Żyła.
Warto poznać historię życia i pracy tego człowieka. Z biblioteki idziemy na ul. 3 Maja. Tu pod nr 37 stoi drewniany budynek,
z pamiątkową tablicą, w którym mieszkał wraz z rodzicami
ks. Sedlak. Stąd miał blisko do rzeki Kamiennej, gdzie chodził na
spacery.
Leopold Staff tom poezji Wiklina napisał pod wpływem spacerów nad rzeką Kamienną, tą z licznymi zakrętami, zaroślami
i starymi drewnianymi młynami. Rzeka Kamienna lub Kamionna,
jak pisał, symbolicznie jest pewnym łącznikiem duchowym tych
84
trzech postaci, jakże różnie odczuwających i przekazujących nam
swoje doznania.
Leśnym szlakiem z Suchedniowa
do Zbrojowa przez Polanę Dalejów
Wycieczkę rozpoczynamy z przystanku autobusowego przy
trasie E-7 w Suchedniowie w pobliżu ulicy Zagórskiej. Udajemy się
ulicą Zagórską na zachód w kierunku lasu. Po drodze oglądamy
prace niwelacyjne na wzgórzu pod nową trasę szybkiego ruchu.
Na końcu ulicy przy lesie po lewej stronie drogi oglądamy tablice informacyjne Nadleśnictwa Suchedniów. Zapoznajemy się
z Leśną Ścieżką Dydaktyczną „Na Kruku” mającą długość 2 km.
Północny odcinek ścieżki prowadzi po dawnym nasypie kolejki
wąskotorowej z Suchedniowa na Świnią Górę z odgałęzieniem do
Zagnańska. Obok ciekawie urządzony zespół dydaktyczny „Zielona
Klasa” z tablicami poglądowymi, a także eksponatami z okolicznych uroczysk leśnych. Tu przebiega też wschodnia granica
Suchedniowsko-Oblęgorskiego Parku Krajobrazowego. Zagłębiamy się w las. Idziemy dobrze utrzymaną drogą oznakowaną czarnym szlakiem w kierunku Polany Dalejowskiej. Po przejściu około
3 km dochodzimy do połączenia z drogą biegnącą ze Skarżyska
od ul. Kilińskiego. Jest to tzw. droga górnicza, którą wożono rudę
żelaza wydobywaną z okolicznych kopalń. Rudę dostarczano do
wielkiego pieca w Rejowie. Obecnie tu przy krzyżówkach dróg jest
składnica drewna. Jeszcze w latach 60. były tu tory i rampa kolejki
wąskotorowej, którą wożono drewno do stacji PKP w Suchedniowie i do miejscowego tartaku. Skręcamy zgodnie z oznakowanym
szlakiem koloru czarnego i znakami ścieżki rowerowej. Trasa prowadzi pod górę. Oglądamy dobrze utrzymany kompleks leśny.
Po osiągnięciu wzgórza, zaraz po prawej stronie drogi przed Polaną
Dalejów zgodnie z tablicą informacyjną skręcamy leśną ścieżką.
Po około 100 m dochodzimy do pomnika zbudowanego z głazów
czerwonego piaskowca. Tu zginął znany partyzant z oddziału GL
„Narbut ta”, a potem AK „Ponurego” ppor. Władysław Wasilewski
ps. „Oset”. Mieszkał wraz z rodzicami na osiedlu Bór w Skarżysku-
85
-Kamiennej. W dniu 6 sierpnia 1943 r. oddział „Oseta” wracał z akcji
do zgrupowania „Ponurego”. Tu wpadł w zasadzkę w pobliżu
gajówki Dalejów. Grób z tablicą pamiątkową jest na cmentarzu
w Skarżysku. Na Polanie Dalejów znajdowała się dwurodzinna
osada leśna. W odwecie za współpracę z partyzantami Niemcy wywieź li do Oświęcimia
ga jowego Franciszka
Pawełczyka i Antoniego
Dudka wraz z synem,
a osadę spalili. Na polanie jest tablica informacyjna PTTK. Stąd zielonym szlakiem możemy
dojść do „Bram Piekła”.
Brama ta po Sejmie
Czteroletnim 1778–1782
była znakiem granicznym pomiędzy dobrami biskupstwa krakowskiego a dominium bliżyńskim.
My wybieramy drogę
prosto
na zachód.
Pomnik Władysława Wasilewskiego
Tu
po
prawej
stronie
ps. „Oset” (fot. IK)
drogi tablica informuje
nas, że jesteśmy na terenie rezerwatu Dalejów. Zapoznajemy się
z informacją na temat rezerwatu. Cały czas idziemy dobrze utrzymaną drogą. Na uwagę zasługuje piękny drzewostan. Spotykamy
po drodze jodły, buki, sosny, kwitnący barwinek koloru błękitnego. Ten fragment lasu szczególnie interesująco wygląda na
przełomie września i października, kiedy przebarwiają się drzewa
liściaste. Po drodze spotykamy następną tablicę informacyjną
o rezerwacie. Dochodzimy do skrzyżowania z drogą leśną prowadzącą z Odrowążka przez Świnią Górę do Bliżyna. Droga ta pokryta
została dywanikiem asfaltowym w 1999 r. Przechodzimy przez
skrzyżowanie i idziemy drogą na północ w kierunku Zbrojowa.
86
Wcześniej przechodzimy przez most na rzece Kobylance, której
źródło wypływa w rezerwacie „Świnia Góra”. Przez osadę Drożdżów i przysiółek Zbrojów dochodzimy do drogi Sorbin – Bliżyn.
Tu na przystanku obok kapliczki oczekujemy na autobus linii 13
lub bus do Skarżyska.
Gmina Łączna
– kraina gór i dolin
Po licznych wędrówkach lasami wokół Skarżyska, odbędziemy
wycieczkę po południowo-wschodniej części powiatu, w gminie
Łączna. Znaczną część tej gminy przed wiekami pokrywała puszcza.
Człowiek zaczął ją wycinać, bo trzeba było wypalać węgiel drzewny. Rozwijało się osadnictwo, przybywało ludności. Na miejscu
lasu powstały pola uprawne i łąki. Trakt z Warszawy do Krakowa
stał się główną linią, wzdłuż której powstawały wsie i przysiółki.
Na rzekach i potokach budowano kuźnice, młyny zbożowe i liczne
stawy. Łączna stanowiła własność biskupstwa krakowskiego. Po
1788 r., postanowieniem Sejmu Czteroletniego, przeszła na własność rządową.
Odbędziemy spacer na południowym krańcu gminy. Wysiadamy
na przystanku Występa. Zaraz za przystankiem widoczny jest
wysoki, żelazny krzyż, a obok duży narzutowy głaz granitowy
z wyrytym napisem: „1863–1933. POWSTAŃCOWI Z R. 1863,
BOHATEROWI ECH LEŚNYCH ST. ŻEROMSKIEGO OBYWATELE
WOLNEJ POLSKI”. W 1934 r. postawiono ten pomnik jako symboliczny grób powstańca Jana Rozłuckiego. Tu, według powieści,
stała karczma, w której powstańca styczniowego oficer armii carskiej skazał na śmierć. Oficerem tym był stryj Jana Rozłuckiego.
W następnej powieści Uroda życia Stefan Żeromski każe przyjść
ojcu na grób syna. Pomnik ten jest hołdem dla męczeństwa powstańców i patriotycznej twórczości pisarza. Obok pomnika znajduje
się najwyższy punkt drogi Kielce – Skarżysko 390 m npm. Punkt ten
jest jednocześnie działem wodnym, najważniejszym w Górach
Świętokrzyskich. W fachowej literaturze określany jest jako węzeł
hydrograficzny. Aby lepiej to zrozumieć, udajemy się wybrukowa-
87
nym chodnikiem wzdłuż trasy E-7 w kierunku Łącznej. Po
100 m od pomnika odchodzi w lewo pod górkę asfaltowa droga
przez Występę Nową. Dochodzimy po jednym kilometrze marszu
do kościoła stojącego na szczycie wzniesienia. Kościół pod wezwaniem św. Kazimierza,
wybudowany w 1983 r.,
ma ciekawą architekturę. Wybudowany na planie rotundy, jest okrągły. Tu z parkingu widzimy całą okolicę. Na
południe między Występą a Belnem wypływają źródła rzeki Bobrzy, a w okolicy Zabłocia
i Jaworzy są źródła
Lubrzanki. Na wschodzie, w rejonie Cisowej
Góry, między Występą
a Gozdem wypływa
rzeka Kamionka, któ ra kończy swój bieg
w Skarżysku wpadając
do rzeki Kamiennej na
wysokości ul. Tar taczPamiątkowy głaz w Występie (fot. IK)
nej. Na północnym
zachodzie z lasów samsonowsko-suchedniowskich w odległości około 5 km wypływa
rzeka Krasna. Płynie przez lasy i wieś Szałas i koło Stąporkowa
wpływa do rzeki Czarnej Koneckiej.
Teraz podziwiamy widoki. Przy dobrej pogodzie widać Łysicę
na wschodzie. Na zachodzie Pasmo Oblęgorskie. Udajemy się
w kierunku miejscowości Belno. Na skrzyżowaniu asfaltowych dróg
skręcamy w prawo w kierunku Zalezianki Górnej. Po prawej stronie
oglądamy 100-metrowy maszt telefonii komórkowej „Centertel”.
Idziemy drogą asfaltową przez Zaleziankę Górną. Droga skręca
w prawo, a potem w lewo. Skręcamy w utwardzoną drogę w lewo
i po około 200 m dochodzimy do zabudowań szkoły, w której
88
mieści się gimnazjum. Szkoła została wybudowana w 1970 r. Na
placu szkolnym, za metalowym ogrodzeniem, stoi obelisk z czerwonego piaskowca. Czytamy napis: „CHWAŁA POLEGŁYM W WALCE
Z HITLEROWSKIM OKUPANTEM DNIA 4. V. 1943 R. SEKRETARZOWI KIELECKIEGO OKRĘGU PPR MIECZYSŁAWOWI KO WALSKIEMU I 5-CIU PARTYZANTOM GL Z ODDZIAŁU NARBUTTA.
Cześć ich pamięci”. Tu został rozbity oddział. Uratował się Władysław Wasilewski ps. „Oset” ze swoimi ludźmi, przebijając się
przez pierścień obławy. „Oset” walczył później należąc do zgrupowania partyzanckiego AK pod dowództwem Jana Piwnika
ps. „Ponury”.
My schodzimy teraz drogą asfaltową w dół. Po prawej stronie
oglądamy wybudowaną w 1984 r. kaplicę z czerwonego piaskowca
o bardzo ciekawej architekturze, doskonale wkomponowaną w zbocze góry. Dochodzimy do drogi prowadzącej do Łącznej na północ
od osady leśnej Osieczno, należącej do Nadleśnictwa Suchedniów.
My skręcamy w prawo w kierunku wschodnim i zaraz za stojącym
ostatnim domem skręcamy w lewo. To już miejscowość Jaśle. To
część wsi Zalezianka. Oglądamy malownicze wzniesienia, wąwozy
Gozdu, a w dali suchedniowski masyw leśny. Tu mamy wybór.
Możemy iść do drogi krajowej nr 7 i stąd dojechać do Skarżyska.
Wybieramy drogę w dół. W dolinie dochodzimy do zbiornika wodnego wybudowanego w 2005 r. na rzece Jaślana, która wypływa
z kompleksu leśnego. Malowniczo położony zalew zachęca do
kąpieli. Woda jest bardzo czysta. Można tu wypocząć. Spokój
i cisza – oto atuty tego miejsca.
Pozostaje nam jeszcze do przebycia 2 km marszu do trasy E-7.
Stąd z przystanku obok zajazdu „Ziółek” odjeżdżamy autobusem
nr 11 lub busem do Skarżyska. Można też tę trasę przebyć w odwrotnym kierunku. Wtedy przystankiem docelowym będzie przystanek w Goździe. Można też dojechać własnym samochodem
i z mapą w dowolnym miejscu przystawać i oglądać obiekty godne
uwagi.
Niewiele osób wie, że gmina Łączna ma piękne trasy widokowe pośród pól i łąk. Wędrówka o różnych porach roku pozwala
oglądać krajobrazy w różnej szacie. Kilkugodzinny spacer, nie dłużej niż trzy godziny, zachęca do powrotów w poznane miejsca.
89
Tajemniczy znak
w „Piekle Dalejowskim”
Aby wyjaśnić tę zagadkę, wybierzemy się na wycieczkę do jednego z najciekawszych kompleksów leśnych. To Suchedniowsko-Oblęgorski Park Krajobrazowy.
W tym celu musimy dojechać autobusem MPK do Bliżyna.
Wędrówkę rozpoczynamy ul. Kamienną obok nieczynnego młyna.
Idziemy w kierunku Wojtyniowa. Przed mostem na rzece Kamiennej
widzimy zielony szlak turystyczny, który będzie nas prowadził
do celu wędrówki. Przekraczamy most i drogą asfaltową idziemy
w kierunku lasu na południe. Przy ostatnim domu w Wojtyniowie
rozpoczyna się granica północna Suchedniowsko-Oblęgorskiego
Parku Krajobrazowego. Na jego obszarze znajdują się dwa leśne
rezerwaty: „Świnia Góra” i „Dalejów”. Rezerwat „Dalejów” został
utworzony w 1978 r. z inicjatywy dr. inż. Stanisława Barańskiego
nadleśniczego Nadleśnictwa Bliżyn. Objęty jest ochroną częściową, polegającą na prowadzeniu gospodarki rezerwatowej. Jej
celem jest zagospodarowanie zbiorowisk leśnych z zachowaniem
naturalnych drzewostanów wielogatunkowych.
Od strony północnej rezerwatu znajduje się „Piekło Dalejowskie”. Wchodzimy w gęsty, dorodny las z udziałem jodły, modrzewia polskiego, dębu, buka i sosny. Po prawej stronie leśnej
drogi gospodarczej znajdują się liczne pagórki i zagłębienia. To
pole rud żelaza czynnych tu kopalń w przeszłości. Przekraczamy
mostek na rzeczce, która nazywa się Zebrza i płynie przełomem
między dwoma wzniesieniami. Jedno z nich to Góra Piekło Dalejowskie 305 m npm. Zebrza wpada do rzeki Kamiennej w pobliżu
Starego Gostkowa. Skręcamy teraz w prawo pod górę. Pod koniec
wzniesienia spotykamy coraz częściej pojedyncze kamienie i głazy.
Również w podłożu drogi trafiają się płaskie duże kamienie.
Dochodzimy do następnego pola górniczego. Po prawej stronie
drogi spotykamy liczne doły rudne. Znacznie głębsze o większej
średnicy. To dawna kopalnia rudy żelaza „Piekło”. Teraz musimy
uważać na coraz liczniejsze sterczące głazy. Na jednym z nich
o płaskiej nawierzchni wyryty jest kształt łopaty górniczej
z poprzecznym ramieniem krzyża. Obok data 1889. Nad datą znaj-
90
dują się nieco zatarte dwie litery, które odczytujemy jako P. F. Pod
datą liczba 195. Długość znaku 60 cm. Co to za znak? To tak zwany
„Gmerk”. Nazwa pochodzi z języka niemieckiego. Jest to znak
umieszczany na wyrobach, budowlach, a także pieczęciach w dawnych czasach. Oznaczał znak
własnościowy danego zawodu.
W tym miejscu górników kopalń
rud żelaza. W ten sposób mamy
informację, że pole górnicze tej
kopalni pochodzi z 1889 r.
Ciekawostką jest to, że
podobny znak znajduje się na
Skłobskiej Górze koło Chlewisk.
Na tamtej Górze były czynne
trzy kopalnie rudy. Jedna z nich
nazywała się „Łopata”. A rudę
wożono kolejką wąskotorową do
wielkiego pieca w Chlewiskach.
Wracamy na miejsce naszej
wycieczki. Po przejściu dalszych
200 m osiągamy szczyt wzniesienia. Oglądamy tu liczne skalne
wychodnie w postaci progów,
płaskich stołów i skalnych zagłęGmerk w pobliżu kopalni
bień. Potężne skalne formy usyrudy żelaza „Piekło” (fot. IK)
tuowane są na kierunku wschód-zachód i ciągną się na przestrzeni około 200 m. To pomnik przyrody „Piekło Dalejowskie”. Poniżej wzgórza, w jednej ze skał znajdują
się dwie małe jaskinie o głębokości 2 m. Trzecia o stosunkowo
małym otworze prowadzi w głąb ściany skalnej. Poniżej rośnie
świerk zwany wężowym. Dolne gałęzie do złudzenia przypominają
kształt węża. A dlaczego jest to piekło? Piekłem nazywano w języku staropolskim pustkę skalną. Ten pomnik przyrody jest pięknym
i interesującym uroczyskiem. Stąd już niedaleko do następnego
pomnika przyrody nieożywionej „Bramy Piekła”. To oddalony
o 2 km zespół skalny. Na trasie pokonujemy po kamieniach jeszcze
raz rzeczkę Zbrzę i podmokłą drogą, kierując się za znakami zielonego szlaku, docieramy do następnego wzniesienia. Oglądamy
91
skalną bramę z głazów piaskowca o długości około 3 m i wysokości około 4 m. Zawieszony a właściwie wsparty na dwóch skałach
blok piaskowca budzi ciekawość. Kto go w taki sposób umieścił?
Diabeł jak chce legenda, czy wynik działalności przyrody na przestrzeni lat?
Tu również w całej okolicy spotykamy ślady dawnych robót
górniczych. Niektóre zagłębienia wypełnione są wodą. Stąd wracamy tą samą drogą do Bliżyna. W sumie jest to przyjemny spacer,
który można odbyć całą rodziną.
Należy się jeszcze kilka informacji.
W Bliżynie na przełomie XVIII i XIX w. czynny był wielki piec
a wcześniej kuźnice. Z tych kopalń, które znajdowały się na trasie
naszej wycieczki dostarczano rudę żelaza w różnych okresach ich
eksploatacji.
Zajrzyjmy do dokumentów archiwalnych. Czytamy w nich, że
np. kopalnia „Piekło” miała dwa pokłady rudy. Ostatnio był eksploatowany tylko górny. Bliżyn jest znany oprócz tego, jako miejsce,
gdzie jedynie doszło do ciągłości wydobywania węgla kamiennego
przy rudzie. W 1916 i 1917 r. wydobyto i wysłano koleją ogółem
750 ton węgla.
Ponieważ wiem z własnego doświadczenia, że nieraz lubimy
chodzić na skróty i chcemy coś jeszcze zobaczyć ciekawego w lesie,
zdarza się nam zabłądzić. Dlatego podaję, że „Piekło Dalejowskie”
znajduje się w oddziale lasu 176, oznaczenie z 2002 r.
Las dzieli się na oddziały. Oddział ma średnio 25 hektarów
i przeważnie kształt prostokąta. W południowo-zachodnim rogu
każdego oddziału stoją słupki z numerami przy skrzyżowaniu linii
oddziałowych. Dłuższe boki oddziałów to kierunek północ-południe. Krótsze wschód-zachód. Jeśli mamy kompas lub busolę nie
zginiemy. Tylko jeden warunek. Musimy nauczyć się tym urządzeniem posługiwać.
92
Pogorzałe, wieś górnicza
hrabstwa Szydłowieckiego
1 stycznia 2000 r. miejscowość Pogorzałe została włączona
w granice administracyjne Skarżyska-Kamiennej. Jest najmłodszą
dzielnicą miasta ale ze starym rodowodem.
Tu wśród lasów na szczycie Góry Pogorzelskiej 346 m npm
powstała osada należąca kolejno do Odrowążów, Szydłowieckich
i Radziwiłłów. Wchodziła w skład tzw. wsi górniczych, ponieważ
mieszkańcy byli zatrudnieni w pobliskich kopalniach rudy żelaza.
Pracowali przy piecach hutniczych w Mroczkowie i Bzinie. Wypalali
również węgiel drzewny. W oparciu o duży kamieniołom białego piaskowca wykonywano kamienie młyńskie i osełki. Z tego
kamieniołomu wożono również kamień na budowę osiedla Kolonia
Robotnicza w Skarżysku.
Osada Pogorzałe należała do parafii Chlewiska, w 1598 r. – do
parafii w Szydłowcu, następnie od 1766 r. do parafii w Skarżysku
Kościelnym. Już w 1828 r. Pogorzałe liczyło 234 mieszkańców.
W połowie XVII w. w obawie przed zarazą jaka wybuchła, część
mieszczan Szydłowca schroniła się w Milicy, Ciurowie i Pogorzałem.
Po wielu latach wędrówek dziś mieszkańcy Pogorzałego mają własny kościół. Również administracyjnie Pogorzałe zmieniało swoją
podległość. W 1918 r. np. szkoła należała do gminy Bliżyn. W trudnych latach okupacji niemieckiej Pogorzałe wspomagało żywnością
mieszkańców Skarżyska. Młodzież należała do tych samych oddziałów partyzanckich. Po przy łączeniu Bzinka i Milicy do Skarżyska,
Pogorzałe w 1953 r. należało do gminy Skarżysko Książęce. Wbrew
decyzjom administracyjnym, mieszkańcy starali się o przyłączenie
do Skarżyska. Tu w większości znajdowali zatrudnienie w miejscowych zakładach pracy, kształciły się dzieci i młodzież. Z dniem
1 stycznia 2000 r. Pogorzałe zostało włączone w granice miasta.
Z tej miejscowości wywodzi się wielu lekarzy, nauczycieli i kadry
technicznej. Potomkowie rozjechali się po całej Polsce. Zajmują
ważne stanowiska w hierarchii społecznej.
Trzeba wybrać się w odwiedziny, aby zobaczyć najładniej położoną dzielnicę Skarżyska, wśród lasów, ze zdrowym powietrzem
i pięknymi widokami na okoliczne miejscowości. Także posmako-
93
wać wody z licznych źródeł. Dawni mieszkańcy Pogorzałego, którzy dziś mieszkają na osiedlu Milica mają swoje ścieżki do tej miejscowości. My zaczynamy wędrówkę od ul. Gajowej. Przekraczamy
obok ogródków działkowych „Źródełko”, trasę E-7 na zachód
i dochodzimy do ul. Parkingowej. Drogą na północ, brzegiem
lasu po przejściu 0,5 km, jedną z dróg leśnych skręcamy w las na
południe. Droga ta zaprowadzi nas do kamieniołomu białego piaskowca. Stąd właśnie w dawnych czasach pozyskiwano surowiec
do kamieni młyńskich, budowy wielkiego pieca w Mroczkowie,
a także do wyrobu osełek i podmurówek domów. Od strony
zachodniej łomu, poniżej wzgórza wypływa źródło wody. Stąd
ścieżką idziemy lasem w kierunku zachodnim do linii energetycznej
wysokiego napięcia i wychodzimy na brzeg lasu. Dalej wędrujemy drogą na zachód wzdłuż ściany lasu. Na wysokości ul. Zagórskiej w lesie około 200 m na południe wypływa źródło. Kiedy
mieszkańcy tej ulicy nie mieli wodociągu, korzystali powszechnie
z tej wody. Dalej dochodzimy na zachód do łąk i dawnych pól wsi
Pogorzałe. Dziś tylko nieliczni mieszkańcy uprawiają swoje pole.
Kilkaset hektarów zajmują zarośla leśne. Skręcamy teraz na północ
i drogą polną równolegle do osiedla Pogorzałe idziemy do widocznej na horyzoncie ściany lasu. Po przejściu 1 km zatrzymujemy
się przy skrzyżowaniu dróg gruntowych. Droga w prawo łączy się
z ul. Główną. Przecina wzgórze z zachodu na wschód. Przechodzi przez trasę E-7 i dalej nazywa się ul. Nizinna kończąc bieg na
Leśnej Polanie.
Ze skrzyżowania, na którym stoimy, oglądamy panoramę
dużego kompleksu leśnego. Szczególnie jesienią roztaczają się
stąd piękne widoki na Górę Brzask całą w kolorach pomarańczowo-złotych. Z lewej strony to lasy Góry Pogorzelskiej. Z prawej
strony lasy Majdowa aż do doliny rzeki Bernatki. W tle widzimy
zabudowania miejscowości Ubyszów. Warto na ten widok popatrzeć. Już wkrótce przez pola i lasy zostanie wybudowana droga
szybkiego ruchu Warszawa – Kraków. Droga niszcząca prastarą
puszczę, prastare osiedle leśne. W tym miejscu stawiam retoryczne pytanie: dokąd zmierzasz człowieku?
I znów będą ginąć pod kołami samochodów zwierzęta leśne.
Nasza wędrówka przez tereny Pogorzałego kończy się przy
ścianie lasu na północy. Idziemy do ul. Rajdowej. Odwracamy się
94
i jeszcze raz oglądamy panoramę lasów i gór. Wchodzimy na drogę
leśną Wyprawy – Majdów.
Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Pogorzałem (fot. IK)
Drogą na zachód cały czas przez dorodny las jodłowo-bukowo-sosnowy, po około 3 km dochodzimy do skrzyżowania z drogą
utwardzoną kamieniem brukowym. Wcześniej po prawej stronie
drogi oglądamy pomnik modrzewia polskiego. Stał tu dawniej
wiekowy modrzew. Tu drogą biegnącą na południe prowadzi
nasza trasa. Jest to nasyp dawnej kolejki leśnej wąskotorowej,
która jeszcze kursowała w okresie międzywojennym. Od stacji PKP
w Szydłowcu w pobliżu leśniczówki Jarzębia, trasa kolejki prowadziła na Górę Brzask koło Skarżyska. Miała dwa rozgałęzienia.
Jedno w miejscu, w którym stoimy, w kierunku zachodnim w lasy
Łazów. Drugie w pobliżu dawnej gajówki Barak prowadziło lasami
do drogi Szydłowiec – Bliżyn. Idziemy nasypem dawnej kolejki. Po
przejściu około 2 km, po lewej stronie drogi jest nikłe źródełko. Tu
w lesie na małym wzgórzu, ale po prawej stronie drogi wybudowali
partyzanci w czasie II wojny światowej dwa solidne bunkry. Jeszcze
95
w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku oglądałem pozostałości
tej budowli. Mieszkańcy Pogorzałego znają tę historię doskonale,
bo tu ich synowie często nocowali w czasie okupacji niemieckiej.
Dziś tylko dobrze znający las potrafi wskazać to miejsce. Idziemy
nasypem kolejki dalej na południe. Dochodzimy do następnego
skrzyżowania leśnych dróg. My skręcamy w lewo na wschód.
Jest to droga, którą dojdziemy do dawnego Ciurowa, dalej Milicy
a dziś ulicy Paryskiej. Ponieważ ten odcinek drogi został już opisany w jednej z poprzednich wędrówek, powtórzę tylko, że dojdziemy do osiedla Milica. Cała trasa przeznaczona jest dla tych, którzy
lubią ciszę. Potrafią w czasie marszu oglądać ciekawe drzewa,
obserwować ptaki. Przy odrobinie szczęścia mogą też zobaczyć
łosia, jelenia czy sarnę.
Jesienna wędrówka
przez Świnią Górę
Piesza wycieczka przez las, który na przełomie września
i października przebarwia się na kolory pomarańczowy, złoty
i brązowy to prawdziwa przyjemność. Kolorystyka lasu zmienia się
do czasu, kiedy buki, klony i inne drzewa liściaste zrzucają liście.
Wtedy na ścieżkach leśnych zalega kobierzec tworząc niezapomniany widok.
Autobusem linii nr 13 dojeżdżamy do przystanku na żądanie
na trasie w kierunku Szałasu w pobliżu leśniczówki Odrowążek.
Od przystanku skręcamy w lewo do lasu. Idziemy wyremontowaną
i wyasfaltowaną w 1999 r. drogą Odrowążek – Bliżyn, w kierunku
Świniej Góry. To wzniesienie o wysokości 355 m npm. Znajduje się
w zachodniej części Płaskowzgórza Suchedniowskiego.
Do pokonania mamy 5 km odcinek drogi. Po drodze oglądamy
w oddziale 64d leśnictwa Odrowążek pomnikowy buk, o pierśnicy
140 cm i wysokości 35 m. Niedaleko od tego miejsca, po prawej
stronie drogi, którą idziemy, w oddziale 75d rośnie jodła, która
była najpiękniejsza i najpotężniejsza w naszym województwie.
W pierśnicy ma 130 cm. W obwodzie ma 415 cm. Wysokość 41 m.
Ma około 250 lat, a miąższość drzewa wynosi 19 m3. Niestety,
96
Leśniczówka na Świniej Górze (fot. IK)
w 2007 r. w czasie silnego wiatru została złamana na wysokości
15 m nad ziemią. Przerwę w naszej wędrówce robimy po prawej
stronie drogi na dużej polanie ładnie zagospodarowanej. Znajduje
się tu miejsce zadaszone ze stołami i ławami do siedzenia. Stąd
kilkaset metrów do skrzyżowania dróg leśnych z Jasiowa do
Sorbina i Odrowążka do Bliżyna. Przy skrzyżowaniu dróg po
lewej stronie stoi stylowa drewniana leśniczówka i zabudowania
gospodarcze. Na tabliczce napis: „Nadleśnictwo Suchedniów,
obręb Bliżyn, Leśnictwo Świnia Góra”. Wcześniej leśniczówka nosiła nazwę Rosochy. Leśniczówka ma bogatą historię. Tu
w czasie II wojny światowej przez kilka dni stacjonował oddział
mjra Henryka Dobrzańskiego „Hubala”. A 16 września 1944 r. zgrupowanie partyzanckie AL stoczyło walkę z oddziałami Wehrmachtu
i własowcami. Przy skrzyżowaniu dróg stoi ogrodzony pomnik
poświęcony temu wydarzeniu. Wokół pomnika rośnie 5 modrzewi
i 2 cisy. Naprzeciw pomnika umieszczono tablicę PTTK z drogowskazami: do dębu „Bartka” 12 km i Zagnańska 14 km, Dalejów
4,5 km, Bliżyn 12 km. Po wojnie znanym i lubianym leśniczym tego
leśnictwa był Zygmunt Malinowski. Spędziłem tu niezapomniane
97
chwile wraz z harcerzami mojej drużyny na biwaku. Robiliśmy
masło w maselnicy, spali na sianie w stodole i wędrowali leśnymi
ścieżkami. Później wychowywał się tu mały dzik sierota, któremu
leśniczy Zygmunt Malinowski nadał imię „Maciek”. Stąd mamy
do pokonania 12 km do Bliżyna. Idziemy zielonym szlakiem turystycznym biegnącym od Zagnańska. Po obu stronach drogi widać
zarośnięte hałdy po wyrobiskach dawnych kopalń rudy żelaza. Po
prawej stronie drogi widzimy ogrodzenie drewniane z zadaszonymi
słupkami. Obok plansza z informacją, że w oddziale 137 znajduje
się ścisły rezerwat leśny Świnia Góra. Utworzony został w 1953 r.
na powierzchni 50,78 ha. Przeważają tu drzewa w wieku 120-200
lat. Dominuje tu jodła z domieszką dębów, modrzewia polskiego
i buka. Występuje jawor, sosna kandelabrowa i świerk wężowy.
Resztę informacji należy przeczytać w czasie osobistego pobytu.
Rezerwat jest powierzchnią badawczą i doświadczalną praktycznej
nauki botaniki i hodowli lasu, leśników polskich i europejskich. Od
strony południowej rezerwatu dochodziła tu linia kolejki wąskotorowej z Suchedniowa z odgałęzieniem do Zagnańska. W 1960 r.
właśnie tą kolejką z Zagnańska do rezerwatu przyjechali uczestnicy
konferencji Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody. Kilkadziesiąt
metrów od drogi po lewej stronie rośnie pomnikowy modrzew
polski o pierśnicy 130 cm i wysokości 35 m. Od września 2008 r.
rezerwat nosi imię dr. inż. Stanisława Barańskiego, leśnika przyrodnika, pisarza i wieloletniego nadleśniczego Nadleśnictwa Bliżyn
Idziemy teraz drogą w dół do skrzyżowania z drogą Suchedniów
– Zbrojów. Tu przechodzimy granicą drugiego rezerwatu o ochronie
częściowej „Dalejów”. Idziemy drogą w kierunku osady Jastrzębia.
Droga prowadzi lekko pod górkę. Osiągamy szczyt wzniesienia
i wychodzimy na brzeg lasu. Przed nami piękna panorama na
dolinę rzeki Kamiennej i miejscowość Bliżyn. Na horyzoncie widać
„nitkę” szosy prowadzącej z Bliżyna do Ubyszowa. Po prawej stronie widać malowniczo położoną górę Brzask i miejscowości Gilów
i Gostków Górny.
Miejscowość Jastrzębia ma piękne położenie. Domy znajdują
się w znacznym od siebie oddaleniu w otoczeniu zieleni. Czyste
powietrze i cisza zachęciły „mieszczuchów” do osiedlania się
w tym malowniczo położonym przysiółku. Warto było przejść długi
odcinek leśny, a później odpocząć na skraju lasu. Schodzimy teraz
98
Pamiątkowa tablica przy rezerwacie „Świnia Góra” (fot. IK)
w kierunku Bliżyna asfaltową drogą. Po prawej stronie oglądamy ładnie utrzymany, ogrodzony cmentarz żołnierzy radzieckich.
Spoczywa tu 5000 jeńców zmarłych i zamordowanych w obozie
koncentracyjnym w Bliżynie, który był filią obozu w Majdanku.
Dalej przechodzimy przez most na rzece Kobylance, a na skraju
lasu już w Bliżynie Zafabrycznym, po prawej stronie oglądamy
pomnik zamordowanych Żydów w tym samym obozie. Przed nami
po lewej stronie wysoki komin fabryczny z zabudowaniami. To
dawny zakład „Polifarb”. Wcześniej był tu zakład hutniczy o bogatej
tradycji. Przechodzimy przez most na rzece Kamiennej i drogą udajemy się do Bliżyna na przystanek autobusowy, skąd odjeżdżamy
do Skarżyska.
99
Szlakiem
przydrożnych kapliczek
Listopad to czas zadumy i wspomnień o naszych najbliższych,
których już nie ma wśród nas. Minął dzień Wszystkich Świętych
i Zaduszki. Jest doskonała okazja, aby zagłębić się w krajobraz
i powędrować do miejsc, które wyobrażaliśmy sobie, a które
w rzeczywistości okazują się zupełnie inne, niespodziewanie piękne, albo przeciwnie, niosące
rozczarowanie, zawsze jednak
zas kakujące. To przydrożne
figurki stojące przy ścieżkach,
w łąkach i nad wodami. Często
już nadwerężone „zębem czasu”. To powszechny element
naszego krajobrazu, przydrożnej sztuki. Krzyże, kapliczki
i rzeźby, to wpływ katolickiej
tradycji naszego ludu, który
w ten sposób dawał wyraz
swojej pobożności lub upamiętniał jakieś wydarzenia.
Dziś zapoznamy się z figurkami
przestawiającymi św. Jana Ne pomucena, które spotyka się
w najróżnorodniejszych miejscach. Jest to święty lubiany
na całym świecie.
fot. IK
A kim był? Urodził się
w
Po
muku koło Pilzna. Był
Św. Jan Nepomucen na Rejowie
wikariuszem generalnym archidiecezji w Pradze. Zaangażował się w spór między królem Czech
Wacławem IV a praskim arcybiskupem. Odmówił złamania tajemnicy spowiedzi. Dlatego został zamordowany w 1393 r. Jego ciało
wrzucono do rzeki Wełtawy. Jan Nepomucen został kanonizowany
dopiero w XVIII w. Ma bronić przed zniesławieniem, powodzią
i nadmierną suszą. Uważany jest za patrona mostów, przepraw
100
i opiekuna życia rodzinnego. Figury św. Jana Nepomucena ustawiane są najczęściej w pobliżu wody, przy źródłach, nad rzekami
i stawami. Zapewne intencją fundatorów tych figur była ochrona
przed powodzią i zalaniem pól i łąk. Są to najczęściej drewniane
rzeźby w drzewie lipowym prawie naturalnej wielkości człowieka.
Posiadają wartość artystyczną. Trudne są do ustalenia dziś daty ich
powstania i nazwiska twórców. Pier wszą figurką, którą oglądamy
na terenie Skarżyska jest św. Jan Nepomucen stojący na Rejowie
przy ul. Mikołaja Reja naprzeciw posesji nr 93 nad brzegiem
kanału odprowadzającego wo dę od wielkiego pieca. Jest
rzeźbiona w kamieniu. Jak głosi legenda, figurka została
za kupiona przez majętnego
właściciela wsi Rejów od mieszkańca Suchedniowa za worek
kaszy. Jak było naprawdę nie
wiemy. Na postumencie widnieje napis: „17 czerwca 1908 r.
Św. Janie Nepomucenie obrońco dobrej sławy módl się za
nami”. Figurka ma utrąconą
prawą dłoń.
Ze Skarżyska przenosimy się na ul. Warszawską
w Suchedniowie. Mieszkańcy
Su chedniowa mają swojego
św. Jana Nepomucena rzeźbionego w drzewie lipowym.
Św. Jan Nepomucen nad źródłem
Jak chce tradycja tu stał już
w Michniowie (fot. IK)
w czasie powstania styczniowego 1863 r. Znajduje się przy posesji nr 3a. Łatwo do niego trafić. Przed kapliczką spoczywają dwa duże głazy z czerwonego
granitu, a obok rośnie wiekowy modrzew podobno posadzony
w tym czasie, kiedy została poświęcona kapliczka. Kiedyś po drugiej stronę drogi bliżej Góry Baranowskiej miała swój dworek babka
Jana Nowaka Jeziorańskiego – słynnego „kuriera z Warszawy”.
101
Dworek został spalony przez kozaków w czasie powstania
w 1863 r. W pobliżu przepływa strumień mający swe źródło
pod Krukiem, jest tu częściowo skanalizowany. Dopiero widoczny jest w łąkach w pobliżu rzeki Kamionki, do której wpływa. Odwiedzamy teraz znanego już św. Jana Nepomucena nad
Źródłem w Michniowie. Stoi po prawej stronie drogi jeśli jedziemy z Suchedniowa do Bodzentyna. Oryginalna figurka spłonęła
w czasie pacyfikacji Michniowa w 1943 r. Pochodziła z XIX w.
Figurka rzeźbiona również w drzewie lipowym jest ładnie pomalowana i stoi w pobliżu źródła.
I jeszcze obejrzymy czwartą figurkę Jana Nepomucena. Nie
stoi na terenie naszego powiatu, ale w przeszłości jedna z dzielnic
naszego miasta miała związki religijne z parafią w Chlewiskach
w obecnym powiecie szydłowieckim. Otóż około 1475 r. mieszkańcy wsi Pogorzałe należeli do parafii w Chlewiskach. I choć
figurka, o której piszę, pochodzi z XIX w., a Pogorzałe należy do
Skarżyska od niedawna, to przez szczególny sentyment, namawiam czytelników do obejrzenia fotografii. Św. Nepomucen ma
szczególne miejsce. Stoi na sztucznie usypanej wyspie na dużym
stawie w Chlewiskach. Jest widoczny jeśli jedziemy od Szydłowca
do Chlewisk. Po drugiej stronie drogi stoi remiza strażacka. Nie
należy mylić, że jest to św. Florian patron strażaków. Figurka
pochodzi z XIX w. a zadaszenie zostało wykonane w wieku XX.
Św. Jan Nepomucen stoi na środku stawu. Zawsze kiedy przejeżdżam zatrzymuję się, aby na niego popatrzyć. Kiedyś przed laty
kiedy przyjeżdżałem do Chlewisk, aby nagrywać toki cietrzewi na
leśnej polanie pod Aleksandrowem, miałem niezapomniane przeżycie. Na toki cietrzewi jedzie się o 2 godzinie w nocy. Rano wraca
się do domu. Podczas takiego powrotu spojrzałem na figurkę.
Św. Jan Nepomucen stał dosłownie na powierzchni wody. Takie
złudzenie powstało na skutek parującej wody. Nie było widać
wyspy tylko stojącą sylwetkę jakby na wodzie. Kiedy patrzę na
niego myślę, że jest mu zimno w stopy. Rzeźby tego świętego są
łatwo rozpoznawalne. Mają prawie tę samą wysokość i wykonane
zostały przez ludzi znających się na rzeczy.
W czasie moich wędrówek po skarżyskim powiecie naliczyłem ponad 150 różnych figurek. Te wykonane teraz nie mają żadnego wyrazu artystycznego. Często elementami ich jest plastik,
102
oleodruk, blacha falista lub zwykłe lastriko. Wykonane są jednak
na jakąś intencję i to należy uszanować. Obserwuję, że w miejsce
starych spróchniałych kapliczek szczególnie na brzegach lasów
wiszących na starych drzewach, pojawiają się nowe o zaskakującej formie.
A ile ich jest? Tego nikt nie wie.
Źródlane bogactwo
skarżyskiego powiatu
Zdrowa woda życia doda. Zapamiętałem to przysłowie.
Zobaczyłem je w połowie lat 50. ubiegłego wieku w jednym
z domów w czasie wędrówki po Górach Świętokrzyskich. W kuchni
nad wiadrami z wodą wisiała makatka z wyszywaną sceną rodzajową przy źródle. W tamtych czasach nie było wodociągów na
wsiach. Wodę czerpano ze studni kopanej w ziemi lub licznych źródeł. Co to jest źródło wody? To naturalny wypływ wody podziemnej, słodkiej lub mineralnej na powierzchnię ziemi. Jest początkiem
strumienia lub rzeki.
Mija w tym roku czterdzieści lat odkąd rozpocząłem poznawać
urok tego zjawiska przyrodniczego. Poznałem źródła Dunaju, Łaby,
Wisły, Sanu i Dniestru. Najlepiej jednak lubię odwiedzać źródła
w Bieszczadach, Gorcach i Górach Świętokrzyskich. Mam swoje
ulubione o które dbam, oczyszczam, a nawet przy nich wykonałem skromne ławeczki. Te z dala od ludzkich osad, jeszcze czyste,
wolne od porzuconych plastikowych butelek i śmieci.
Opowiem o źródłach najbardziej znanych i chętnie odwiedzanych przez amatorów dobrej wody. Jedno z nich wypływa
z południowego stoku Góry Pogorzelskiej. Obok dawnej leśniczówki przy ul. Gajowej, przy źródle stoi nieraz kolejka ludzi z różnymi
pojemnikami na wodę. Szanujmy ten piękny zakątek. Woda z tego
źródła płynie przez teren ogródków działkowych „Źródełko”, a od
ul. Łowieckiej jest skanalizowana. Ten strumień przed wybudowaniem osiedla Milica płynął przez całe Place i przy ulicy dawnej
Granicznej rozszerzał swoje koryto. W tym miejscu przy ul. Połud-
103
niowej łapaliśmy raki i ryby. Kobiety prały tu bieliznę. Strumyk
przez łąki wsi Milica i Doliska wpływał do rzeki Kamiennej.
Ma swoje źródła Pogorzałe. Jedno z nich jest łatwo dostępne. Należy skręcić na końcu ul. Rajdowej w prawo na skos
i wydeptaną ścieżką w dół po około 400 m dojdziemy do źródła.
Obok przebiega żółty szlak dla turystów pieszych. Drugie źródło
znajduje się obok starych kamieniołomów piaskowca. Na południe od ul. Parkingowej, w lesie poniżej kopalni, kiedyś były tu
trzy źródła, a woda płynęła dwoma wykopanymi rowami przez las
do ul. Łąkowej, części starej Milicy. Dziś czynne jest tylko jedno.
W okresie lata często zanika. Łatwo do niego trafić idąc leśną
ścieżką, znajduje się na zachodnim krańcu kamieniołomu.
Znany jest teren źródliskowy nad rzeką Kamienną na południe od dzielnicy Bór. Źródło w pobliżu rzeki Kamiennej oprawione drewnianą cembrowiną z daszkiem i ławkami, jest najlepiej
zagospodarowanym źródłem. Ławeczki zachęcają do odpoczynku
i skosztowania dobrej wody. W różnych miejscach wokół cembrowiny pojawiają się małe „wulkaniki” mieszające biały piasek. Tu
w dolinie rzeki obok dawnego młyna Cioka, obok wysokiej skarpy
podziwiamy przyrodę. W pobliżu, na brzegu lasu oglądamy pomnik
z czer wonego piaskowca, który upamiętnia śmierć partyzanta
ochraniającego sztab zgrupowania AK, który w tym czasie znajdował się w zabudowaniach młyna. Zginął tu Andrzej Pasek ps.
„Jędrek”. Warto przeczytać opisane wydarzenie w książce Cezarego
Chlebowskiego Pozdrówcie Góry Świętokrzyskie. Do źródła najłatwiej trafić idąc przedłużeniem ul. Orzeszkowej drogą leśną do
rzeki Kamiennej. Źródło znajduje się 15 m od brzegu rzeki.
Na wschodnim krańcu miasta na granicy lasu z Parszowem
toczy swe wody źródło „Głodna Woda”. Idziemy do niego skręcając w prawo w las w leśną drogę gospodarczą na wysokości
rozebranej niedawno gajówki, która stała po lewej stronie drogi
Skarżysko – Parszów. Źródło znajduje się około 0,5 km od asfaltowej drogi na południe w lesie. Aby do niego dotrzeć idziemy drogą
gospodarczą na południe. Po około 200 m skręcamy odnogą drogi
na wschód. Przekraczamy strumyk tego źródła i wchodzimy na
wzniesienie. Ze wzgórza oglądamy młody las i dolinę strumienia.
W połowie wzgórza spod skałek wysokości około 3 m, wypływa
wartki strumień wody. Spływa po stoku i dalej toczy swe wody
104
w kierunku Majkowa. Dalej przez łąki płynie na wschód znajdując
ujście w rzece Żarnówce. Nazwa „Głodna Woda” ma swoje uzasadnienie. Po wypiciu zaraz wzrasta apetyt. Czyste źródło w środku
lasu, to dziś swoisty rarytas.
Źródło rzeki Bernatki pod Płatkowem (fot. IK)
Ma swoich zwolenników źródło w Mostkach, wypływające
obok jeziora zaporowego. Najłatwiej trafić idąc za budynek sklepu
stojącego poniżej dworku siedziby zawiadowcy wielkiego pieca,
stojącego tu w XVIII w. Nie ma już śladów po wielkim piecu. Warto
przy okazji zwiedzić Wiejski Dom Kultury. Możemy zapoznać się
z planem ścieżki spacerowej wokół jeziora umieszczonym na
tablicy. Popatrzeć na figurkę św. Floriana z 1906 r., która stoi na
wzgórzu obok dworku. Na końcu napić się wody ze źródła, która
wypływa z metalowej rury co ułatwia nabieranie wody.
Mają swe źródła mieszkańcy Skarżyska Książęcego. Idąc w kierunku Szydłowca ul. Warszawską, skręcamy w lewo przy posesji
nr 253 i ścieżką prosto na zachód po około 200 m dochodzimy
na skraj łąki. Tu dwa oddzielne kręgi obejmują teren źródliskowy.
Wartki strumyk toczy swe wody do rzeki Oleśnicy. Z betonowego
kręgu, wodę nabieramy umocowanym na łańcuchu wiadrem. Jako
105
punkt odniesienia do tego miejsca może być budynek remizy strażackiej, która znajduje się na północ od tego źródła.
Warto wspomnieć o źródłach na Brzasku. Mają smaczną wodę,
ale nowi właściciele działek ogrodzili swoje posesje i dostępne są
tylko te w lesie. Nie opisuję trasy do nich, bo tylko dobrze znający
las chodzą tam po wodę.
W otaczających Skarżysko lasach jest kilkadziesiąt źródeł. Na
Majkowie, Górze Baranowskiej i w Lesie Dalejowskim. Tylko na
odcinku od Bliżyna do Wołowa wypływa z północnej strony wzgórza 5 źródeł. Mieszkańcy okolicznych miejscowości mimo posiadanej sieci wodociągowej nadal wydeptują ścieżki po wodę na
herbatkę. Potrafią opowiadać różne historie związane ze źródłami.
A jak zmęczony wędrowiec powinien pić wodę ze źródła?
Małymi łykami, przetrzymując w ustach przez chwilę wodę. Zwykle
kiedy docieram do źródła przemywam oczy. Tak mnie nauczył
w czasach mojej młodości podczas wędrówki po Bieszczadach
Victorini, człowiek legenda mający swoje „ranczo” u podnóża
Skolego w zatoce Jeziora Solińskiego nazwanej jego imieniem.
Piękny wiersz o źródle zwanym „Bełkotką” w Iwoniczu-Zdroju
napisał w 1856 r. Wincenty Pol – poeta, podróżnik i geograf.
Szanujmy nasze skarby narodowe.
W widłach rzek
Kamiennej i Kuźniczki
Na wycieczkę jedziemy autobusem linii nr 13 do Kucębowa.
Wysiadamy za Bliżynem na przystanku w Zbrojowie obok kapliczki. Idziemy w prawo na północ gruntową drogą obok leśniczówki
w kierunku widocznego budynku nad rzeką Kuźniczką. Po dojściu do mostu na tej rzece oglądamy po lewej stronie staw,
który w przeszłości służył kuźnicy wodnej czynnej już w XVI w.
Później był tu młyn zbożowy. Ostatnimi właścicielami była rodzina Banaszczyków. Tą drogą zwaną górniczą jechały furmanki
z rudą żelaza pozyskaną w kopalniach w Dalejowskim Lesie i na
Świniej Górze. Jedne jechały do wielkiego pieca w Mroczkowie,
inne skręcały w prawo kierując się wzdłuż brzegu rzeki do kuźni-
106
cy w Gilowie. My właśnie idziemy tą trasą przez las i przysiółek
Podgórki. Po około 1 km marszu dochodzimy do zabudowań dolnego Gilowa nad rzeką Kamienną. Od południowej strony Gilów
sąsiaduje z rzeką Kuźniczką. Zlokalizowany jest w widłach dwóch
rzek. Mało znany ten obszar ziemi ma ciekawą historię. Teren ten
w przeszłości należał do rodziny Zygmunta Broel-Platera. Na
początku XX w. ziemia zmieniała właścicieli.
Ruiny młyna wodnego w Gilowie (fot. IK)
Hrabia część majątku sprzedał. W 1927 r. zakupił ją Aleksander
Smoliński notariusz z Łodzi na cele rekreacyjne. W skład osady
wchodził zbiornik wodny na rzece Kamiennej, drewniany młyn i las
o powierzchni 16 ha. Nieco powyżej młyna w przeszłości czynna
była kuźnica. Usytuowana była przy jałowym upuście obecnego
młyna. Zachowały się po niej liczne ślady żużla żelaza nad brzegami rzeki Kamiennej oraz ujęcie wody wykorzystane później
przez młyn. Ostatnio był to młyn motorowo-wodny. Do budynku
młyna przylegała ceglana piętrowa budowla, w której mieściła się
motorownia z silnikiem spalinowym 25 KM. Jeszcze w 1957 r. cały
obiekt był w dobrym stanie technicznym. Po obejrzeniu zabudo-
107
wań nad rzeką wracamy drogą na południe, aby skręcić w pierwszą gruntową drogę w lewo do widocznego lasu. Idziemy wzdłuż
zabudowań. Po lewej stronie oglądamy łąki nad rzeką Kamienną.
Po dojściu do ściany lasu idziemy jeszcze około 200 m do drogi
skręcając w las pod kątem prostym. Tą leśną drogą idziemy do
końca, aż zobaczymy z wysokiego brzegu teraz rzekę Kuźniczkę.
Uczęszczaną ścieżką brzegiem rzeki idziemy na wschód. Po drodze spotykamy w dolinie rzeki dorodne dęby. Po przejściu około
0,5 km uważamy, aby trafić na drogę skręcającą w lewo w głąb
lasu. Jeśli trafimy właściwie, to po przejściu 100 m znajdziemy się
nad brzegiem wyrobiska skalnego.
Kamieniołom w Henrykowie (fot. IK)
To kamieniołom wapienia muszlowego. Tu kończy się występowanie tej skały, która ma swój początek w Skarżysku nad rzeką
Kamienną, gdzie są nieczynne kamieniołomy tego samego minerału. Kopalnia w Henrykowie, bo tak należy ją zlokalizować, jest
własnością rodziny Sadowskich. Schodzimy do środka w głąb
wyrobiska ścieżką. Wysokość ścian około 20 m. Całość ma kształt
108
owalu. Pięknie usytuowany kamieniołom porastający różnorodną
roślinnością pozwala na odpoczynek na znajdującej się tu łączce.
Nie dociera tu hałas. Błoga cisza i tylko słońce zagląda przez konary drzew do wnętrza. Krąg kamienny i resztki po ognisku świadczą,
że miejsce to jest odwiedzane. Oglądamy ściany skalne. W szczelinach mają gniazda ptaki. Nie płoszymy ich. Pozyskiwany stąd
wapień wykorzystywany był jako uzupełniający wsad do wielkiego
pieca w Bliżynie, który czyny był jeszcze w XIX w. Stąd udajemy
się na wschód wzdłuż brzegu rzeki Kuźniczki. Stąd w niewielkiej
odległości rzeka ta uchodzi do Kamiennej. Dochodzimy do rzeki,
która zagradza nam dalszy marsz. Schodzimy z piaszczystego
wysokiego brzegu nad rzekę. Teraz czeka nas największa atrakcja
wycieczki. Nazywam ją 50% na 50%. Dlaczego? Aby przejść na
drugi brzeg musimy wejść na długi pień drzewa przerzucony przez
rzekę. Kto nie chce ryzykować, przechodzi przy pomocy leżącego
tu grubego kija. Kijem podpieramy się zanurzając w dno rzeki.
W ten sposób przechodzimy bezpiecznie na drugi brzeg. Osoby
bardzo młode i ryzykanci idą swobodnie bez „podpórki”. Jak
pień drzewa jest suchy, przejście jest udane. Jeśli jest mokry to
jest właśnie model 50% na 50%, że będziemy w rzece. Kołki do
podpierania znajdują się po obu brzegach rzeki. Tubylcy swoje
kije przemyślnie chowają w krzakach. Ja swój też chowam, bo nie
stosuję już tego modelu po ostatniej kąpieli, kiedy brakowało mi
dosłownie dwa kroki, aby przejść na sucho. I choć stąd mamy bardzo blisko do przystanku w Henrykowie, wracamy tą samą drogą,
którą przyszliśmy. Wracamy od opisanej przeprawy około 200 m
i wypatrujemy po lewej stronie nad brzegiem teraz rzeki Kuźniczki
małego boiska do siatkówki. Tu skręcamy w lewo w dół do znajdującej się kładki i przechodzimy ścieżką obok jednego z domów po
drugiej stronie rzeki do asfaltowej drogi. Teraz idziemy na przystanek w Henrykowie w kierunku wschodnim, gdzie przystają busy
i odjeżdżamy do Skarżyska.
109
Szlakiem starych młynów
nad rzekami Kaczką i Żarnówką
Trasę, którą proponuję do przejścia, należy zaliczyć do najciekawszych pod względem poznawczym i zdrowotnym. Wędrówkę
odbędziemy obrzeżem Sieradowickiego Grzbietu Gór Świętokrzyskich jeszcze w granicach naszego powiatu. W tym celu dojeżdżamy
autobusem lub busem ze Skarżyska do Mostek, ale na granicy
z Suchedniowem. Wysiadamy obok tablicy z napisem Suchedniów.
Teraz wracamy około 100 m do drogi, która prowadzi do dawnej
miejscowości Kaczka. Idziemy nowym chodnikiem na wschód
przez miejscowość Dobra Dróża, dziś włączoną do Mostek. Celem
naszym jest dojście do Starego Stawku i Kaczki. Mamy do przejścia 3 km odcinek. Po przejściu przez most na rzece Żarnówce
idziemy przez las drogą gruntową równolegle do rzeki, którą
widzimy na znacznym odcinku. Dochodzimy do pierwszych zabudowań Kaczki. Po prawej stronie znajdują się nowe zabudowania
na terenie dawnej posiadłości rodziny Ceglińskich właścicieli
młyna zbożowego. Skręcamy drogą w prawo. Obok stoi drewniany
krzyż, przy którym nadal w maju zbierają się niewiasty i śpiewają
pieśni religijne. Po lewej stronie stoi budynek, w którym mieszkał
podleśniczy leśnictwa Kaczka. Idziemy teraz na południe. Odsłania
się widok po lewej stronie na dolinę rzeki. Po prawej stronie stoją
domy miejscowości Kaczka. My oglądamy po lewej stronie, ładnie
ogrodzony drewnianym płotkiem, rozległy teren liczący prawie
6 ha po dawnym stawie, gromadzącym wodę dla młyna zbożowego. Oglądamy dobrze zachowany fragment kamiennego jazu
piętrzącego wodę. Tu łączą się dwie rzeczki Kaczka i Żarnówka.
Kaczka wypływa z Burzącego Stoku, a Żarnówka na wschód
z lasów spod Barwinka. W 1900 r. po odbudowie wielkiego pieca
w Mostkach na skutek deficytu wody, został wykopany kanał
ziemny łączący rzekę Lubiankę z rzeczką Żarnówką. W ten sposób
zasilano wodą staw w Mostkach. W przerwach właściciel młyna
w Ratajach usuwał przegrodę na Lubiance i dokonywał przemiału.
Kanał ziemny znajduje się na 3 kilometrze od miejscowości Kaczka
zgodnie z kierunkiem zielonego szlaku turystycznego prowadzącego na Wykus. Młyn na Kaczce zbudowano w 1886 r. Uszkodzenia
110
powodziowe, a później pożar młyna, przerwały jego działalność
w latach 40. XX w.
Teraz idziemy drogą z Kaczki do Starego Stawku. Do tej miejscowości prowadzi tylko jedna droga i nie obawiamy się, że możemy
zabłądzić. Idziemy przez las i oglądamy pojedyncze siedliska ludzi,
którzy wybrali te ciche i ustronne miejsca, aby obcować z dziką tu
jeszcze przyrodą. Idziemy na południe. Kiedy skończy się po lewej
stronie las zaczynają się nadrzeczne łąki. To Stary Stawek.
Budynek zawiadowcy wielkiego pieca w Mostach (fot. IK)
Na śródleśnej polanie było tylko 6 domów. Teraz mieszczuchy
wykupują działki i powiększają przez zabudowę teren zamieszkania. Tu po lewej stronie drogi na wysokości wykopanego kanału
odwadniającego łąki, stał młyn zbożowy. Czynny był w XIX w.
Właścicielem był Arendt. Później rodzina używała już spolszczonego zapisu Arent. Historię tę opowiedziała mi wnuczka Maria Arent-Wielopolska, która swego dziadka jeszcze pamiętała. Na rzece
Kaczce do dziś widać zarys brzegów stawu o powierzchni około
1 ha. Od strony lasu zachował się fragment ziemnej grobli, resztki
starej kamiennej piwniczki i zarośnięty kanał przelewowy. Zgodnie
z informacją nowy właściciel działki rozpoczął poszukiwania
111
około 50 m poniżej stojącego tu niegdyś młyna i odnalazł połowę
kamienia młyńskiego. Średnica kamienia wynosi 85 cm. Drugiej
połowy jednak nie udało się odszukać. Młyn uległ uszkodzeniu
po wielkiej powodzi w 1903 r. Metodą domina uszkodzone zostały
wszystkie młyny na rzece Kaczce, a w Mostkach powódź zniszczyła
część zakładów wielkiego pieca i przyczyniła się do jego likwidacji, trzeci młyn a właściwie pierwszy licząc z biegiem rzeki, był
w posiadaniu spadkobierców rodziny Babiarzów. Młyn o budowie
szkieletowej obitej deskami jeszcze do niedawna miał kompletne
urządzenia. Główny wał napędowy połączony z kołem młyńskim,
przekładnie wykonane z drewna grabowego oraz inne urządzenia. Dziś zachowała się tylko ziemna zapora wodna i pozostałości
kamienne jazu piętrzącego wodę. Młyn był czynny jeszcze w latach 50. XX w. Powódź doprowadziła do jego ruiny. Zarys stawu
o powierzchni około 3 ha gromadzi wodę na jego dnie. Jest czysta.
Dowodem na to są pstrągi potokowe, a nawet widziano raki.
W czasie II wojny światowej młyn był ostoją partyzantów.
Wypiekano również na ich potrzeby chleb o czym można przeczytać
w opracowaniach wspomnieniowych byłych członków ruchu oporu.
My dochodzimy do ostatniego mostku na rzece Kaczce i wracamy tą samą drogą. Nie mogliśmy wejść na prywatne posesje
gdzie stały młyny. Tylko na Kaczce przechodzimy drogą obok piętrzącego wodę jazu. Ale kiedy nie ma tu „braci grzybiarskiej”
prawie o każdej porze dnia możemy zobaczyć spacerujące na
wrzosowisku jelenie, czarnego bociana na łące na Starym Stawku.
O wczesnym poranku można usłyszeć głos żurawi lecących
z żerowiska na Barwinek. Wieczorem echo niesie hukanie sowy.
Oddychamy czystym powietrzem z dala od hałasu. Spacer do krzyża przy drodze pożarowej zajmuje nam około pół godziny. Tu musimy wejść w las zgodnie z oznakowaniem zielonego szlaku prowadzącego wzdłuż zalewu przez Redzik Dolny do dawnego budynku
zawiadowcy wielkiego pieca w Mostkach. Dalej szlak prowadzi
przez las w kierunku Skarżyska Zachodniego. Naszą wędrówkę
kończymy nad zalewem w Mostkach. Oglądamy tablicę poglądo wą ścieżki spacerowej wokół zalewu. Wchodzimy na wzgórze,
z którego wystają potężne głazy piaskowca dolnotriasowego. Obok
budynku stoi kapliczka św. Floriana z 1906 r. Od południowej strony rośnie pomnikowa lipa. W budynku mieści się dom kultury.
112
Całość ładnie wyremontowana stanowi niezwykle barwny obiekt
na tle rosnących tu drzew. Ze wzgórza oglądamy na lewo od zalewu masyw leśny. To Żarnowa Góra 314 m npm. Właśnie obok niej
przechodziliśmy idąc od strony Kaczki. Dalej na południe widoczna
na horyzoncie góra –
Kamień Michniowski.
Po prawej stronie to
Szelejtów i las, w którym można spotkać
dawne doły rudne po
czynnych kopalniach
rudy żelaza. Schodzimy
nad zalew i oglądamy zabytkową groblę
z upustem wykonaną
z ciosowego kamienia.
Obok sklepu wypływa
woda ze źródła. Warto
przemyć oczy i napić
się tej smacznej wody.
Do tradycji już weszło
odpoczywanie nad zalewem. Duża tafla wody
wpływa uspokajająco
na nasz organizm. Dlatego warto posiedzieć
Kapliczka św. Floriana z 1906 r.
w oczekiwaniu na busa,
w Mostkach (fot. IK)
którym
odjeżdżamy
z przystanku Kamieniczki znajdującego się po prawej stronie
drogi do Parszowa. Wycieczkę tę można rozpocząć w odwrotnym
kierunku. Zachęcam do tego sposobu wędrowania. Wiem z własnego doświadczenia, że zawsze coś przeoczyliśmy. Taki sposób
poznawania przynosi zawsze miłe niespodzianki.
113
Zagadkowy znak
w Lipowym Polu Plebańskim
W 1789 r. Sejm Czteroletni upaństwowił dobra biskupie
w Górach Świętokrzyskich. Aby ujednolicić i powiązać w określony
system geodezyjny mapy poszczególnych obszarów, rząd powołał
generalnego rewizora do wykonania tego zadania.
Odbędziemy wycieczkę do miejsca, gdzie
znajduje się na terenie
powiatu skarżyskiego
znak pomiarowy geodezyjny, zwany triangulem. W Skarżysku najlepiej wsiąść do autobusu MPK linii nr 22 i ul.
Kopernika poprzez Li powe Pole Skar bowe
dojechać do Lipowego
Pola Plebańskiego. Wysiadamy na przystanku
w pobliżu remizy strażackiej. Z przystanku należy wrócić do posesji
nr 43 i szukać dogodnego przejścia na północ
poza zwartą zabudową
wsi. Kilkaset metrów
od zabudowań na nieZnak geodezyjny z 1828 r.
wielkim wzniesieniu pow Lipowym Polu Plebańskim (fot. IK)
rośniętym krzakami i laskiem brzozowym, stoi postument zbudowany z piaskowca,
w który wmurowano żelazny krzyż. Do ściany obiektu jest przymocowana tablica z napisem: „Znak geodezyjny leżący na południku
Łysicy wybudowany w 1829 roku przez prof. Fr. S. Armińskiego
w celu założenia triangulacji dla pomiaru Staropolskiego Zagłębia
Przemysłowego”.
114
Ze wzgórza oglądamy panoramę okolicy. Widać zalesioną
Pogorzelską Górę, Skarżysko Książęce, część Skarżyska i od północy ścianę lasu należącego do powiatu szydłowieckiego. Na
zachodzie przed nami daleka panorama łąk leżących nad rzeką
Oleśnicą, aż po lasy Majdowa. Dolina rzeki Oleśnicy to wspaniały zielony kompleks różnorodnej roślinności i gniazdującego tu
ptactwa. Piesze wycieczki wzdłuż Oleśnicy w kierunku Skarżyska
Książęcego dostarczają wrażeń, szczególnie w maju. Wtedy wszystkie ptaki śpiewające dają tu koncert. My wracamy do historii.
Rewizorem pomiarów geodezyjnych został oficer artylerii Wojciech
Niemyski. Obszary pomiarów były duże, rozrzucone a teren morfologicznie zróżnicowany. Dlatego postanowiono powołać dodatkowo do wykonania pomiarów astronoma. Zatrudniono profesora
Franciszka Armińskiego z Uniwersytetu Warszawskiego, który
był jednocześnie dyrektorem obserwatorium astronomicznego.
Należało wyznaczyć sieć triangulacyjną. Profesor Armiński za
początek układu współrzędnych przyjął szczyt Łysicy – najwyższej
góry w Świętokrzyskiem. W 1828 r. na wierzchołku Łysicy wymurowano postument w kształcie słupa do obserwacji astronomicznych,
które trwały nocą. Punktem odniesienia była gwiazda polarna.
Po dwóch latach obserwacji obliczył, że szerokość geograficzna
północna wynosi 55 stopni, 53 minuty i 35 sekund. Teraz wiemy
jak ważną i ciekawą pracę wykonał astronom. Ułatwiło to powiązanie ze sobą luźnych map, które często nie odpowiadały rzeczywistości. My stoimy w miejscu, gdzie przebiega północna granica
dawnego Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego.
Jako ciekawostkę podaję, że pierwszego pomiaru wysokości
Łysicy dokonał Stanisław Staszic. A Wojskowy Instytut Geograficzny w latach Polski międzywojennej ustalił jej wysokość na
610,5 m npm. Obecnie na mapach figuruje 612 m npm.
Opisaną trasę można przebyć ze Skarżyska rowerem. Wyznaczona jest trasa rowerowa w kierunku Kierza Niedźwiedziego.
Powrót to przyjemny spacer z widokiem na Górę Pogorzelską
i Borki. W połowie drogi idąc ul. Kopernika możemy skręcić
w prawo w ul. Podlaską i dalej wzdłuż lasu dojść do ul. Sokolej.
115
W poszukiwaniu karawaki
Kiedy oglądamy herb powiatu skarżyskiego, widzimy na jego
prawej połowie na niebieskim tle krzyż z dwoma poprzeczkami.
Taki sam krzyż znajduje się na niebieskim tle w herbie województwa świętokrzyskiego.
Karawaka to krzyż św. Benedykta, pochodzi z XVI w. z miasta
zwanego Carawaca w Hiszpanii. Pierwowzorem krzyża jest relikwiarz, w którym przechowywane są domniemane drzazgi z krzyża
męczeńskiego Chrystusa. Relikwiarz ma kształt krzyża, w którym
są dwa poprzeczne ramiona. Wyższe jest krótsze. Relikwiarz zdobyty był przez Ferdynanda III Świętego podczas wojny z Maurami
w 1241 r. Jest nietypowy w łacińskiej Europie. Do Carawaca
przywieźli go templariusze, którzy otrzymali go jako dar od króla.
Później relikwiarz posiadali zakonnicy z Zakonu Rycerskiego Świętego Jakuba. Krzyż szybko rozprzestrzenił się po Europie. Był
bardzo popularny w Polsce pod koniec XVIII i XIX w. Miał chronić
przed „morowym powietrzem” i zarazami. Chronił przed wypadkami i nagłymi zgonami. Także przed klątwami, burzami i piorunami.
Stał się popularny w Polsce jako krzyż chroniący przed zarazą.
Medalion krzyża owijano w fioletowy jedwab i noszono jako tzw.
medalion św. Benedykta.
Jedyny w powiecie skarżyskim
Aby obejrzeć opisany krzyż, musimy pojechać do Bliżyna. Tam
na cmentarzu przykościelnym kościoła św. Ludwika stoi kamienny
postument zwleczony krzyżem odlanym w odlewni w Bliżynie. Od
strony południowej na płaszczyźnie postumentu oglądamy sylwetkę krzyża-karawaki wyrytego w kamieniu. Odczytujemy datę:
1852–1893. Natomiast na drugiej stronie od północy znajduje się
napis po łacinie: „MONUMENTUM HOC POSUERE JOANNES
ET MARINNA KOPCIE”, co znaczy: „pomnik ten stawiam Jan
i Marianna Kopcie”. Poniżej wyfrezowane miejsce, na którym
z pewnością była zapisana intencja na jaką postawiono ten pomnik.
Dlaczego usunięto epitafium, tego już się nie dowiemy.
116
Wycieczka na św. Krzyż
Jest to drugie miejsce, gdzie możemy obejrzeć aż dwa krzyże
św. Benedykta. W tym celu udajemy się z Nowej Słupi drogą królewską na św. Krzyż. Znakowanym szlakiem podchodzimy w kierunku szczytu mającego na przestrzeni wieków trzy nazwy: Łysiec,
Łysa Góra i Święty Krzyż. Na teren sanktuarium św. Krzyża wchodzimy przez barokową bramę, wschodnią. W górnej części fasady
jest kartusz herbowy
zakonu Benedyktynów.
Na zwieńczeniu bramy
oglądamy
kamienny
krzyż o podwójnych ramionach – symbol tego
zakonu. Bolesław Krzywousty w latach 1136–
–1137 ufundował tu
klasztor i sprowadził do
niego Benedyktynów
z Monte Cassino. Od
1936 r. klasztor i kościół
objęło zgromadzenie
misjonarzy oo. Oblatów. Na terenie opactwa
po lewej stronie stoi
dzwonnica
wybudowana w XVIII w. Znajfot. IK
dują się tu trzy dzwony.
Jeden z nich o wadze
Pomnik na cmentarzu kościelnym w Bliżynie
80 kg ufundował ks.
prof. Włodzimierz Sedlak – dawny mieszkaniec Skarżyska. Ma dwa
imiona „Maria Joanna”. Ks. Sedlak na pobliskim gołoborzu składającym się z twardych kwarcytów prowadził badania naukowe
poszukując śladów życia sprzed 300 milionów lat. Badania przyniosły efekty. Ks. Sedlak przemienił nasze wiadomości o życiu na
nową wiedzę elektroniczną. Tu w Puszczy Jodłowej wracał również
do zdrowia. O jego badaniach i wędrówkach po Górach Świętokrzyskich możemy przeczytać w jego książce Człowiek i Góry
117
Świętokrzyskie. Podchodzimy nieco wyżej i zatrzymujemy się przed
wschodnią ścianą kościoła. Kościół przez zakrystię połączony jest
z Kaplicą Oleśnickich i zabudowaniami klasztoru. Kościół pw.
Świętej Trójcy i Świętego Krzyża. Na ścianie wschodniej oglądamy
w niszy drugi duży krzyż benedyktyński o podwójnych ramionach.
Obejrzeliśmy dwa krzyże, które dla wielu ludzi nadal stanowią
zagadkę. Pobyt tu należy wykorzystać do dokładnego zapoznania
się z historią Św. Krzyża. Dyżurujący tu przewodnicy oprowadzą
zainteresowanych po wszystkich interesujących miejscach. Wycieczka poza terenem naszego powiatu miała ścisły związek
z historią krzyża benedyktyńskiego i przy okazji krótkiego wspomnienia o ks. prof. Włodzimierzu Sedlaku.
Wędrówka do kamieniołomu Skały
doliną rzeki Kamiennej
Dziś przejdziemy odcinek trasy od Bliżyna do Skarżyska.
W tym celu jedziemy autobusem do Bliżyna. Wysiadamy na pierwszym przystanku za torami kolejowymi linii Skarżysko – Końskie.
Z przystanku wracamy w kierunku Skarżyska. Przed torami skręcamy w prawo w ul. Spacerową. Po lewej stronie na niewielkim
wzgórzu jeszcze do niedawna stała drewniana budowla. Był to piętrowy barak pamiętający czasy II wojny światowej. Tu mieściło się
biuro i magazyn kopalni „Skały” z niemiecki napisem: „Bergbau”,
do której zmierzamy. A teraz trochę historii. Z tego miejsca
w 1916 r. żołnierze austriaccy z jeńcami wojennymi wybudowali
kolejkę wąskotorową do kopalni białego piaskowca w uroczysku
„Skały”. Była to bocznica linii biegnącej od stacji PKP Bliżyn do
starego Gostkowa przez rzekę Kamienną. Dalej zagłębiała się
w las i skręcała łukiem na wschód w kierunku wzniesienia Skały. My
podążamy asfaltową drogą w kierunku mostu na rzece Kamienna.
Po prawej stronie oglądamy małą kapliczkę zawieszoną na brzozie.
Z tego miejsca wypływa woda ze źródła tworząc nikły strumyk ginący w nadrzecznych zaroślach. Po lewej stronie wzdłuż drogi widać
zarośnięte dawne torowisko kolejki wąskotorowej, wzdłuż którego
będziemy szli aż do kamieniołomów. W czasie II wojny światowej
118
kamieniołom służył Niemcom. Pracowali w nim więźniowie obozu
koncentracyjnego w Bliżynie. Więzień tego obozu Kazimierz Krężel
napisał wspomnienia. Pisze w nich: „Od stycznia 1844 r. rozpocząłem pracę w kamieniołomach, położonych od obozu ok. 2,5 km.
Tu wydobywano kamień, duże głazy rozbijano młotem, segregowano, wykonując kliniec, tłuczeń i kostkę dla potrzeb drogowych lub
kolejowych. Urobek ładowano na wąskotorowe wagony i przewożono lokomotywą do stacji kolejowej w Bliżynie a tam przeładowywano na wagony normalne…”. Przechodzimy przez most na rzece
Kamiennej i podążamy już teraz przez las aż do rzeczki Zebrzy. Tu
oglądamy resztki przyczółków mostowych. Tędy przejeżdżała kolejka do kamieniołomów. Dobrze zachowanym wysokim nasypem po
około 1 km marszu dochodzimy do zarośniętej krzewami i drzewami kopalni. Torowisko prowadzi przez wąwóz do środka wyrobiska.
Cały teren objęła w swoje posiadanie przyroda. W niewielkim stawie pływają kaczki krzyżówki, a na pokopalnianych zwałowiskach
wokół wyrobiska jesienią zbieramy ładne podgrzybki i rydze. Po
odpoczynku idziemy na wschód szeroką drogą. To odnoga kolejki
wąskotorowej wybudowanej przez więźniów obozu do drugiego kamieniołomu pod Cyganowem – dziś części Wołowa. Droga
prowadzi pod górkę. Dochodzimy do rozległego pola górniczego.
Oglądamy liczne łomy, niektóre sięgające do 10 m głębokości.
W niewielkiej odległości od tego miejsca można odszukać ślady
dawnych szybów kopalni rudy żelaza. Trzeba uważać. Jeszcze
teraz, mimo, że są zasypane stanowią nadal niebezpieczną pułapkę, stąd wydobywano rudę żelaza od początków XVII w. Teraz
schodzimy drogą leśną w lewo w dół do Cyganowa. Na brzegu
lasu odpoczywamy. Stąd na północ widać dolinę rzeki Kamiennej,
a w oddali wzgórza góry Brzask z zabudowaniami Zagórza.
Schodzimy w dolinę rzeki Kamiennej do asfaltowej drogi, którą
dochodzimy do skrzyżowania dróg w Wołowie. My wybieramy drogę do dawnego Grabowca. W tym celu na skrzyżowaniu
skręcamy drogą na wschód i idziemy w kierunku wzniesienia,
które ciągnie się po prawej stronie drogi, którą idziemy. Po dojściu do zakrętu drogi na południe, schodzimy z asfaltowej jezdni
w lewo widoczną ścieżką. Zaprowadzi nas do rzeki Kamiennej.
Tędy mieszkańcy Wołowa chodzą na skróty do osiedla Bór. Na
rzece przechodzimy przez drewnianą kładkę. Stąd zaczyna się
119
najbardziej malowniczy odcinek naszej wędrówki. Rzeka pokonuje tu kilka progów skalnych delikatnie „szemrząc”. Są to tzw.
„szumawy”, przypominające progi skalne na rzece Tanwi na lubelskim Roztoczu. Na zakręcie rzeki oglądamy nikłe ślady po dawnym młynie w Grabowcu. Te ślady to dębowe pale po dawnym
spiętrzeniu wody. Na prawym brzegu rzeki stał drewniany młyn,
w którym jeszcze w 1944 r. dokonywano przemiału zboża. Z tego
miejsca płynie Kamienna na wschód, aby zaraz skręcić na południe. Płynie na wprost wysokiego wzniesienia, które stanowi Las
Dalejowski. Teraz skręca prawie pod kątem prostym na wschód.
Tu przyjmuje z prawej strony bezimienny strumień wypływający
z Lasu Dalejowskiego. Rzeka pokonuje kilka progów skalnych. Przy
wyższym stanie wody tworzą się tu małe wodospady. My jednak
będziemy kontynuowali spacer lewym brzegiem, który jest porośnięty mieszanym lasem grabowo-sosnowym. Po drodze mijamy
kilka małych stawów z ciekawą roślinnością wodną. To dawne
koryto zwane starorzeczem. Wędrujemy wysokim brzegiem rzeki
aż do linii wysokiego napięcia i magistrali gazowej. Schodzimy
teraz ze wzgórza i kierujemy się do ładnie zagospodarowanego
źródełka. Po drugiej stronie rzeki na zakręcie stał młyn zbożowy,
o którym pisałem w odcinku o źródłach. Spalony przez Niemców
był własnością rodziny Cioków. Młyn był częstym schronieniem
partyzantów w czasie II wojny światowej. Po lewej stronie na
wysokiej skarpie oglądamy pomnik wystawiony w miejscu gdzie
zginął partyzant Andrzej Pasek podczas obławy zorganizowanej
przez wojsko niemieckie na sztab partyzancki AK. Ciekawie wyglądają na piaszczystym brzegu sosny, których korzenie podmyte
przez spływającą wodę tworzą splecione dziwne kształty.
Ten odcinek drogi pokonujemy zgodnie z żółtym szlakiem pieszym. Idziemy brzegiem lasu wzdłuż doliny rzeki Kamiennej. Nasza
wędrówka dobiega końca przy dwóch stawach, które są fragmentem dawnego koryta rzeki. Tu skręcamy leśną drogą w lewo
i dochodzimy nią do dawnego boiska piłkarskiego na osiedlu Bór.
Naszą wędrówkę kończymy przy ul. Zwycięzców i stąd udajemy się na przystanek autobusowy linii nr 4.
120
Stary cmentarz w Suchedniowie
W pejzażu wielu miejscowości spotyka się wzgórza porośnięte
wiekowymi drzewami. Otoczone przeważnie kamiennym murem
kryją w sobie niezwykłe tajemnice. To stare cmentarze. Nieraz
w pobliżu kościoła, ale też w miejscach odległych. Stanowią swoistą historię tych miejscowości. Historię, której nie
da się zafałszować. Dziś
odwiedzimy stary cmentarz
w Suchedniowie.
Trochę refleksji
Człowiek się rodzi, żyje
określony czas, dłużej lub
krócej. Tak już jest stworzony ten świat, że jedni
osiągają zaszczyty i stanowiska, inni niezauważeni
mają również swój świat.
Wszyscy jednak spotykają
się w tym samym miejscu.
Na cmentarzu. Epitafia na
nagrobkach są specyficzfot. IK
ną krótką historią życia
człowieka. Zawsze kiedy Zabytkowy cmentarz w Suchedniowie
wędruję wyznaczonym so bie szlakiem, zaglądam po drodze na cmentarze. Tu odkrywa się
tajemnice, których nie znajdzie się w archiwach. Do takich cmentarzy z pewnością należy stary cmentarz w Suchedniowie.
Krótka historia starego cmentarza
Suchedniów w XVIII w. stanowił już znaczący ośrodek przemysłowy. Tu mieścił się od 1883 r. Wschodni Zarząd Górnictwa
w Suchedniowie, a od 1895 r. Zachodni Zarząd Górniczy. Przybywało ludności, w związku z budową huty i war sztatów mecha-
121
nicznych. Mieszkańcy wraz z okolicznymi wsiami należeli do parafii
we Wzdole. Do kościoła na nabożeństwo do chrztu, a wreszcie dla
pochowania zmarłych, udawano się do Wzdołu. Pieszo lub końmi
kamienistą drogą przez las góry Michniowskiej do Wzdołu odległego o 12 km. Aż wreszcie w 1758 r. ówczesny biskup krakowski
Andrzej Załuski spowodował wybudowanie murowanej okrągłej
kaplicy w stylu bizantyjskim. Teraz w niedzielę dowożono księży
zakonnych ze zgromadzenia oo. Bernardynów z klasztoru w Św.
Katarzynie. A od 1790 r. chrzczono i udzielano ślubów na miejscu.
Nadal jednak z pogrzebami udawano się do kościoła we Wzdole.
Dopiero w 1830 r. Zarząd Górniczy w Suchedniowie przydzielił plac
na cmentarz na Borku znajdujący się na wzniesieniu, wtedy porośnięty młodym laskiem. Usytuowany jest przy ul. Bugaj. Jest
to właśnie miejsce, które odwiedzimy. Prowadzi tam dawna stara
droga przez Bugaj i Kleszczyny do Mostek z odgałęzieniem do
cmentarza.
Cmentarz
na Borku
fot. IK
Pomnik Marii z Silewiczów Barańskiej
122
Znajduje się na wzgórzu otoczony kamiennym
murem. Jego południowo-wschodnią część zajmuje
wierzchołek wzniesienia porośniętego starymi bukami
i dębami. Znajduje się tu kilkadziesiąt nagrobków o znaczeniu historycznym. Jest
tu zespół nagrobków żeliwnych wykonanych przez
zakłady hutnicze w Suchedniowie i Bliżynie. Wśród
nich są nagrobki inżynierów, techników i urzędników Zakładów Górniczych
Okręgu Wschodniego i Zachodniego. Także osób zwią-
zanych z osadą i zakładami przemysłowymi Suchedniowa. Spoczywają tu bojownicy o wyzwolenie społeczne i narodowe. Na
bramie cmentarza umieszczony jest plan cmentarza z oznaczeniem nagrobków zabytkowych i historycznych. Ułatwia to zwiedzanie. Warto podkreślić, że w 1970 r. inż. Stanisław Sławiński ze
Skarżyska-Kamiennej dokonał inwentaryzacji nagrobków.
Na uwagę zasługują również pomniki, krzyże i płyty sporządzone z białego i czerwonego piaskowca. To efekt pracy miejscowych górników i kamieniarzy. Wydobyte bloki piaskowca
z kamieniołomów, obrabiane były i są przez kamieniarzy przekazujących często ten zawód z ojca na syna.
Cmentarz warto odwiedzić po południu, kiedy słońce chyli
się ku zachodowi i oświetla całe wzgórze. Do złudzenia przypomina wtedy cmentarz na Rossie w Wilnie, lecz nieco w mniejszym
wymiarze. Jesienią można tu spotkać spacerujące osoby, znające
dobrze cmentarz. Korzystałem z ich informacji szukając niektórych
nagrobków.
Zwiedzamy cmentarz
Oczywiście możemy tylko opisać kilka wybranych z setek
nagrobków. Wchodzimy na cmentarz. Zaraz po prawej stronie przy
murze cmentarnym wyróżnia się bielą nagrobek Marii z Silewiczów
Barańskiej uczestniczki powstania styczniowego z 1863 r. Żyła
87 lat. Zmarła w 1927 r. Dwie kolumny wspierające rzeźbiony portal
romański, dominują nad najbliższym otoczeniem. Maria Barańska
mieszkała w Baranowie dziś dzielnicy Suchedniowa. Tradycje
patriotyczne podtrzymywał jej wnuczek Zbigniew Janusz Barański
działacz Koła Starszego Harcerstwa w Suchedniowie i Skarżysku-Kamiennej. Porucznik Wojska Polskiego, uczestnik kampanii
wrześniowej 1939 r. Był członkiem organizacji Orzeł Biały. W jego
posiadłości w Baranowie składano broń i amunicję. Aresztowany
przez gestapo 28 stycznia 1940 r., rozstrzelany 14 lutego 1940 r.
w Skarżysku. Spoczywa w lesie na Borze w zbiorowej mogile.
123
Schodzimy poniżej wzniesienia na północ
Stoi tu pomnik ogrodzony żeliwnym płotkiem. Tu spoczywa
Jan Hempel zasłużony górnik polski. Był naczelnikiem Zarządu
Górnictwa w Suchedniowie do 1883 r. Zmarł w 1886 r. Pomnik
został wystawiony ze składek górników rud żelaza. Na grobowcu
pod kopułą opartą na czterech rzeźbionych kolumnach
kamiennych było wykonane
z brązu popiersie Jana Hempla. Niestety zos tało skradzione. Po powstaniu styczniowym, organy samorządowe polskie zostały zlikwidowane, a Zarząd Górnictwa
w Suchedniowie został podporządkowany Ministerstwu
Dóbr Państwowych w Petersburgu. Językiem urzędowym był język rosyjski. Od
tego czasu ważne stanowiska w Zarządzie Górnictwa
obejmowali Rosjanie.
W pobliżu oglądamy
wzniesiony z białego piaskowca obelisk poś wię cony Tomaszowi Szwej kowNagrobek Jana Hempla
górnika polskiego (1818-1886) (fot. IK)
skiemu. Był również naczelnikiem Zakładów Górniczych
Okręgu Zachodniego. Pomnik wystawiony w 1865 r.
Wyróżniającym się pomnikiem pod względem artystycznym
jest nagrobek Józefa Wigury. Był długoletnim lekarzem górniczym
w Suchedniowie. Żył 98 lat. Motywem dekoracyjnym są liście
laurowe oplatające krzyż. Na rzeźbionej kamiennej płaszczyźnie
widnieje pnącze bluszczu. U podstawy pomnika występują również
motywy roślinne. Józef Wigura znany był z odważnej postawy
wobec Rosjan. Był świadkiem dwóch powstań narodowych: listopadowego w 1830 r. i styczniowego w 1863 r.
124
Wzniesienie od wschodniej strony
Wznosi się tu wysmukły obelisk z czerwonego piaskowca
rodziny Wędrychowskich. Medaliony zmarłych umieszczone na
obelisku pozwalają zapoznać się z ciekawą historią tego rodu.
Spoczywa tu również Antoni Wędrychowski zasłużony działacz
w rozwoju gospodarczym Suchedniowa. Członek Rady Przemysłowej Królestwa Polskiego. Obok grób Zofii Wędrychowskiej. Pomnik w kształcie stylizowanego pnia drzewa z korzeniami oplatającymi kamienie, z krzyżem imitującym konary drzewa. Na medalionie oglądamy niezwykłej urody podobiznę zmarłej w 1892 r.
Ten fragment nekropolii należy do zabytkowej i historycznej części
cmentarza.
Grób poety Jana Gajzlera
Znajduje się w dolnej części z widokiem na sosnowy las okalający od północy tę część cmentarza. Nagrobek z czerwonego
piaskowca z ustawionym pionowym głazem. Na nim tablica „Jan
Gajzler 1891–1940”. Spoczywa tu również córka poety Zofia Chyb.
W wydanej w 2000 r. książce Jana Gajzlera Ta ziemia uroczna
pięknie napisał w przedmowie Jerzy Daniel: „Lirnik ziemi urocznej. Znalazł klucz do jej opisu ale nie dała mu sławy. Pozostał
w cieniu i tylko czasem przez turystyczny folder przemykała strofa
jego wiersza”. Ale patrioci świętokrzyskiej ojczyzny od dziesięcioleci zabiegali o pamięć dla niego i jego dzieła. W Suchedniowie
otrzymał swoją ulicę, niedaleko miejsca swego urodzenia… Za
życia nie wydał zbioru, sporo wierszy pozostawił w rękopisach,
nie wiadomo ile wierszy zaginęło. W 60. rocznicę jego śmierci
ukazało się piękne opracowanie utworów zebranych dzięki wspólnemu wysiłkowi miłośników Suchedniowa i jego twórczości. Jan
Gajzler poeta z powołania, leśnik z konieczności życiowej wrócił do
Suchedniowa.
Na płycie nagrobnej czytamy wyryty fragment jego wiersza:
„Na oczach mi się kładzie ta ziemia uroczna
nasyca się mądrością śród zmrużonych powiek –
garbata od gór łysych, leśna i obłoczna
uśmiecha się jak stary, zamyślony człowiek…”
125
Szlakiem
drewnianej architektury
Kto wędrował z plecakiem po Beskidzie Sądeckim czy Bieszczadach i Gorcach, z pewnością zwrócił uwagę na urok drewnianych kościółków i cerkiewek w Rabce, Szymbarku, Łopusznej,
Harklowej, Szczawniku czy Powroźniku. To szlak wtopionych
budowli w zieleń lip i dębów.
Te drewniane budowle mają specjalny zapach. Jest to przedziwna mieszanina zapachu drewna, starych farb, suchych ziół,
świeżych kwiatów, kadzidła i żywicy. Również u nas w województwie świętokrzyskim są takie kaplice i drewniane kościoły.
W 2008 r. wyznaczony został szlak drewnianej architektury na wzór
tego, o którym wspomniałem na wstępie. Przy niektórych tych
obiektach postawiono tablice informacyjne. Zapoznamy się z tymi
kościółkami na terenie skarżyskiego powiatu.
Kościół
i kaplica
w Parszowie
Naszą wędrówkę rozpoczynamy od drewnianego kościoła stojącego
na wzgórzu w Parszowie.
Należy administracyjnie
do powiatu starachowickiego. Jednak teraz i w
przeszłości zasięg parafii obejmuje miejscowości Mostki, Dobrą Dróżę
i Kaczkę z przysiółkiem
Stary Stawek należące do
skarżyskiego powiatu.
W 1934 r. mieszkańcy Mostek, Parszowa
fot. IK
126
i Majkowa razem z księdzem Józefem Sałkiem wybudowali
drewniany kościół. W 1935 r. kościół erygowano pw. Zesłania
Ducha Świętego. Drewniana budowla ma się całkiem dobrze.
Jest jedynym czynnym kościołem parafialnym na naszej trasie.
W kościele warto zwrócić uwagę na boczny ołtarz. Znajduje się
tam obraz św. Barbary, patronki górników, namalowany przez
siostrę księdza prof. Włodzimierza Sedlaka, Lidkę, nazywaną też
Lilka. Oboje z rodzicami zamieszkiwali w Skarżysku-Kamiennej przy
ul. 3 Maja 37. Potwierdza to tablica umocowana na ścianie domu.
Na placu kościelnym oglądamy także murowaną kaplicę wybudowaną w 1837 r. ze składek fabrykantów i górników z Mostek
i Parszowa. Kaplica pw. Aniołów Stróżów wybudowana jest
w kształcie gwiazdy. Ma niepowtarzalną architekturę. W pobliżu
stoi drewniana dzwonnica pokryta blachą.
Kościół św. Józefa
w Skarżysku-Kamiennej, przy ul. Legionów
fot. IK
Kościół został zbudowany w latach 1927–1929 na miejscu
XVII-wiecznej kaplicy. Projektantem kościoła był inż. Walerian
Wołodźko przy współpracy z inż. Zygmuntem Generowiczem.
Zbudowany jest z drewna sosnowego pozyskanego z lasu na
127
Młodzawach. W 1928 r. wmurowano akt erekcyjny pod głównym ołtarzem. Kościół stanął na miejscu dawnej kaplicy ojców
Cystersów. Obiekt bez stylu architektonicznego, trójnawowy. Na
uwagę zasługuje znajdująca się w głównym ołtarzu, wyrzeźbiona
w 1933 r. w drzewie lipowym, postać Chrystusa Ukrzyżowanego.
Interesująco wyglądają stacje drogi krzyżowej wykonane ze specjalnej glinki terakotowej, według wzoru monachijskiego malarza
Fuhricha. Pokryte polichromią oprawione są w neoromańskie złocone ramy. Na placu kościelnym w 1927 r. wybudowano drewnianą
dzwonnicę również według projektu inż. Wołodźki. Na dzwonnicy
znajdowały się dwa dzwony. Jeden z nich „Jan Nepomucen”
posiadał napis „ME FECIT NICOLAUS PETERSIGLE. in THORN
ANNO 1759”, co znaczy: „Mnie wykonał Mikołaj Petersigle w Thorn
roku 1759”. Obecnie dzwonnica spełnia rolę kaplicy przedpogrzebowej. Po wybudowaniu murowanego kościoła, drewniany
spełnia rolę pomocniczą.
Kościół św. Zofii w Bliżynie
fot. IK
Kościół pod tym wezwaniem ma ciekawą historię. W 1817 r.
właścicielka dóbr bliżyńskich podkomorzyna sandomierska Ludwika Potkańska, rozpoczęła budowę kościoła z białego piaskowca.
128
Śmierć fundatorki przerwała jego budowę. Jej syn Jacek Potkański
nie wykonał woli testamentu. Wystawił natomiast modrzewiowy
kościółek spełniający rolę kaplicy dworskiej, a pozostałe pieniądze przeznaczył na budowę budynków dworskich. Modrzewiowy
kościół w stylu barokowym, prostokątne prezbiterium z przylegającą kaplicą i kruchtą. Dach kryty gontem. Na uwagę zasługują
kręte żeliwne schody wykonane w hucie w Bliżynie. Umieszczone
na zewnątrz kościoła przytwierdzone do ściany prowadzą na chór.
Na dachu oglądamy ośmioboczną wieżyczkę na sygnaturkę
z arkadową latarenką i cebulastym hełmem krytym drewnianym
gontem. W 1888 r. kaplica została podniesiona do rangi kościoła
parafialnego. Modrzewiowy kościół był kilkakrotnie odnawiany. Na
cmentarzu wokół świątyni znajdują się pomniki żeliwne dawnych
właścicieli Bliżyna Anieli i Aleksandra Wielogłowskich oraz ich
dzieci. Bardzo wartościową pracę wykonała miłośniczka Bliżyna
pani Krystyna Skowron publikując Opis artystycznych odlewów
żeliwnych znajdujących się na zewnątrz i wewnątrz kościółka pw.
św. Zofii w Bliżynie. Wydanie bogato udokumentowane fotografiami stanowi prawdziwą perełkę na rynku wydawniczym.
Kościół św. Rocha w Mroczkowie
fot. IK
129
Wieś Mroczków należała do dóbr Szydłowieckich a później
Radziwiłłów z Litwy. Wtedy wybudowana została pierwsza kaplica datowana na 1762 r. Mroczków należał do parafii Odrowąż.
W 1836 r. został zbudowany drewniany kościół z drewna modrzewiowego pozyskanego w lasach należących do książąt Radziwiłłów. Dziś fragment tego lasu stanowi rezerwat Ciechostowice
z siedliskiem modrzewia polskiego.
Kościół usytuowany jest przy głównej drodze w Mroczkowie
w sąsiedztwie szkoły i nowego kościoła. Początkowo posiadał
główną wydłużoną nawę z podwyższoną częścią, gdzie mieścił
się ołtarz główny. Z czasem dobudowano kruchtę i zakrystię,
a w XX w. kaplicę św. Judy Tadeusza. Efekty tych działań zachwiały nieco harmonię architektoniczną. Powiększono powierzchnię
gubiąc „ducha” tkwiącego w starej budowli. Wnętrze kościoła jest
pokryte deskami. Posiada płaski strop, całość pokryta malowidłami olejnymi. Dach kryty gontem drewnianym. W oknach w nawie
głównej widoczne są barwione szybki ułożone w formie krzyża. Na
szczycie kościoła jest czworoboczna wieżyczka z sygnaturką zwieńczona krzyżem. Zachował się drewniany ołtarz w stylu późnobarokowym, a także pomieszczenie chóru.
Na placu kościelnym obok kościoła stoi drewniana dzwonnica.
Kościół odrestaurowany w 1972 r., poddawany jest bieżącej konserwacji. Po wybudowaniu murowanego kościoła, w starym kościółku
odprawiane jest raz w roku nabożeństwo w dniu św. Rocha.
Kościół św. Rozalii w Odrowążu
Tu rozpoczyna się lub kończy szlak drewnianych kościółków.
Należy on do parafii w Odrowążu, stanowi jeden z ładniejszych
drewnianych małych wiejskich kościółków w dolinie rzeki
Kamiennej. Stoi na wzgórzu otoczony ze wszystkich stron zabudowaniami na niewielkim placu. Trafić do niego można jadąc
z rynku w Odrowążu w prawo do Niekłania. Zaraz po lewej stronie
drogi stoi wtopiona między domami budowla, na planie prostokąta, posadowiona na podmurówce z kamienia. Na uwagę zasługuje wieżyczka o kształcie cebulastym w dolnej części z sześcioma
kolumnami, które wspierają chełmowe zakończenie, całość kryta
blachą pomalowaną na kolor czerwony. Wewnątrz wieżyczki
130
znajduje się sygnaturka. Na szczycie umocowano metalowy krzyż.
Pierwotnie kościół pokryty był drewnianym gontem. Po remoncie
pokryty jest blachą pomalowaną na kolor czerwony. Wewnątrz
znajduje się kamienna
kropielnica datowana
na rok 1814. W roku
1721 powstał zapis, by
odprawiać tu 21 mszy
za wiernych zmarłych
od „powietrza”. Kaplica
dotrwała do XX w.
W 1906 r. w miejsce
rozebranej ks. Wiktor
Budziszewski postawił
nową z ołtarzem św.
Rozalii. Kaplica ma konstrukcję zrębową z płaskim drewnianym stropem. Kościołem parafialnym jest zabytko wy murowany kościół
z pier wszej połowy
fot. IK
XIII w. pw. św. Jacka
i św. Katarzyny, którego fundatorem, według tradycji, miął być
św. Jacek Odrowąż. Warto wspomnieć, że Bliżyn należał przez długie lata do parafii Odrowąż. A Odrowąż w 1611 r. otrzymał prawa
miejskie z pieczęcią herbu Odrowąż. Przywilej ten nadał król
Zygmunt III.
Kończymy wędrówkę szlakiem drewnianych kościołów.
Możemy ich piękną architekturę podziwiać o każdej porze roku.
Natomiast zachęcam do odwiedzenia czynnego kościoła
w Parszowie, a także w Skarżysku, kiedy odbywają się ciekawe
imprezy o charakterze religijnym.
131
Zielonym szlakiem
z Łącznej do Bodzentyna
Wyprawa zielonym szlakiem przebiega przez piękne o każdej
porze roku górzyste Pasmo Klonowskie Gór Świętokrzyskich. Od
1996 r. włączone do Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Znaczna część tego Pasma znajduje się w granicach administracyjnych
gminy Łączna powiatu skarżyskiego.
Wyruszamy z przystanku PKP w Łącznej. Oznakowany kolorem zielonym szlak ma początek na peronie (dojazd ze Skarżyska
pociągiem lub busem). Wkrótce trasa wiedzie wśród mocno
pofałdowanych pól w pobliżu uruchomionych w 1973 r. zakładów
wzbogacania kwarcytu i kopalni zlokalizowanej na zboczu góry.
Zapominamy o oglądanym przed chwilą księżycowym krajobrazie.
Wspinamy się na grzbiet zalesionego pasma stromą ścieżką. Po
przejściu głębokiego wąwozu ze strumieniem (tu wypływa rzeka
Psarka), idziemy szlakiem na południe. Z prawej strony dochodzą
do naszego szlaku żółte znaki trasy prowadzącej z Barczy. Tu kończy się jej bieg.
Trawersując szczyt Bukowej Góry (483 m npm), dochodzimy do „Skałek” – pomnika przyrody nieożywionej. Zbudowane
z dewońskich piaskowców (dewon to okres w życiu ziemi), tworzą
grupę skalną długości 15 m i wysokości od 4 do 5 m. Teraz jesteśmy pewni, że przeszliśmy już 7 km. Stąd niedaleko już do owianej
licznymi legendami z czasów napoleońskich i powstania styczniowego 1863 r. kapliczki na polanie zwanej Obrazik. To miejsce i Bukowa
Góra zostały również upamiętnione przez Stefana Żeromskiego
w opowiadaniu Echa leśne. Tu obozowały także oddziały partyzanckie w czasie trwania II wojny światowej. Od wiosny widać jak
bogata i różnorodna jest roślinność Bukowej Góry. Pierwsze zakwitają przebiśniegi. Zwarty dorodny bukowy las z domieszką jodły
i świerka szczególnie pięknie wygląda jesienią. Cała góra „płonie” w swej kolorystyce do złudzenia przypominając Bieszczady.
Późną jesienią kobierzec z liści na naszej ścieżce jest oznaką
zbliżającej się zimy. Zimą przy niewielkiej warstwie śniegu odczytujemy liczne ślady żyjących tu zwierząt. Teren Świętokrzyskiego
Parku Narodowego swą otuliną sięga praktycznie na północy do
132
Zagórza i Łącznej. Od strony wschodniej w kilku miejscach występują małe gruzowiska typu gołoborze.
Do brzegu lasu wyznakowanym szlakiem idziemy jeszcze około
4 km. Wychodzimy na jego brzeg. Ze względu na swój kształt
zwany jest Lisim Ogonem. Przed nami jedna z najpiękniejszych
panoram Gór Świętokrzyskich. Za rozciągającą się u naszych stóp
Doliną Wilkowską widoczne są Pasma Masłowskie i Łysogórskie.
O stóp Łysicy widoczna jest Święta Katarzyna z białą wieżą kościoła.
Na tle Łysogór widać góry Psarską i Miejską z położonym u jej podnóża Bodzentynem. Na stokach Bukowej Góry widoczne są czasze
anten Naziemnego Centrum Satelitarnego usytuowane na śródleśnej polanie. Z wioski Psary Podlesie do Psar Starej Wsi mamy do
przejścia 2 km. Teraz z lewej strony oglądamy okolice doliny rzeki
Psarki, która płynie równolegle do Pasma Klonowskiego, a później
opływa w Bodzentynie wzgórze zamkowe i zmierza do Świśliny.
Kapliczka na polanie Obrazik (fot. IK)
Po dojściu do Bodzentyna mijamy stylowe zabudowania
dyrekcji Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Warto tu zajrzeć
i obejrzeć tematyczne wystawy. Z prawej strony jest cmentarz
133
wojenny z lat 1914–1915. Pochowano tu na wspólnym placu walczących ze sobą żołnierzy: 42 Niemców i Austriaków oraz 19 Rosjan.
W Bodzentynie trzeba koniecznie zobaczyć ruiny zamku biskupów krakowskich, gotycki kościół parafialny ze słynnym tryptykiem
i ołtarz główny przeniesiony z Wawelu, odbudowywany kościół
Św. Ducha i zagrodę świętokrzyską Czernikiewiczów. Na dolnym
rynku figurkę św. Jana z 1802 r., a na górnym figurkę św. Floriana
patrona strażaków. Jeśli ma ktoś chęć może jeszcze odwiedzić
cmentarz żydowski i stary katolicki w pobliżu kościoła.
A teraz coś dla ciała. W pobliżu górnego rynku u pani
Harabinowej zawsze kupuję pieczywo wypiekane na naturalnym
zakwasie w tradycyjnym piecu opalanym drewnem. A jesienią
najlepsze są tu bułeczki jagodzianki. Można przysiąść na ławeczce i porozmawiać delektując się zapachami drewna, pieczywa
i obejrzeć dyplomy. Pieczywo z tej piekarni reprezentowało nasze
województwo na targach Pollagra 2007 w Poznaniu.
Z dolnego rynku wracamy busem do Skarżyska. Trasę 16-kilometrową mamy za sobą. Możemy ją przebyć także w odwrotnym
kierunku.
Od Michniowa przez Krzyżkę
do Kapkazów
Michniów to miejscowość leżąca w dolinie między wzgórzami, otoczona z trzech stron lasami. Odrodziła się z popiołów.
W okresie II wojny światowej młodzież walczyła w oddziałach partyzanckich, a pozostali mieszkańcy wraz z leśnikami dawali wsparcie i schronienie dla tych oddziałów. Niemcy 12 i 13 lipca spacyfikowali wieś. Śmierć poniosły 203 osoby. Szczątki ofiar spoczywają
we wspólnej mogile. Obok wybudowano Mauzoleum Martyrologii
Wsi Polskiej. Stoi tu również pomnik „Pieta Michniowska”.
Do Michniowa dojeżdżamy busem i wysiadamy na przystanku
przy Mauzoleum. Miejsce to skłania do zadumy. Jest świadectwem, do czego prowadzi przemoc człowieka nad człowiekiem. Po
zapoznaniu się z historią tej tragedii, chciałbym zwrócić uwagę na
starą kapliczkę po prawej stronie, a obok niej rosnące drzewo. To
134
metasekwoja posadzona przez delegację niemiecką, jako symbol
drzewka pokoju.
Teraz idziemy na południe nowym chodnikiem wzdłuż drogi
w kierunku Bodzentyna. Po przejściu około 0,5 km skręcamy
w prawo do polnej drogi, która prowadzi pod górę. Około 200 m
od drogi asfaltowej przechodzimy przez mostek na strumieniu i kierujemy się do stojącej na łące obok zabudowań figurki. To figura
św. Jana Nepomucena nad źródłem. Jest to jedna z najładniejszych
figurek świętokrzyskich. Tu obok źródła stała wcześniej oryginalna
rzeźba z XIX w. Spłonęła w czasie pacyfikacji wsi przez Niemców.
W opracowaniach błędnie podaje się, że jest to oryginał. Woda ze
źródła tworzy wartko płynący strumień. W tym miejscu w pobliżu
figurki kobiety prały bieliznę. Było to miejsce, gdzie można było
usłyszeć najnowsze ploteczki. Mimo, że Michniów ma wodociąg,
tradycja jest podtrzymywana. Nadal można spotkać piorące tu
kobiety. W czasie mojej wędrówki poplotkowałem sobie nad
potokiem, a św. Jan Niepomucen stał niewzruszony przy źródle.
Teraz idziemy pod górę w kierunku zachodnim. Osiągamy szczyt
wzniesienia 329 m npm. Rozciąga się stąd widok na całą okolicę.
Na północy widać Suchedniów i Baranowską Górę. Od strony
zachodniej na horyzoncie widać las, a poniżej wioski i trasę krajową E-7. Na południu widać Łączną ze wszystkimi przysiółkami. Na
wzgórzach stoją wieże telefonii komórkowej. Schodzimy drogą do
wsi Krzyżka. Drogą pod górkę wychodzimy na szczyt wzniesienia.
Oglądamy panoramę na południu z Pasmem Klonowskim i piękną
doliną rzeki Psarki. To cel naszej wędrówki. Schodzimy ponownie
w dolinę do Łącznej Podłazie. W Podłaziu idziemy na wschód do
końca wsi i skręcamy w prawo w polną drogę do Wzdołu Wiącki.
Przed Wiącką skręcamy ponownie w prawo i dochodzimy do
przysiółka Wzdół-Kapkazy. Znajdujemy się w jednej z najpiękniejszych dolin Gór Świętokrzyskich. Po prawej stronie rozciąga się
Pasmo Klonowskie. Poniżej toczy swoje wody rzeka Psarka, która
wypływa ze źródła w lesie na Bukowej Górze. Po lewej stronie na
wzniesieniu rozłożyła się wieś Wzdół Wiącka. Przed nami na południu widnieje główne pasmo górskie z widoczną wieżą telewizyjną
i klasztorem na św. Krzyżu. My zatrzymujemy się na skraju doliny
w gospodarstwie agroturystycznym Wiącka-Kapkazy u gospodyni
Krystyny Krzciuk. Smakuje kanapka ze „swojskim” masłem, żółtym
135
serem i miodem, zaglądamy do chaty zielarza. Obok ma swoje
gospodarstwo obywatel holenderski, który prowadzi je całkowicie
ekologicznie. Pierwsze wrażenie nie jest zbyt korzystne, ale trzeba
tu pobyć, aby zrozumieć sens takiego sposobu gospodarowania.
W ogrodzeniu oglądamy piękne konie, które można wypożyczać
pod siodło. W zimie odbywają się tu kuligi i ogniska. Pola ciągną
się do wsi Wiącka w dół do łąk. Wiosną słuchamy tu śpiewu słowików. W lecie oglądamy żniwa, bo jest to typowy krajobraz rolniczy.
Jesienią wykopki ziemniaków z dymami ognisk, zapach pieczonych
ziemniaków. Wszystko, jak na obrazach Józefa Chełmońskiego.
Cisza, nie dochodzi tu zgiełk cywilizacji.
Idziemy dalej na południe w kierunku Huciska cały czas polną
drogą wśród łąk nad rzeką Psarką. Po dojściu do drogi asfaltowej
prowadzącej ze Wzdołu do Huciska, skręcamy w lewo. Droga wije
się obok cmentarza na przystanek autobusowy Wzdół-Kolonia.
Ile jest tych Wzdołów? Z przysiółkami chyba dwanaście. Tu wsiadamy do busa i wracamy do Skarżyska. Przekroczyliśmy granicę
naszego powiatu. Wędrowaliśmy częściowo skrajem powiatu kieleckiego. W turystyce nie obowiązują jednak na szczęście granice
administracyjne.
O trakcie krakowskim
W latach 20. XIX w. w Królestwie Polskim powstał program
porządkowania miast i dróg. Program opracowała Komisja Miast,
która wchodziła w skład Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych
i Policji, a plany realizowały Komisje Wojewódzkie. Prace te wiązały
się z budową drogi państwowej z Krakowa do Warszawy.
Dróżniczówka – „Koszarka”
Przy głównym trakcie z Krakowa do Warszawy (dziś trasa E-7)
w latach 1826–1846 wybudowano murowane „domy dla strażników gościńca”. Na poboczach postawiono kilometrowe słupki,
a na wzniesieniach barierki. Przy miastach stały rogatki i budki,
gdzie pobierano opłaty za przejazd. Droga z tłucznia kamiennego
stworzyła lepsze warunki do rozwoju transportu kołowego. Drogi
136
wtedy podlegały pod rosyjskie ministerstwo wojny. W dróżniczówkach mogły być skoszarowane małe oddziały wojska, które
kontrolowały ruch na drogach.
Między Krakowem a Warszawą przez Skarżysko kursowały
konne furgony i karetki pocztowe. Np. w 1839 r. przewozy na tej
trasie wyniosły 3500 pasażerów. Lekkie i szybkie karetki pocztowe
odległość z Krakowa do Warszawy pokonywały w czasie około 23
godzin. Droga ta była wielokrotnie modernizowana, a w 1938 r.
otrzymała asfaltową nawierzchnię. Odcinkami na wzniesieniach
ułożona była kostka brukowa na cemencie.
Dróżniczówka w Skarżysku-Kamiennej na Bzinie
Aby obejrzeć budynek dróżniczówki, trzeba odbyć spacer
starym odcinkiem ul. Krakowskiej na Bzinie. Tu po drugiej stronie
dawnej szkoły podstawowej stoi odnowiony stylowy murowany dom. Na ścianie widnieje tablica z orłem i napis „Generalna
Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, Rejon Starachowice”. Na
rozległym placu stoją budowle służące utrzymaniu trasy E-7.
Takich budynków na trasie z Kielc do Radomia zachowało się kilka.
fot. IK
137
Np. w dawnym przysiółku Kielc – Dąbrowa Łąki na 173. kilometrze od Warszawy, w powiecie szydłowieckim w miejscowości
Świerczek i Dobrut.
Przy każdym obiekcie wybudowano studnię wody pitnej
i zaplecze gospodarcze. Taka studnia jest na terenie dawnej dróżniczówki. A obok został posadowiony piękny okaz głazu narzutowego, który pierwotnie znajdował się na łące przy drodze krajowej
E-7 w pobliżu toru kolejowego. Głaz zbudowany jest z granitu
i ma wymiary: obwód 6,05 m, długość 2,10 m, szerokość 1,80 m,
wysokość 1,25 m.
Studnia z kołowrotem. W głębi głaz granitowy (fot. IK)
Spacer do tego miejsca zadowoli nas połowicznie. Na teren
obiektu nie ma wstępu. Cały plac jest ogrodzony i monitorowany. Ale z chodnika przed posesją wszystko dobrze widać: dróżniczówkę, studnię z kołowrotem i piękny głaz granitowy. Później
można obejrzeć jeszcze z estakady nad obwodnicą E-7 panoramę
Skarżyska. Z tego miejsca widać rozległą okolicę naszego miasta.
138
Z biegiem rzeki Kamiennej
Oglądamy często w telewizji barwne reportaże z różnych stron
świata. Mamy chęć podróżować, aby zobaczyć te miejsca. Ale czy
nie warto zwiedzić także najbliższą okolicę?
Dlatego postanowiłem poprowadzić moich czytelników szlakiem wzdłuż naszej rodzimej rzeki Kamiennej. W jednym z odcinków wędrowaliśmy do jej źródeł. Teraz rozpoczynamy wędrówkę
od źródeł do jej ujścia.
Dla przypomnienia powtórzę, że głównym źródłem rzeki jest
Biały Stok. Znajduje się około 1 km na zachód od wsi Borki w lesie.
Młyn nad Kamienną w Nowym Młynie (fot. IK)
Źródło wypływa na wysokości 355 m npm. Wymieniane drugie
źródło rzeki, które okresowo wypływa obok wsi Antoniów, praktycznie przez ostatnie dwa lata całkowicie wysycha już w czerwcu,
aby ożywić się wiosną po topniejących śniegach. Od źródła
strumień ma charakter górski. Płynie wąwozem z widocznym
spadkiem w dół po licznych kamieniach. Skręca na południe i tu
przyjmuje strumień płynący okresowo od wsi Antoniów. Poniżej
139
wpływa z prawej strony następny bezimienny strumyk, który ma
swoje źródło w pobliżu skałek „Piekło Niekłańskie”. Cały odcinek,
nasza rzeka, płynie przez piękny las będący w administracji
Nadleśnictwa Stąporków. Następnie skręca na wschód. Po lewej
stronie znajdują się wsie Sobótka i Kamionka, a po prawej Sołtyków.
Tablica przy
źródle rzeki
Kamiennej.
Wykonało ją
i umieściło
RDLP Nadleśnictwo Stąporków
(fot. IK)
Płynie przez łąki należące do Mroczkowa i Pięt. Przepływa przez
Płaczków. W Mroczkowie przyjmuje lewy dopływ rzeki Niwki, której nazwa pochodzi od osady wchodzącej obecnie w skład Mroczkowa. Teraz zmienia kierunek na południowo-wschodni i płynie
w granicach otuliny Suchedniowsko-Oblęgorskiego Parku Krajobrazowego. Płynie na wschód. W miejscowości Henryków przyjmuje
prawobrzeżny dopływ – rzekę Kuźniczkę. Wcześniej mijała wieś
Gilów. W Bliżynie do Kamiennej wpływa z prawej strony rzeka
Kobylanka. W pobliżu Gostkowa Starego z prawej strony wpływa
rzeka Zebrza. Dalej przez Wołów rzeka skręca na południe szeroką
doliną. Tu zmienia kierunek i płynie na wschód do Skarżyska.
Z prawej strony przyjmuje prawobrzeżny dopływ – rzekę Kamionkę. Od tego miejsca rzeka jest uregulowana i płynie praktycznie
kanałem. W pobliżu ulicy Legionów z lewej strony wpływa rzeka
Bernatka. Dalej skręca i płynie ujęta z obu stron wałami przeciwpowodziowymi, aż do granic administracyjnych miasta. Potem
Kamienna płynie przez otulinę Sieradowickiego Parku Krajobrazowego. Z tego obszaru wypływają dopływy Kamiennej: Żarnówka, Lubianka i Świślina – prawobrzeżne dopływy Kamiennej. Dalej
140
Kamienna przepływa przez Marcinków, Wąchock, Starachowice,
Dziurów, Brody Iłżeckie. W Starachowicach na Pasterniku jest
zbiornik zaporowy o powierzchni 42 ha. Zalew w Brodach Iłżeckich
ma powierzchnię 261 ha. Dalej Kamienna płynie przez Krynki,
Kunów, Nietulisko, Ostrowiec Świętokrzyski, Ćmielów, Piaski Brzostowskie, Rudę Kościelną, Bałtów, Pętkowice, Okół, Czekarzewice
i w pobliżu Zęborzyna na wschód od Kępy Piotrowińskiej uchodzi
do Wisły. Jest lewobrzeżnym jej dopływem. Dokładnie wpływa na
324 km biegu naszej królowej rzek. Na uwagę zasługuje Kamienna
w okolicach Bałtowa. Płynie wąską doliną, a wysokie na kilkadziesiąt metrów wapienne zbocza są strome. Są tu liczne meandry.
U źródła rzeki Kamiennej (fot. IK)
Z pewnością jest to najbardziej malowniczy odcinek rzeki.
Szansę tę świetnie wykorzystał Bałtów do organizowania spływów
tratwami po rzece.
Kamienna od miejscowości Wola Pawłowska jest uregulowana. Z obu stron ujęta jest wałami przeciwpowodziowymi. Tu już
zatraca swój malowniczy wygląd. Rzeka Kamienna według różnych
opracowań ma od 156 km do 152 km długości.
141
Samochodem przez dawne
dobra ziemskie Broel-Platerów
Dobra ziemskie Broel-Platerów obejmowały tereny Bliżyna,
Niekłania i Chlewisk. Dziś z dawnych fortun zostały pamiątki
w postaci dworów, parków i zabudowań przemysłowych. W Chlewiskach, które w średniowieczu należały do rodu Odrowążów,
6 października 1844 r. urodził się hrabia Ludwik Plater. Odziedziczył
po matce wielkie i uprzemysłowione dobra w guberni radomskiej.
Były to Niekłań, Białaczów, Ruda, Skronina, Chlewiska i Pawłów.
Pałacyk Platerów w Bliżynie (fot. IK)
Od hrabiego Onufrego Małachowskiego otrzymał w drodze działów rodzinnych Lelitków i Furmanów koło Niekłania. W 1841 r.
Bliżyn był własnością Wielogłowskich. Od nich Plater zakupił
dobra bliżyńskie. W ten sposób lasy majątku Chlewisk, Niekłania
i Bliżyna połączył w całość. Jego kopalnie rudy żelaza i huty
zatrudniały w 1893 r. ponad 1200 górników i robotników. W 1887 r.
ufundował ołtarz w kościele niekłańskim. W 1896 r. głównie jego
kosztem wybudowany został nowy kościół z białego piaskowca
142
w Bliżynie. Jego syn Konstanty Plater urodzony w Niekłaniu,
dziedzic Chlewisk i Pawłowa rozbudował zespół wielkopiecowy
w Chlewiskach w latach 1890–1892, który wraz z kopalniami i tartakiem był jego własnością. W Niekłaniu gospodarował później
hrabia Józef Plater znany w Polsce jako wzorowy leśnik.
Wyruszamy na trasę. Ze Skarżyska jedziemy do Bliżyna drogą
krajową nr 42, która przez Bliżyn i Końskie prowadzi do Radomska.
Przy ul. Kościuszki po lewej stronie drogi oglądamy modrzewio wy kościółek pod wezwaniem św. Zofii. Po prawej stronie stoi
kościół wybudowany w latach 1896-1900 pw. św. Ludwika. Warto
jeszcze obejrzeć cmentarz przy modrzewiowym kościele św. Zofii.
Znajdują się tu żeliwne nagrobki dawnych właścicieli Bliżyna –
Wielogłowskich. Skręcamy w lewo w ul. Staszica. Po prawej stronie oglądamy pozostałości po zespole parkowo-dworskim rodziny
Platerów, dawną oficynę dworską, wozownię i wyremontowa ny pałacyk nazywany również zameczkiem. Mieści się w nim
Gminny Ośrodek Kultury. Nie ma już stalowni Platera i pałacu.
W dawnym parku stoją bloki mieszkalne. Jedziemy teraz w kierunku Odrowąża. Tu skręcamy w prawo w kierunku Niekłania. Zaraz po
lewej stronie drogi oglądamy drewnianą zabytkową kaplicę św.
Rozalii. Przez Wólkę Plebańską dojeżdżamy do Niekłania. W Niekłaniu Wielkim oglądamy zespół dworskich budynków wraz z resztką zdewastowanego parku. Trwa rozbiórka murowanego pałacu,
w którym rezydował ostatni właściciel hrabia Józef Plater ojciec
Róży Plater. Tu w parku stał modrzewiowy
dwór, który wcześniej
został spalony. Po drugiej stronie stawu je dziemy obejrzeć zabytkowy kościół wzniesiony w 1835 r. z fundacji
Onufrego Mała chowskiego. W kościele oglądamy również ołtarz
ufundowany w 1887 r.
przez Ludwika BroelRóża Lubomirska z d. Broel-Plater,
ur. w Niekłaniu, z wnukiem i prawnuczką
-Platera. Stąd jedziemy
143
asfaltową drogą w kierunku Chlewisk. Przez Hutę i Aleksandrów
dojeżdżamy do Chlewisk. Po lewej stronie drogi odwiedzamy rozległy teren zabytkowej już huty żelaza z wielkim piecem opalanym
węglem drzewnym. Zespół wielkopiecowy zbudowany przez
Francuzów w latach 1890–1892 jest w doskonałym stanie. Opiekuje
się nim Oddział Muzeum Techniki w Warszawie. W centrum Chlewisk od strony północnej oglądamy pałac obronny z XII w. dwukrotnie przebudowywany. Stoi na wzgórzu w ładnie utrzymanym
parku dworskim. Na postumencie w pobliżu parku oglądamy
zabytkowy zegar. Wokół tarczy zegara o średnicy około 1 m odczytujemy napis: „Jaśnie Panu Hrabiemu Konstantemu Platerowi
w dniu Jego imienia Dnia 11 marca 1902 r.”.
Zabytkowy zegar z 1902 r. w Chlewiskach (fot. IK)
Dziś cały obiekt dworski znajduje się w rękach prywatnych.
W zamku jest luksusowy hotel, a w jednym z budynków obok
parku jest restauracja. Dzięki ciągłej od wielu lat opiece nad tymi
zabytkami gmina Chlewiska ma do zaoferowania dla turystów
wiele atrakcji. Naszą wycieczkę kończymy przy kościele parafialnym wybudowanym w XII w.
144
Świętokrzyski
szlak konny PTTK
Przebiega przez teren województwa, łącząc poszczególne
ośrodki i bazy górskiej turystyki jeździeckiej. Trasa jest oznakowana. Fragmentami pokrywa się ze znakami turystyki pieszej. Na
terenie powiatu skarżyskiego przebiega przez dwie gminy: Bliżyn
i Suchedniów.
Przebieg trasy
Od Zagnańska biegnie przez Suchedniowsko-Oblęgorski Park
Krajobrazowy. Pokrywa się z zielonym szlakiem pieszym aż do
Kopalnianej Góry. Tu na skrzyżowaniu dróg leśnych obok leśniczówki Świnia Góra skręca w lewo na północny zachód i prowadzi leśną
drogą do Odrowążka do bazy noclegowej Stanisława Bujarskiego.
Stąd przez łąkę Golizawy prowadzi brzegiem lasu do leśniczówki
Dalejów. Następnie przez Gilów dochodzi do Górnego Gostkowa do
ośrodka jazdy konnej Stanisława Paszkiela. Następnym miejscem
jest Zagroda Królów w Brześciu. Tu można zanocować i skorzystać
z jazdy konnej. Także otrzymać posiłek. W Bliżynie przy ul. Armii
Krajowej jest stajnia „Pod dębami”. Ma połączenie ze szlakiem konnym. Z Brześcia szlak prowadzi do Wołowa i przez Grabowiec wkracza w Las Dalejowski. Wiedzie doliną rzeki Kamiennej. Przekracza
ul. Kilińskiego w Skarżysku-Kamiennej i prowadzi kompleksem
leśnym przez Baranowską Górę do Stokowca. Na trasie szlak przechodzi przez trasę E-7 Warszawa – Kraków. Trwające od 2009 r.
prace przy trasie szybkiego ruchu Warszawa – Kraków wpłyną na
zmianę przekraczania tego odcinka. W Stokowcu baza postojowa
mieści się „U Pana Boga za Torami”. Ośrodek jeździecki funkcjonuje u Małgorzaty i Bartłomieja Bargiełowskich ul. Stokowiec 97.
Stąd szlak prowadzi przez las kopalni piaskowca Kopulak – Bukowiec – Burzący Stok – Kamień Michniowski do stadniny koni
Manoach Jana Smeenka w Wiączce-Kapkazach. Jest to już teren
gminy Bodzentyn.
Gmina Suchedniów lokalny odcinek szlaku konnego nazwała „Burzący Stok” i trasę z Kamienia Michniowskiego kieruje do
145
dawnej gajówki „Opal”. Jest to ciekawe rozwiązanie. Trasa przebiega cały czas leśnymi drogami. Stanowi to doskonały walor
rekreacyjny.
Planując jazdę konną możemy w dowolnym ośrodku wynająć
konie uzgadniając wcześniej termin.
146
Jan Włodarczyk
ZNAKOWANE SZLAKI
PIESZE I ROWEROWE PTTK
Szlaki piesze
Berezów PKP – Suchedniów PKP
nr szlaku SW – 7509 – n
Szlak koloru NIEBIESKIEGO, o długości 15 km, mapka nr 1.
Prowadzi przez teren Wschodniego Płaskowyżu Suchedniowskiego.
0,0 km Berezów – początek szlaku na stacji PKP
Na lini kolejowej w rejonie Berezowa w okresie wojny miało
miejsce kilka akcji dywersyjnych. Między innymi nocą
z 12/13 lipca 1943 r. został zatrzymany i ostrze lany
pociąg pospieszny Kraków – Warszawa wiozący niemieckich oficerów. Akcję przeprowadzili żołnierze „Ponurego”
w odwet za pacyfikację Michniowa.
3,0 km Michniów – wieś
Za pomoc udzielaną partyzantom została spacyfikowana
przez Niemców w dniu 12 i 13 lipca 1943 r. Zabudowania
spalono, a 203 osoby rozstrzelano lub spalono żywcem,
w tym 53 kobiety i 47 dzieci, z których najmłodsze miało
tylko 9 dni. Obecnie powstał tu Pomnik – Mauzoleum i Sanktuarium Męczeństwa Wsi Polskich. Oprócz zbiorowej
mogiły i górującej nad nią „Michniowskiej Piety” (przedstawia kobietę, na kolanach której spoczywa ciało syna – partyzanta, rzeźba autorstwa Wacława Staweckiego) stoi Dom
Pamięci Narodowej z wystawą obrazującą heroizm polskiej
147
wsi i jej cierpienia. Przygotowano tu także Drogę Pamięci
Narodowej, przy której umieszczone są krzyże z nazwami
spacyfikowanych podczas II wojny światowej polskich wsi.
5,5 km Góra Kamień Michniowski – rezerwat
Połączenie ze szlakiem czarnym w kierunku punktu widokowego przy kapliczce św. Barbary. Najwyższe wzniesienie Wschodniego Płaskowyżu Suchedniowskiego – 433 m
npm. Na szczycie wyłaniają się stare paleozoiczne utwory
Gór Świętokrzyskich tj. kwarcyty kambryjskie, podczas
gdy całość wzniesienia zbudowana jest z piaskowców
triasowych. Rezerwat Kamień Michniowski utworzony na
powierzchni 10,5 ha w 1978 r. w celu ochrony lasu mieszanego. Drzewostan tworzą: sosna, jodła, buk, dąb, osika
w wieku 60-90 lat z pojedynczymi okazami dochodzącymi do 120 lat. Ochronie podlega także wychodnia skalna
z widocznymi zjawiskami erozyjnymi oraz ciekawą roślinnością naskalną.
Michniów – pomnik pomordowanych, w głębi Pieta (fot. JW)
8,5 km Źródło „Burzący Stok’’
Znajdują się tu silne, bijące źródła, z których wypływa krystalicznie czysta woda. Stąd bierze początek rzeka Kaczka
przepływająca przez zalew w Mostkach.
148
11,0 km Polana z zabudowaniami dawnej gajówki Opal
15,0 km Suchedniów PKP – koniec szlaku
Początek szlaku czarnego do Rezerwatu Dalejów. Miasto od
1962 r. Początki osady sięgają XIV w. Na początku XVI w.
Stanisław Suchinia założył tu kuźnicę żelaza, a osada przyjęła nazwę Suchyniów. Z biegiem lat nazwa ta przekształ-
Mapa nr 1. Przebieg szlaku niebieskiego Berezów – Suchedniów
ciła się w Suchedniów. Rozwój Suchedniowa jako osady
przemysłowej nastąpił od momentu wzniesienia przez
bp. A. Załuskiego w 1758 r. wielkiego pieca hutniczego. W czasach staszicowskich osada stała się siedzibą
administracji górniczo-hutniczej. Tragiczną kartą w historii
149
Suchedniowa było powstanie styczniowe. 22 stycznia
1863 r. wyruszył stąd 400-osobowy oddział powstańców pod dowództwem Ignacego Dawidowicza, aby zdobyć magazyn wojskowy w Bodzentynie i rozbić stacjonujących tam żołnierzy rosyjskich. W 1943 r. powstała
w fabryce Tańskich konspiracyjna fabryka broni. Produkowała ona pistolety maszynowe na wzór angielskich Stenów
dla oddziałów partyzanckich „Ponurego”. Organizatorem
produkcji był inż. Kazimierz Czerniewski pseudonim
„Korebko”. Kościół parafialny św. Andrzeja Apostoła, ufundowany w 1758 r. przez bp. A. Załuskiego. Wewnątrz
wczesnobarokowy ołtarz boczny i chorągiew powstańcza
z 1863 r. Przy Nadleśnictwie, ul. Bodzentyńska, rośnie około
300-letni dąb – pomnik przyrody.
Bliżyn PKP – Zagnańsk PKP
nr szlaku SW – 7505 – z
Szlak koloru ZIELONEGO, o długości 26 km, mapka nr 2,
3, 4.
0,0 km Bliżyn – początek szlaku na stacji PKP. Na trasie zobaczymy:
Pomnik upamiętniający poległych partyzantów oraz za mordowanych przez Niemców około 7000 jeńców radzieckich (cmentarz znajduje się przy drodze do Jastrzębi,
Świniej Góry, około 3 km), a także Polaków i Żydów
w obozie będącym filią Majdanka. Kościół parafialny pw.
św. Ludwika z lat 1896–1900. Jest to budowla murowana
z ciosów lokalnego piaskowca. Kościół otoczony jest oryginalnym ogrodzeniem żeliwnym wykonanym w odlewni w Bliżynie. Kościół filialny konstrukcji drewnianej pw.
św. Zofii z roku 1818, gruntownie odnowiony w latach
1987–1990. Składa się z wielobocznej nawy, prostokątnego
prezbiterium, do którego przylegają dwie skośnie ustawione kaplice i kruchty. Przy przedsionku zwracają uwagę
150
żeliwne schody, prowadzące na chór, odlane w działającym
tu od XVI w. zakładzie metalurgicznym.
3,7 km „Piekło Dalejowskie” – pomnik przyrody nieożywionej
Pomnik tworzy kilka grup skalnych piaskowca dolnotriasowego uformowanych w ścianki i urwiska, progi i bloki rozdzielone korytarzami skalnymi. Jest to skupisko o szerokości około 30 m, długości 130 m i wysokości od 1 do 4 m.
5,0 km „Brama Piekła” – pomnik przyrody nieożywionej
Tworzą go bloki piaskowca triasowego ułożone w charakterystyczny sposób tworząc bramę skalną o długości około
3 m i wysokości 1,5-2,5 m.
Brama Piekła
– pomnik
przyrody
(fot. GK)
151
Mapka nr 2. Przebieg szlaku zielonego Bliżyn – Zagnańsk, część I
7,5 km „Dalejów” – rezerwat leśny
Początek szlaku czarnego do Suchedniowa. Rezerwat przyrody utworzony w 1978 r. na powierzchni 87,58 ha. Ma na
celu ochronę naturalnego, wielogatunkowego drzewostanu
z modrzewiem europejskim w odmianie polskiej. Jest to
pozostałość dawnej Puszczy Świętokrzyskiej. Wiek drzewostanu oceniany jest na 80 do 150 lat, a niektóre nawet
152
do 250 lat. Na terenie rezerwatu znajdują się pozostałości
po kopalni rudy żelaza w postaci kanału odwadniającego
o głębokości 4 m i szerokości 6 m. Jest to uroczysko
Sztolnia. Niegdyś przez ten teren przebiegała trasa kolejki
wąskotorowej służąca do wywozu drewna i rudy żelaza.
Na granicy usytuowana jest symboliczna mogiła poległego
w potyczce z hitlerowcami Władysława Wasilewskiego ps.
„Oset”, dowódcy Oddziału AK ze zgrupowania „Ponurego”.
11,0 km „Świnia Góra” – rezerwat leśny.
Utworzony już w okresie międzywojennym i ponownie
objęty ochroną od 1953 r. Na tym obszarze w drzewostanie
dominuje jodła, z domieszką dębu, modrzewia, sosny, buka,
klonu, jaworu, świerka, brzozy, osiki i olszy w wieku od
120 do 200 lat. Wysokość jodeł sięga 45 m, a pierśnice do
1 m. Powalone, splątane pnie wśród pięknie odrastających
młodników nadają temu obszarowi pierwsze miejsce pod
względem wartości naukowych i krajoznawczych wśród
rezerwatów leśnych Regionu Świętokrzyskiego. Tu możemy
odtworzyć wygląd lasów w Górach Świętokrzyskich sprzed
wielu wieków.
12,0 km – Leśniczówka „Świnia Góra” – wzniesienie 352 m npm.
Świnia Góra – pomnik (fot. GK)
153
Mapka nr 3. Przebieg szlaku zielonego Bliżyn – Zagnańsk, część II
Stoi tu pomnik upamiętniający stoczoną bitwę w dniach
16-19 września 1944 r. przez Oddział AL z Niemcami.
Obok leśniczówki w 1961 r. posadzono dla uczczenia
1000-lecia Państwa Polskiego kilkanaście lip. Idąc szlakiem
zielonym w kierunku Zagnańska około 600 m za skrzyżowaniem ze szlakiem czerwonym skręcamy w lewo i napotykamy punk czerpania wody gaśniczej tzw. Bunkier, dalej
154
około 2 km stoi obelisk, gdzie 1.04.1940 r. Oddział Wydzie lonego Wojska Polskiego pod dowództwem mjr. H. Dobrzańskiego stoczył zwycięski bój z okupantem niemieckim.
22,5 km – Janaszów – wieś.
W XVII–XIX w. była tu kuźnica i fryszerka. Zachował się po
niej zarys stawu i grobli (obok mostu).
Mapka nr 4. Przebieg szlaku zielonego Bliżyn – Zagnańsk, część III
24,0 km Dąb „Bartek” – pomnik przyrody, dąb szypułkowy
Tradycja utrzymuje, że dąb osiągnął wiek około 1200 lat.
Wysokość jego dochodzi do 30 m, obwód pnia około 9,85 m.
Legendy przekazują, że pod „Bartkiem” odpoczywał
Bolesław Krzywousty, Kazimierz Wielki sprawował sądy,
a Jan III Sobieski wracając spod Wiednia, miał włożyć
w dziuplę butelkę wina, rusznicę i szablę turecką. W 1920 r.
zabezpieczono jego wnętrze betonowymi plombami, które
wymieniono podczas gruntownej konserwacji w 1978 r.
na zespojone żywicami epoksydowymi drewno i trociny. Wówczas także założono sztuczne nawadnianie wokół
„Bartka” – 17 studzienek. Obok zabytkowa aleja o długości około 220 m, którą tworzy około 50 drzew. Są to
klony, jesiony, lipy i dorodny modrzew, wiek najstarszych
okazów sięga od 250 do 300 lat. W 1958 r. 9 maja pod
155
dębem „Bartkiem” został założony Klub Turystyki Pieszej
imć Onufrego Zagłoby działający nadal przy OM PTTK
w Skarżysku-Kamiennej.
Dąb „Bartek” (fot. GK)
26,0 km – Zagnańsk PKP – koniec szlaku
Początki Zagnańska i pochodzenie nazwy sięgają XV w.
Zagnańsk jest bardzo starą osadą położoną w dolinie rzeki
Bobrzy. W XVII w. rozwój górnictwa i hutnictwa żelaza.
W drugiej połowie XVII w. z fundacji bpa Andrzeja Trzebickiego wzniesiono kościół. W latach 1942–1944 miejsce
wielu akcji partyzanckich.
156
Skarżysko-Kamienna
MCK/PTTK – Wykus
nr szlaku SW-7502 – y
Szlak koloru ZIELONEGO o długości 22 km, mapka nr 5, 6.
Początek przy Miejskim Centrum Kultury – OM PTTK
ul. Słowackiego 25.
0,0 km – Skarżysko-Kamienna / OM PTTK – miasto
Ulokowane w dolinie rzeki Kamiennej pomiędzy wzniesieniami Garbu Gielniowskiego i Płaskowzgórzy Suchedniowskich. Wokół miasta rozciągają się największe w regionie świętokrzyskim masywy leśne. Jest też jednym z najmłodszych miast województwa świętokrzyskiego, otrzymało prawa miejskie 28 grudnia 1922 r. Przemysłowe
tradycje tego miasta sięgają XIII w. kiedy to wąchoccy
Cystersi otrzymali przywilej na poszukiwanie rudy żelaza.
Wydobywanie jej w okolicach Bzina pozwoliło na wybudowanie ośrodka hutniczego. Najpierw działały w Bzinie
Skarżysko-Kamienna – Miejskie Centrum Kultury im. L. Staffa
– początek szlaków (fot. JW)
157
dymarki i kuźnice, wielki piec został wybudowany w 1700 r.
jako jeden z większych w Polsce. W 1885 r. powstał węzeł
kolejowy zwany Bzinem. W ramach COP (Centralnego
Okręgu Przemysłowego) powstały w Skarżysku duże zakłady metalowe, największe – Państwowa Fabryka Amunicji.
II wojna światowa pozostawiła na terenie miasta i okolic wiele miejsc uświęconych krwią wyzwolicieli – członków ruchu oporu. W 1939 r. założono tajną Organizację
„Orła Białego”. Część jej członków została zamordowana
w lasku na Borze i Brześciu. Miasto zostało wyzwolone
17.01.1945 r. W Skarżysku często przebywał i tu zmarł
31.05.1957 r. Leopold Staff.
4,0 km – Rejów – dzielnica Skarżyska-Kamiennej
W 1770 r. w Rejowie zbudowano wielki piec, który po
pewnych przeróbkach działał do 1901 r. Wśród ruin tego
obiektu da się wyróżnić spód wielkiego pieca, kanał
doprowadzający wodę do koła wodnego, fragment muru
Ruiny wielkiego pieca na Rejowie (fot. EŚ)
oporowego i przepust. W pobliskim budynku dawnego
dozorcostwa rejowskiego mieści się Muzeum im. Orła Białego. Eksponuje zbiory historyczne, obrazujące rozwój miejscowego przemysłu (dokumenty, medale, odlewy itd.); dzia-
158
łalność ruchu oporu w Skarżysku i okolicy. Na placu większe
eksponaty w postaci dawnych maszyn (m.in. drogowych,
kolejowych) oraz uzbrojenia Wojska Polskiego od 1943 r.
do lat powojennych. W lesie nad zbiornikiem kilkaset
metrów dalej pomnik z 1863 r., poświęcony pamięci powieszonych tu hutników rejowskich za pomoc powstańcom
styczniowym. Atrakcją tego miejsca jest również piękny
zalew na rzece Kamionce.
6,5 km – Suchedniów Płn. PKP przystanek na lini Skarżysko-Kamienna – Kielce
Mostki, Wiejski Dom Kultury (fot. JW)
11,5 km Mostki – wieś
Wśród starych drzew – pomników przyrody, na wzgórzu
stoi duży murowany z ciosów kamiennych budynek kry ty
gontem, zbudowany na wzór dworku szlacheckiego. Było to
kiedyś mieszkanie zawiadowcy miejscowych zakładów przemysłowych. Obecny zalew został zbudowany na miejscu
dawnego stawu, w którym spiętrzano wodę dla poruszania
urządzeń istniejących tu kiedyś zakładów przemysłowych.
Przy tamie możemy zobaczyć ciosowe filary mostu będącą pozostałością dawnego upustu. Poniżej w dolinie stał
wielki piec postawiony w 1759 r., przebudowany w 1835 r.
159
Wraz z odlewnią żelaza czynny był do 1903 r. Wszystkie
budynki dawnych zakładów zostały rozebrane przez Niemców w czasie wojny. Do dziś możemy dookoła znaleźć
kawałki żużla, pozostałości po wytopie żelaza.
Mapka nr 5. Przebieg szlaku zielonego Skarżysko – Wykus, część I
14,5 km Kaczka – wieś
Położona wśród lasów, dzięki czemu zyskała ostatnio na popularności u ludzi pragnących ciszy i spokoju, czego przykładem
jest budowa nowych domów mieszkalnych i letniskowych.
160
22 km Wykus – rezerwat
Początek szlaku czarnego do Starachowic oraz szlaku niebieskiego z Wąchocka do Cedzyny.
Mapka nr 6. Przebieg szlaku zielonego Skarżysko – Wykus, część II
Utworzony w 1978 r. o powierzchni 53,01 ha. Ochroną objęto fragment lasu mieszanego w charakterze naturalnym.
Drzewostan tworzą: sosna, jodła, świerk, grab, buk, dąb,
brzoza o zróżnicowanym wieku i strukturze. Przeważają
161
drzewostany w wieku 60-90 lat. Uroczysko położone
we wschodniej części Płaskowzgórza Suchedniowskiego,
wśród rozległych Lasów Siekierzyńskich. Ostoja oddziałów
i miejsce walk partyzanckich podczas II wojny światowej.
W czerwcu 1943 r. przeniosło się z Kamienia Michniowskiego zgrupowanie AK, dowodzone przez „Ponurego”, zakładając tu główny obóz. Toczyło ono 16 września i 28 października 1943 r. ciężkie walki z obławami niemieckimi.
Na miejscu obozu „Ponurego” postawiono w 1952 r. pomnik
w formie Kapliczki Świętokrzyskiej, na której wyryto pseudonimy poległych partyzantów.
Kapliczka św. Barbary
– Kamień Michniowski
nr szlaku SW – 7510 – s
Szlak koloru CZARNEGO o długości 2 km, mapka nr 1
0,0 km Kapliczka św. Barbary – punkt widokowy
Nazwa pochodzi od kapliczki św. Barbary, wystawionej tu
w XIX w. przez górników. Rozciąga się stąd jeden z najpiękniejszych widoków na Góry Świętokrzyskie tj. na Pasmo
Klonowskie i Łysogórskie oraz Dolinę Bodzentyńską. Pod
nami typowa dolina o wydłużonym kształcie i płaskim
dnie, do której „zbiegają” wąskie pasemka pól z otaczających ją pasm, których wyższe partie porośnięte są lasem.
Po przeciwnej stronie na pierwszym planie widoczne jest
Pasmo Klonowskie. Patrząc od prawej są to góry: Bukowa –
484 m npm, Psarska – 415 m npm i Miejska – 426 m npm
(dwa wierzchołki), u stóp której widoczny jest ulokowany na wzniesieniu Bodzentyn. Na drugim planie widzimy
Pasmo Łysogórskie z dwoma najwyższymi wierzchołkami: z wieżą przekaźnika Świętym Krzyżem (Łysa Góra,
Łysiec) 595 m npm z lewej i dwugarbną Łysicą z prawej
612 m npm.
162
Panorama z Góry św. Barbary na Pasmo Łysogórskie
i Klonowskie (fot. EŚ)
2,0 km Kamień Michniowski – Rezerwat Przyrody
(opis patrz: szlak Berezów PKP – Suchedniów PKP nr szlaku
SW – 7509 – n).
Suchedniów PKP
– Rezerwat „Dalejów”
nr szlaku SW – 7508 – s
Szlak koloru CZARNEGO o długości 8 km, mapka nr 7
0,0 km Suchedniów PKP – początek szlaku na dworcu PKP.
(opis patrz: szlak niebieski nr SW – 7509 – n, Berezów PKP
– Suchedniów PKP).
8,0 km Rezerwat „Dalejów”
(opis patrz: szlak zielony nr SW – 7505 – z, Bliżyn PKP
– Zagnańsk PKP)
163
Mapka nr 7. Przebieg szlaku czarnego
Suchedniów PKP – Rezerwat „Dalejów”
Rezerwat „Dalejów”, skałki (fot. EŚ)
164
Sołtyków PKP – Bliżyn PKP
nr szlaku SW – 7506 – s
Szlak koloru CZARNEGO o długości 11 km, mapka nr 8
0,0 km Sołtyków PKP – wieś
W 1916 r. powstała na jej terenie cegielnia Sołtyków.
Produkcja trwała do końca lat 80. XX w. Dziś zabudowania cegielni są w ruinie, zachowały się mury budynków
i charakterystyczne wysokie kominy. Obiekt znajduje się
w rejestrze konserwatora zabytków. Produkcja oparta była
o złoża gliny odległe o 2 km skąd dowożono surowiec kolejką wąskotorową. Eksploatacja gliny odsłoniła warstwy skalne dolnojurajskie, gdzie odkryto utrwalone w skale ślady
młodych i dorosłych dinozaurów. Odnajdowane są również
inne liczne skamieniałości. W warstwach przypowierzchniowych znajdowane są półszlachetne kamienie gagaty. Były
one wykorzystywane w celach jubilerskich. Dziś teren został
objęty ochrona prawną, powołano w 1997 r. Rezerwat
Przyrody Gagaty Sołtykowskie. Rezerwat znajduje się tuż
poza granicą gminy Bliżyn, na terenie gminy Stąporków.
1,5 km Mroczków – duża wieś
Pierwsza kuźnica powstała tu w latach 1532–48. Do dziś istnieją pozostałości budowli hydrotechnicznych wybudowanych na potrzeby wielkiego pieca wzniesionego w 1778 r.
na miejscu dawnej kuźnicy za sprawą Michała Radziwiłła.
Początkowo prywatna, od 1828 r. własność skarbu państwa. Pożar w 1836 r. zniszczył zakład, po odbudowie przez
Bank Polski w 1838 r. ruszyła odlewnia. W 1876 r. nastąpiła dalsza rozbudowa zakładu. Wielki piec pracował do
około 1902 r., następnie został rozebrany w 1916 r. Rudę
do pieca dostarczały kopalnie Dalejów, Piotr, Zapowiedź
i Laski. Wodę wykorzystywano z rzek Kamiennej i Niwki,
ze spiętrzenia w Mroczkowie-Kapturowie. We wsi drewniany kościół parafialny pw. św. Rocha wzniesiony zapewne
po 1820 r.
165
4,0 km Rezerwat „Ciechostowice”
Połączenie ze szlakiem niebieskim Kuźniaki – Pogorzałe oraz
początek szlaku zielonego do Przysuchy. Rezerwat przyrody
utworzony w 1953 r. na powierzchni 7,43 ha, ochroną objęto
las mieszany o charakterze naturalnym. W granicach rezerwatu ujęty został fragment pierwotnego lasu. Na szczególną uwagę zasługują wspaniałe okazy modrzewia polskiego
o wysokości około 45 m i wieku ponad 300 lat. Spotkać tu
również można olbrzymie dęby, jodły, buki, jawory.
8,0 km Ubyszów – wieś
Na początku XIX w. wieś liczyła 10 domów. Na
dziś znajduje się 8 tradycyjnych, drewnianych
mieszkalnych z początku XX w. pod opieką
torską. W części południowej, przy wjeździe,
z 1902 r.
Mapka nr 8. Przebieg szlaku czarnego
Sołtyków PKP – Bliżyn PKP
166
jej terenie
budynków
konserwastoi krzyż
11 km Bliżyn PKP – koniec szlaku
(opis patrz: szlak Bliżyn PKP – Zagnańsk PKP nr szlaku SW
– 7505 – z)
Wólka Plebańska PKP – Rezerwat
„Skałki Piekło pod Niekłaniem ’’
nr szlaku SW – 7507 – s
Szlak koloru CZARNEGO o długości 7 km, mapka nr 9
0,0 km Wólka Plebańska PKP
Przystanek PKP na trasie Skarżysko-Kamienna – Końskie.
Miejsce akcji na transport niemiecki oddziału AK „Robota”
– pomnik.
2,5 km Niekłań Wielki – wieś
W XIX w. pracowała tu pudlingarnia przerabiająca surówkę wielkopiecową, po której pozostały jeszcze stawy spiętrzające na rzece Czarnej. Kościół pw. św. Wawrzyńca
w stylu neogotyckim wzniesiony w 1835 r. z fundacji Małachowskich. W krajobrazowym parku z I połowy XIX w.
ruiny dworu z początku XX w. należącego do Platerów.
Dalej przy szlaku w lesie pozostałości po kopalni „Piekło”
rudy żelaza z lat 50. XX w. Eksploatowano tu syderyt
o charakterystycznym wiśniowym zabarwieniu zawierający
27-37% żelaza.
167
Mapka nr 9. Przebieg szlaku czarnego Wólka Plebańska PKP
– Rezerwat „Skałki Piekło pod Niekłaniem”
7,0 km Rezerwat „Skałki Piekło pod Niekłaniem” – koniec szlaku
Jest to rezerwat leśno-geologiczny o powierzchni 5,9 ha.
Występują tu bardzo interesujące formy wietrzenia wychodni piaskowca jurajskiego. Kształtami skałki te są podobne do
sfinksa egipskiego, wielkich grzybów, kazalnic. Wysokość
ich dochodzi nawet do 6-8 m. W chłodnych szczelinach
górnych części skałek rośnie rzadko spotykana paproć, zaliczana do roślin górskich, zanokcica północna. Niepozorna
z wyglądu, podobna do kępek małej trawy, jest reliktem
(pozostałością) schyłku polodowcowego klimatu.
168
Skałki Piekło
pod
Niekłaniem
– pomnik
przyrody
(fot. GK)
W otoczeniu rezerwatu występują jeszcze inne rośliny
chronione jak storczyki i widlaki. Skałki otacza las sosnowy z domieszką dębu szypułkowego i brzozy omszonej
brodawkowej. Niezwykłość miejsca pobudzała niegdyś
wyobraźnię ludową, tworząc legendę, że spotykają się
tam diabły niepokojące swymi harcami okoliczną ludność.
W obecnym rezerwacie w czasie powstania styczniowe go stacjonował oddział Dionizego Czachowskiego. Okoliczne lasy późnym latem 1944 r. były miejscem koncentracji
oddziałów partyzanckich Armii Krajowej w ramach akcji
„Burza”.
169
Skarżysko-Kamienna PKP
– Skarżysko-Kamienna MCK / PTTK
Szlak Martyrologii
nr szlaku SW 7501 – y
Szlak koloru ŻÓŁTEGO o długości 32 km, mapki nr 10, 11,
12, 13.
0,0 km Skarżysko-Kamienna PKP – początek szlaku na Dworcu
Głównym PKP. Znajduje się tu tablica ze schematycznym
przebiegiem szlaków. (Informacje o Skarżysku-Kamiennej
– patrz str. 157).
4,5 km Pogorzałe – wieś położona na szczycie Góry Pogorzelskiej
346,8 m npm.
W XX w. było osadą rolniczą, wielu mieszkańców pracowało w skarżyskich zakładach przemysłowych. 1 stycznia
2000 r. Pogorzałe zostało odłączone od powiatu szydłowieckiego i włączone w granice administracyjne Skarżyska-Kamiennej.
8,5 km Cmentarz Leśny Żołnierzy AK
fot. EŚ
170
Cmentarz powstał w początkach sierpnia 1943 r. w mo mencie pochowania tu pięciu żołnierzy ze zgrupowania
par tyzanckiego „Ponurego” – Jana Piwnika, którzy w miejscowości Mościska koło Ciechostowic wpadli w zasadzkę
niemiecką. Wiosną 1944 r. odbyła się uroczystość poświęcenia cmentarza. Z czasem cmentarz zapełniał się grobami
partyzantów poległych w okolicach. Aktualnie na cmentarzu jest 34 mogiły. Okolice cmentarza wzdłuż żół tego
szlaku porasta las bukowy z płatami roślinności typowymi
dla buczyny karpackiej. Rośnie tu między innymi przy tulia
wonna (marzanka wonna), żywiec cebulkowy, podkolan zielonawy i czosnek niedźwiedzi. Węzeł szlaków: niebieskiego
Pogorzałe – Kuźniaki, czerwonego do Radomska.
171
Mapka nr 10. Przebieg szlaku żółtego
od Skarżyska-Kamiennej Dworzec Gł. PKP, część I
172
15,0 km Brzask – miejsce masowej egzekucji 760 polskich patriotów członków organizacji „Orzeł Biały” oraz intelektualistów aresztowanych w ramach akcji A-B dokonanej w dniu
29 czerwca 1940 r. Pochodzili oni ze: Skarżyska, Końskich,
Iłży, Starachowic, Ostrowca Św., Ćmielowa, Opatowa,
Buska, Sandomierza, Radomia i Kielc. Pomnik został wzniesiony w latach 1945–1949. Na tablicy pamiątkowej napis:
„Przechodniu, powiedz Polsce, tu leżym jej syny, posłuszni
i wierni do ostatniej godziny”.
Brzask
– pomnik
pomordowanych
(fot. GK)
173
Mapka nr 11. Przebieg szlaku żółtego od Skarżyska-Kamiennej,
Dworzec Gł. PKP do Brzasku, część II
19,5 km Bór – dzielnica Skarżyska-Kamiennej
Miejsce, w którym w dniach 12-16 lutego 1940 r. Niemcy
rozstrzelali 360 osób. Obecnie w lesie na Borze stoi mogiła
i pomnik ofiar zbrodni. Nad rzeką Kamienną znajdował się
przed II wojną światową młyn, którego właścicielem był
174
Mapka nr 12. Przebieg szlaku żółtego od Skarżyska-Kamiennej,
Dworzec Gł. PKP, część III
Władysław Ciok. Młyn został zniszczony 6 października
1943 r. przez żandarmerię niemiecką podczas zasadzki na
gen. Emila Fieldorfa „Nila” wizytującego Komendę Okręgu
Radomsko-Kieleckiego AK. W zasadzce zginął żoł nierz
175
ochrony kpr. Andrzej Pasek „Jędrek”. Upamiętnia to obelisk. W zakolu rzeki w oczku przylegającym do Kamiennej
bije źródełko.
Bór – mogiła i pomnik pomordowanych (fot. JW)
Bór – obelisk, gdzie zginął kpr. Andrzej Pasek – ps. „Jędrek”
(fot. JW)
176
23 km Baranowska Góra – wzniesienie około 300 m npm
Miejsce egzekucji około 400 osób zamordowanych przez
Niemców w latach 1939–1945 przywożonych z więzień
w Kielcach, Skarżysku i Starachowicach. Zwłoki chowano
Mapka nr 13. Przebieg szlaku żółtego Skarżysko-Kamienna
Dworzec Gł. PKP – MCK / PTTK, część IV
177
w zbiorowych mogiłach po starych szybach górniczych.
Po zachodniej stronie drogi znajduje się mogiła nieznanego hubalczyka poległego 2.04.1940 r. W okresie okupacji
miejsce częstych zasadzek partyzanckich na okupanta,
m.in. 26.02.1943 r. patrol dywersyjny pod dowództwem
ppor. „Robota” rozbił Niemców i zabrał kasę firmy „Hasag”
ze Skarżyska.
26 km Rejów – dzielnica Skarżyska
Zalew na rzece Kamionce – Rejów (fot. EŚ)
(opis patrz: szlak koloru zielony Skarżysko-Kamienna
MCK/PTTK nr SW-6502 – y). Dzielnica Rejów słynie przede
wszystkim ze znajdującego się tam zbiornika wodnego
powstałego na rzece Kamionce. Zbiornik „Rejów” jest największym zalewem w powiecie skarżyskim, zajmuje 30 ha
powierzchni lustra wody. Obecnie pełni funkcję rekreacyjną. Jest także interesującym obiektem przyrodniczym.
I tak: na terenie muzeum rośnie 300-letni dąb szypułkowy,
150-letni klon pospolity tuż przy muszli koncertowej na
terenie ośrodka rekreacyjnego. Idąc dalej szlakiem po przejściu mostu (na rzece Kamionce) wprost za torami znajduje
się pomnik przyrody nieożywionej – „Skałka Rejowska”.
178
Pomnik
– al. Niepodległości
za torami ok. 100 m
(fot. JW)
30 km Skarżysko-Kamienna MCK/ PTTK
Koniec szlaku przy Miejskim Centrum Kultury i siedzibie
Oddziału Miejskiego PTTK, ul. Słowackiego 25.
Uwaga: Przebieg szlaku żółtego może ulec zmianie po
przebudowie drogi krajowej E-7 przy przejściu
szlaku w okolicach Baranowskiej Góry i w okolicach Pogorzelskiej Góry.
179
Skarżysko-Kamienna MCK/PTTK
– Wąchock
nr szlaku SW – 7512 – c
Szlak koloru CZERWONEGO o długości 16,5 km, mapki
nr 14, 15.
0,0 km Skarżysko-Kamienna MCK/PTTK
Początek szlaku przy Miejskim Centrum Kultury i siedzibie
Oddziału Miejskiego PTTK, ul. Słowackiego 25.
Kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego (fot. EŚ)
180
Aleja Niepodległości. Przed kościołem pw. Najświętszego
Serca Jezusowego stoi pomnik – obelisk upamiętniający
miejsce rozstrzelania 72 patriotów i członków AK przez
hitlerowskiego okupanta w lutym i lipcu 1944 r. Kościół
Najświętszego Serca Jezusowego w stylu neogotyckim
oddany w 1923 r.
4,0 km Posadaj – osada
Powstała wokół młyna na brzegu Oleśnicy, która po
raz pierwszy pojawiła się w dokumencie z 22 czerwca
1490 r. W I poł. XVII w. młyn przestał istnieć. Osada nie
miała większych szans na rozwój. W 1662 r. w Posadaju
mieszkało zaledwie 22 osoby, w tym jeden rzemieślnik.
Podczas reform z połowy XIX w. osada włączona została
do Kamiennej.
Mapka nr 14. Przebieg szlaku czerwonego
Skarżysko-Kamienna – Wąchock, część I
181
5,5 km Szczepanów – osada
Osada powstała w XVI w. wokół kuźnicy położonej przy
ujściu rzeki Oleśnicy do Kamiennej. Nie odegrała jednak
większej roli w dziejach miejscowego hutnictwa. Bezpośrednio obok Szczepanowa znajduje się jeden z największych w Polsce zakładowych poligonów doświadczalnych
należących do Zakładów Metalowych „Mesko”. Służył do
testowania amunicji mało- i średniokalibrowej.
8,2 km Stary Młyn Michałów (Młyn Mosurków)
Miejsce gdzie na początku maja od 2007 r. odbywa się co
roku PIKNIK ARCHEOLOGICZNY RYDNO.
Piknik Archeologiczny „Rydno” – Stary Młyn – Michałów (fot. JW)
Rydno to nazwa rezerwatu archeologicznego, wpisanego
do rejestru zabytków w 1957 r. Rezerwat utworzono w celu
uchronienia nieruchomych i ruchomych pozostałości prehistorycznych zakładów kopalnianych hematytu, jak również
miejsce przetwórstwa tego cennego surowca, z którego
otrzymywano „magiczny proszek” – krwicę. Na obszarze dzisiejszego rezerwatu wykryto także olbrzymie ilości
wyrobów z krzemienia czekoladowego, oraz kompleks obo-
182
zowisk z licznymi śladami pobytu człowieka. Granice rezerwatu obejmują tereny w dolinie rzeki Kamiennej, w bezpośredniej bliskości miasta Skarżyska-Kamiennej w kierunku
wschodnim (Łyżwy, Grzybowa Góra, Marcinków, Wąchock).
Nazwa Rydno nie funkcjonuje na mapach topograficznych
i jest nowotworem językowym wymyślonym przez prof.
Stefana Krukowskiego dla oznaczenia obszaru, na którym
występują liczne ślady pozyskiwania hematytu przez społeczności pradziejowe. Charakterystyczny kolor hematytu
i otrzymywanej z niego krwicy, od ciemnożółtego poprzez
czerwony i skojarzenie ze słowami „rudy”, „ryży”, „rdza”
doskonale tłumaczą, dlaczego prof. Krukowski wybrał właśnie taka nazwę. Rezerwat archeologiczny „Rydno” obejmuje obszar kilku kilometrów kwadratowych, jest unikatowym
w skali Europy i świata skupieniem pozostałości osadnictwa
związanych z wydobyciem hematytu i obróbką krzemienia
czekoladowego w okresie epoki kamienia.
Piknik Archeologiczny Rydno – obróbka hematytu (fot JW)
11,6 km Marcinków – wieś
Na początku XVII w. istniała u ujścia rzeczki Żarnówki
kuźnica, której zarządcą był Feliks Marcinek. Od jego nazwiska powstała tu osada robotnicza, która przyjęła naz wę
183
Marcinków. Z biegiem lat na miejscu dawnych zakładów
metalowych (kuźnic) powstały młyny wodne. Rzeka Kamienna podzieliła wioskę na Marcinków Górny leżący po
lewej stronie rzeki i torów kolejowych i Marcinków Dolny
leżący przy drodze Wąchock – Skarżysko.
Mapka nr 15. Przebieg szlaku czerwonego
Skarżysko-Kamienna – Wąchock, część II
14,5 km Kaplica Rocha – wzniesienie 228 m npm
Stoi tam kościół pod wezwaniem św. Rocha. Został zbudowany w 1838 r. przez Józefa Oberskiego, mieszczanina wąchockiego, z własnych funduszy i z miejscowego
kamienia. Nawa główna ma długość 10 m a szerokość 7 m,
do której przylegają dwie małe kapliczki nadając budowli
kształt krzyża. W ołtarzu głównym znajduje się figura św.
Rocha. Kościółek jest w zasadzie otwarty tylko raz w roku
tj. w najbliższą niedzielę przypadającą po 16 sierpnia – dniu
184
patrona. Wtedy odbywa się tu odpust i w tym dniu odprawiana jest uroczysta msza święta. Św. Roch uważany jest
za patrona chroniącego ludzi i zwierzęta od zarazy, a także
za opiekuna podróżnych.
Kaplica św. Rocha (fot. EŚ)
16,5 km Wąchock – miasto
Położone na Przedgórzu Iłżeckim nad rzeką Kamienną. Prawa miejskie Wąchock otrzymał w 1454 r., utracił w 1869 r.
za aktywny udział w powstaniu styczniowym, a odzyskał
w 1994 r. Opactwo cysterskie fundował biskup krakowski
Gedka (Gedeon) w 1179 r. Kościół NMP i św. Floriana zbudowany w latach 1218–1239 na planie krzyża łacińskiego,
z ciosów szarego i brunatno-czerwonego piaskowca, przebudowany w 2 połowie XVII i w końcu XIX w. Dwubarwne,
poziome pasy wyróżniają go spośród innych kościołów
pocysterskich w Polsce. Obecne wyposażenie kościoła
pochodzi z okresu barokowej przebudowy w XVII w. Czworoboczny klasztor powstał w 1 połowie XIII w. Na szczególną uwagę zasługuje wspaniale dekorowany romański
kapitularz. W krużgankach płyty nagrobne m.in. romańska
opata Gerarda i gotycka opata Rafała Zaborowskiego.
185
W budynku klasztornym mieści się muzeum walk narodowowyzwoleńczych ze zbiorami ks. Walentego Ślusarczyka
z Nowej Słupi. Tu także złożono prochy bohaterskiego
dowódcy Zgrupowań Partyzanckich AK Jana Piwnika „Po nurego”. Nad Kamienną resztki zakładu metalurgicznego
z 1833 r., oraz zabudowania fabryczne z budynkiem zarządu
tzw. Pałacem Schoenberga. W słynnym z dowcipów mieście
znajduje się także pomnik sołtysa.
Wąchock
– kościół
w stylu
romańskim
(fot. EŚ)
Szlak czerwony biegnie dalej przez Starachowice do Kałkowa-Godowa. Ponadto w Wąchocku ma początek szlak
koloru niebieskiego im. Edwarda Wołoszyna do Cedzyny
przez Polanę Langiewicza, Wykus, Bodzentyn, Świętą Katarzynę, Ciekoty.
186
Szlaki rowerowe
Antoniów –
Skarżysko-Kamienna
Szlak koloru NIEBIESKIEGO o długości 42 km. Mapki
nr 16, 17, 18 i 19
Jest to transwojewódzki szlak rowerowy Berlin – Lwów.
Wo jewództwo świętokrzyskie jest jedynym regionem
w kraju, gdzie szlak został wytyczony i oznaczony. Szlak
w województwie świętokrzyskim przebiega przez: Żarnów
– Maleniec – Sielpię – Końskie – Czarną – Stąporków –
Niekłań – Antoniów (ten odcinek wyznakowany i oznaczony
przez Oddział PTTK w Końskich), następnie od Antoniowa
przez Fajków – Leszczyny – Hucisko – Majdów – Ubyszów
– Bliżyn – Rezerwat Dalejów – Rejów – Skarżysko-Kamienną
(wyznakowany i oznaczony przez OM PTTK w Skarżysku-Kamiennej), gdzie łączy się ze szlakiem „Śladami Zabytków
Techniki Doliny Kamiennej” od Skarżyska przez Wąchock
– Starachowice – Michałów – Brody – Kałków-Godów
– Nietulisko – Kunów – Chmielów i kończy się w Ostrowcu
Świętokrzyskim. Jest jednym z najdłuższych szlaków rowerowych w naszym regionie.
0,0 km Antoniów – wieś
3,0 km Huta – wieś
Przebiega szlak pieszy koloru zielonego im ks. Jana Wiśniewskiego do Rezerwatu Ciechostowice.
187
Mapka nr 16. Przebieg szlaku niebieskiego
Antoniów – Skarżysko-Kamienna, część I
7,0 km Hucisko – wieś
Przebiega szlak pieszy koloru zielonego im ks. Jana Wiśniewskiego do Rezerwatu Ciechostowice.
15,5 km Majdów – wieś
Przebiega szlak pieszy koloru niebieskiego im. Stanisława
Malanowicza z Pogorzałego do Kuźniak.
18,5 km Ubyszów – wieś
Położona na stoku Garbu Gielniowskiego, otoczona lasami
i mokradłami. Na początku XIX w. wieś liczyła 10 domów.
Przy wjeździe od strony Bliżyna przy drodze stoi krzyż ufundowany w 1902 r. We wsi spotykamy zachowane i dalej
użytkowane tradycyjne domy z bali z dachem o konstrukcji
dwuspadowej. Przez wieś przebiega szlak pieszy czarny
z Sołtykowa do Bliżyna.
21,5 km Bliżyn
W XVI–XIX w. ośrodek hutnictwa. W 1833 r. hutę zamieniono na odlewnię, a w okresie międzywojennym na Zakłady Chemiczne (po wojnie Fabryka Farb i Lakierów).
W budynkach zakładu w latach 1941–1942 mieścił się obóz
188
Mapka nr 17. Przebieg szlaku niebieskiego
Antoniów – Skarżysko-Kamienna, część II
jeńców radzieckich (mogiła około 5000 osób znajduje się
przy drodze do Jastrzębi), a w latach 1942–1943 obóz karny dla Polaków i Żydów. W 1944 r. stał się on filią obozu
189
w Majdanku. Drewniany kościół św. Zofii z 1818 r., przy
którym ciekawy zespół nagrobków. Kościół parafialny pw.
św. Ludwika z 1899 r., rozbudowany został w 1933 r.
Mapka nr 18. Przebieg szlaku niebieskiego
Antoniów – Skarżysko-Kamienna, część III
190
W resztkach parku jedno skrzydło neogotyckiego pałacu
Platerów z XIX w. Na rzece Kamiennej pozostałości po zalewie o powierzchni 4 ha.
28 km Rezerwat Dalejów
Początek szlaku czarnego do Suchedniowa. Tu przebiega
szlak pieszy zielony z Bliżyna do Zagnańska. Rezerwat przyrody utworzony w 1978 r. na powierzchni 87,58 ha. Ma na
celu ochronę naturalnego, wielogatunkowego drzewostanu
z modrzewiem europejskim w odmianie polskiej. Jest to
pozostałość dawnej Puszczy Świętokrzyskiej. Wiek drzewostanu oceniany jest na 80 do 150 lat, a niektóre drzewa
nawet do 250 lat. Na terenie rezerwatu znajdują się pozostałości po kopalni rudy żelaza w postaci kanału odwadniającego o głębokości 4 m i szerokości 6 m. Jest to uroczysko
Sztolnia. Niegdyś przez teren ten przebiegała trasa kolejki
wąskotorowej do wywozu drewna i rudy żelaza. W pobliżu
usytuowana jest symboliczna mogiła poległego w potyczce z hitlerowcami Władysława Wasilewskiego ps. „Oset”
dowódcę Oddziału AK ze zgrupowania „Ponurego”.
Skałki Piekło Dalejowskie (fot. EŚ)
191
Mapka nr 19. Przebieg szlaku niebieskiego
Antoniów – Skarżysko-Kamienna, część IV
39 km Rejów – dzielnica Skarżyska-Kamiennej
Prawdopodobnie już w XV w. pracował tu piec dymarski,
który w 1770 r. zastąpiony został wielkim piecem hutni-
192
czym. Piec ten parokrotnie przebudowany i unowocześniony przetrwał do 1901 r. W czasach intensywnego rozwoju
Staropolskiego Zagłębia, tj. w pierwszej połowie XIX w.
wybudowano w Rejowie odlewnię i osiedle fabryczne.
Po dawnych zakładach do dnia dzisiejszego przetrwały
jedynie grobla spiętrzająca Kamionkę, fundamenty wielkiego pieca oraz fragment muru oporowego. Zalew natomiast
po odpowiedniej adaptacji jest miejscem wypoczynku
i sportów wodnych. Na terenie byłych zakładów postawiono symboliczne popiersie Stanisława Staszica. W budynku
administracyjnym dawnego zakładu z połowy XIX w. mieści
się obecnie Muzeum im. Orła Białego. Na wprost budynku
po drugiej stronie ulicy znajduje się figura Matki Boskiej,
odlana przez miejscowych hutników w 1848 r. W okolicach
zalewu rosną pomnikowe drzewa, na terenie Muzeum przy
ulicy Słonecznej, 300-letni dąb szypułkowy oraz okazały
ponad 150-letni klon pospolity tuż przy muszli koncertowej
na terenie ośrodka rekreacyjnego.
Rejów – budynek Muzeum im. Orła Białego (fot. JW)
193
Jeszcze do niedawna nad brzegiem zalewu za ośrodkiem
w kierunku Baranowa (szlak pieszy żółty), przy historycznej drodze, rósł najpiękniejszy skarżyski dąb, na którym,
według miejscowych przekazów, carscy żołnierze powiesili hutników rejowskich za pomoc powstańcom z 1863 r.
W miejscu egzekucji usytuowano pomnik upamiętniający
to wydarzenie. Niestety dąb ten został barbarzyńsko spalony w listopadzie 2003 r., a pomnik zniszczony.
Rejów – pomnik ks. Stanisława Staszica (fot. JW)
42 km Skarżysko-Kamienna
(opis patrz szlak zielony nr SW – 7502 – y, Skarżysko-Kamienna – Wykus)
194
Skarżysko-Kamienna
– źródła rzeki Kamiennej
Szlak koloru ZIELONEGO o długości 36 km, Mapki nr 20,
21, 22, 23
0,0 km Skarżysko-Kamienna MCK /PTTK – początek szlaku.
(opis patrz szlak zielony nr SW – 7502 – y, Skarżysko-Kamienna – Wykus)
Skarżysko-Kamienna – Miejskie Centrum Kultury (fot. JW)
2,0 km Skarżysko Zachodnie – dzielnica miasta
Drewniany kościółek pw. św. Józefa z 1928 r., obok dzwonnica drewniana z 1929 r. Przed budynkiem plebanii, pomnik
Leopolda Staffa. Poetę do Skarżyska-Kamiennej przyniosła fala uchodźstwa z Warszawy po upadku Powstania
Warszawskiego w 1944 r. Leopold Staff od tego czasu
przyjaźnił się z proboszczem Antonim Boratyńskim i spędzał tu wakacje. Tu powstał zbiorek wierszy pt. Wiklina, tu
również zastała go śmierć 31.05.1957 r. Za kościołem, na
rzece Kamiennej są pozostałości po dawnej hucie żelaza
z XIX w. w Bzinie (kamienny przewał przelewowy zakładu
hutniczego).
195
Mapka nr 20. Przebieg szlaku koloru zielonego
Skarżysko-Kamienna – do źródeł rzeki Kamiennej, część I
196
Drewniany kościół św. Józefa i dzwonnica (fot. JW)
Popiersie
Leopolda Staffa
(fot. JW)
197
5,8 km Brzask
Miejsce pamięci pomordowanych w masowej egzekucji 760
polskich patriotów 29.06.1940 r.
Mapka nr 21. Przebieg szlaku koloru zielonego
Skarżysko-Kamienna – do źródeł rzeki Kamiennej, część II
198
19,7 km Rezerwat Dalejów
Rezerwat przyrody utworzony w 1978 r., ma na celu ochronę naturalnego wielogatunkowego drzewostanu z mo drzewiem europejskim w odmianie polskiej, jest to pozostałość po Puszczy Świętokrzyskiej. Wiek drzewostanu oceniany jest na 80 do 150 lat, na terenie rezerwatu znajdują się
pozostałości po kopalni rudy żelaza. Na granicy położona
jest symboliczna mogiła poległego w potyczce z hitlerowcami Władysława Wasilewskiego ps. „Oset” (dowódca
oddziału AK ze zgrupowania „Ponurego”).
24,9 km Zbrojów – wieś
Niewielka wieś nad bezimiennym dopływem rzeki Ka miennej, w której znajdowała się wzmiankowana w XVI
i XVII w. kuźnica wodna. W 1674 r. uległa ona zniszczeniu.
Około 1782 r. przekształcono ją na dymarkę, a w 1811 r.
nazywano ją fabryką żelaza. Od 1823 r. stała się własnością
rządową. Na miejscu kuźnicy powstał w latach późniejszych
młyn wodny zbożowy, czynny do 1939 r.
27,9 km Płaczków – wieś
Wieś położona w dolinie rzeki Kamiennej, na początku
XIX w. liczyła 19 domów, dawniej istniała we wsi kuźnica
wodna. Od 1823 r. zwana fabryką żelaza i przetrwała do
1880 r. Śladami po hucie żelaza są widoczne hałdy szlaki.
W 1885 r. przez miejscowość przeprowadzono jednotorową
kolej relacji Skarżysko – Końskie.
29,4 km Mroczków – wieś
Duża wieś, gdzie napotykamy zachowane do dziś zarysy zabudowy hydrotechnicznej zakładu wielkopiecowego
z XVIII w. Wielki piec nad rzeką Kamienną wzniesiono
w 1778 r. staraniem Michała Radziwiłła. W 1782 r. działały
przy nim dwie kuźnice wodne, a od 1828 r. piec stanowił
własność państwa. Został wyremontowany w 1829 r. i pracował do czasu pożaru w 1836 r. Po odbudowie przez Bank
Polski w 1838 r. rusza odlewnia. W 1876 r. oddano drugi
miech oraz aparat do grzania powietrza.
199
Mapka nr 22. Przebieg szlaku koloru zielonego
Skarżysko-Kamienna – do źródeł rzeki Kamiennej, część III
200
Rudy dostarczano z kopalni Dalejów, Riotr, Zapowiedź
i Laski. Wielki piec czynny był do około 1902 r. Wodę
dostarczano ze stawu w Mroczkowie-Kapturowie. Poza wielkim piecem, w Mroczkowie znajduje się kościół św. Rocha
wzniesiony w 1856 r., jest zbudowany z bali modrzewiowych o konstrukcji zrębowej, dach kryty gontem. Wewnątrz
zachowany został późnobarokowy ołtarz główny z obrazami św. Rocha i św. Barbary z XIX w. W latach 2007–2008
kościół został odremontowany. Przy kościele usytuowana
jest drewniana dzwonnica i kamienny krzyż. Na terenie
wsi znajdują się 3 tradycyjne, drewniane domy mieszkalne
z początku XX w., pod opieką konserwatora.
33,0 km Rędocin – wieś
W wieku XX wieś zasłynęła z rękodzielnictwa ceramicznego
bazującego na złożach miejscowej gliny. W latach 80. i 90.
XX w. mówiło się, że „w Rędocinie w co drugim domu się
pali”, co związane było z wypalaniem przez mieszkańców
garnków, ceramiki użytkowej, dekoracyjnej i rzeźby fuguralnej. Rędocin jest miejscowością o długoletnich tradycjach
garncarskich. Do dziś mieszka i tworzy kilku ludowych
garncarzy, których prace znane są w kraju i zagranicą.
Przez Rędocin przechodzi szlak pieszy niebieski z miejscowości Pogorzałe do Kuźniaków.
35 km – Borki Wieś
36 km Źródła rzeki Kamiennej
Obszar źródliskowy rzeki Kamiennej na zachód od wsi Borki.
W lesie spod skałki wypływa główne źródło „Biały Stok”.
W tym miejscu na głazie umieszczona została tablica
pamiątkowa ufundowana przez Nadleśnictwo Stąporków.
201
Mapka nr 23. Przebieg szlaku koloru zielonego
Skarżysko-Kamienna – do źródeł rzeki Kamiennej, część IV
202
Regionalne Odznaki
Turystyczno-Krajoznawcze
Oddziału Miejskiego PTTK
w Skarżysku-Kamiennej
Odznaka
„Wędrowiec Skarżyski”
1.
2.
3.
Regionalna Odznaka Turystyczno-Krajoznawcza „Wędrowiec
Skarżyski” zwana dalej odznaką, ustanowiona została przez
Zarząd Oddziału Miejskiego PTTK w Skarżysku-Kamiennej dla
uczczenia 50-lecia działalności PTTK w Skarżysku-Kamiennej
oraz 80-lecia nadania praw miejskich miastu.
Odznaka ma na celu propagowanie i popularyzację miasta
Skarżyska-Kamiennej i okolic, jego tradycji historycznych,
walorów krajoznawczych i turystycznych.
Odznaka posiada trzy stopnie: brązowy, srebrny i złoty.
203
4.
Odznakę może zdobywać każdy turysta, który ukończył 8. rok
życia i spełnił warunki zawarte w dalszej części regulaminu.
5. Termin zdobycia poszczególnych stopni odznaki jest nieograniczony.
6. Podstawą do zdobycia odznaki jest dzienniczek z potwierdzeniem pobytu wymaganych do zwiedzania obiektów.
Potwierdzenia należy dokonywać pieczątką zwiedzanego
obiektu lub dowolną pieczątką zwiedzanej miejscowości.
Potwierdzenia mogą także dokonywać przodownicy turystyki
kwalifikowanej PTTK, przewodnicy PTTK, instruktorzy krajoznawstwa PTTK, organizatorzy turystyki, opiekunowie SKKT,
kierownicy wycieczek szkolnych.
7. Wycieczki odbyte w czasie zdobywania odznaki mogą
być zaliczane na odznaki turystyki kwalifikowanej zgodnie
z regulaminem ich zdobywania.
8. Weryfikację Odznaki prowadzi Oddział Miejski PTTK w Skarżysku-Kam., ul. Słowackiego 25, w biurze: poniedziałek, środa,
czwartek w godz. 1700 –19 00, tel. 041 253 15 42.
9. Odznaka jest odpłatna.
10. Za wybitne zasługi w popularyzowaniu turystyki i krajoznawstwa na Ziemi Skarżyskiej Zarząd Oddziału Miejskiego PTTK
w Skarżysku-Kamiennej, może przyznać odznakę w stopniu
złotym honorowo.
11. Prawo interpretacji niniejszego regulaminu przysługuje Zarządowi Oddziału Miejskiego PTTK w Skarżysku-Kamiennej.
204
Odznaka
„Miłośnik Puszczy Świętokrzyskiej”
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Odznaka Turystyczno-Krajoznawcza „Miłośnik Puszczy Świętokrzyskiej” zwana dalej odznaką ustanowiona została przez
Zarząd Oddziału Miejskiego PTTK w Skarżysku-Kamiennej dla
uczczenia Roku Przyrody w PTTK.
Odznaka ma na celu popularyzację walorów przyrodniczych
oraz turystyczno-krajoznawczych Puszczy Świętokrzyskiej.
Odznakę można zdobywać podczas wycieczek pieszych, kolarskich, motorowych zarówno zorganizowanych jak też indywidualnych.
Odznakę może zdobywać każdy turysta, który ukończył 6. rok
życia i spełnił warunki zawarte w dalszej części regulaminu.
Odznakę przyznaje się w kolejności stopni: brązowy, srebrny
i złoty. Czas zdobywania poszczególnych stopni jest nieograniczony.
Podstawą do zdobycia odznaki jest dzienniczek z potwierdzeniem pobytu w wymaganych do zwiedzania obiektach lub
samodzielnie wykonana kronika. Potwierdzenia należy dokonywać pieczątką zwiedzanego obiektu lub dowolną pieczątką
zwiedzanej lub pobliskiej miejscowości, pieczątką organizato-
205
7.
ra imprezy, zdjęciem wykonanym na tle obiektu, wklejonym
biletem wstępu. Potwierdzenia dokonywać mogą także przodownicy turystyki kwalifikowanej PTTK, przewodnicy PTTK,
instruktorzy krajoznawstwa PTTK, organizatorzy turystyki,
opiekunowie SKKT, kierownicy wycieczek szkolnych.
Warunki do zdobycia poszczególnych stopni odznak:
Stopień
Warunki
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
brązowy
srebrny
złoty
Świętokrzyski Park Narodowy
1
-
-
Dąb Bartek w Zagnańsku
1
-
-
Parki krajobrazowe
-
1
2
Rezerwaty przyrody
-
2
4
Muzeum wg wykazu
-
2
4
Miejsca pamięci narodowej
-
2
4
Miejscowości
1
2
4
Przebycie szlaków (km)
15
20
40
Na odznakę stopnia wyższego nie można zaliczać tras oraz
obiektów zwiedzanych podczas zdobywania stopnia niższego.
Wykaz szlaków oraz obiektów ujęty jest w Kanonie do odznaki.
Wycieczki odbyte w czasie zdobywania odznaki mogą być
zaliczane na inne odznaki zgodnie z regulaminami ich zdobywania.
Weryfikację Odznaki prowadzi Komisja Turystyki Pieszej
i Gór skiej Oddziału Miejskiego PTTK, ul. Słowackiego 25,
26-110 Skarżysko-Kamienna.
Odznaka jest odpłatna.
Za wybitne zasługi w popularyzacji turystyki i krajoznawstwa
Zarząd Oddziału Miejskiego PTTK w Skarżysku-Kamiennej
może przyznać odznakę w stopniu złotym honorowo.
Prawo interpretacji niniejszego regulaminu należy do Oddziału
Miejskiego PTTK w Skarżysku-Kamiennej.
Odznaka wchodzi w życie z dniem 18.04.2008 roku.
206
Kanon krajoznawczy
I
Świętokrzyski Park Narodowy:
Muzeum Parku na Świętym Krzyżu, gołoborze na Świętym
Krzyżu, Łysica
II
Parki Krajobrazowe:
Jeleniowski, Sieradowicki, Suchedniowsko-Oblęgorski
III
Rezerwaty Przyrody:
Barania Góra, Barcza, Ciechostowice, Dalejów, Gagaty Sołtykowskie, Gołoborze Małe, Góra Jeleniowska, Góra Sieradowska, Górna Krasna, Kamień Michniowski, Krzemionki,
Perzowa Góra, Rosochacz, Skałki Piekło pod Niekłaniem,
Skały pod Adamowem, Skały w Krynkach, Szczytniak, Świnia
Góra, Wąwóz Chmielowiec, Wykus
IV
Muzea:
– Bodzentyn – Zabytkowa Zagroda Czernikiewiczów,
– Janowice – Muzeum „Ponurego” Jana Piwnika,
– Kakonin – Izba Etnograficzna w zabytkowej zagrodzie,
– Końskie – Izba Pamięci i Tradycji Ziemi Koneckiej (PTTK),
– Krzemionki – Muzeum i Rezerwat Archeologiczno-Przyrodniczy,
– Michniów – Muzeum Martyrologii Wsi Polskiej,
– Oblęgorek – Muzeum Henryka Sienkiewicza,
– Oblęgorek – Muzeum Kowalstwa Artystycznego „Stara
Kuźnia”,
– Ostrowiec Świętokrzyski – Muzeum Historyczno-Archeologiczne,
– Sielpia Wielka – Muzeum Zagłębia Staropolskiego,
– Skarżysko-Kamienna – Muzeum im. Orła Białego,
207
– Słupia Nowa – Muzeum Starożytnego Hutnictwa
im. M. Radwana,
– Starachowice – Muzeum Regionalne PTTK,
– Starachowice – Muzeum Przyrody i Techniki,
– Stara Kuźnica – Kuźnia Mechaniczna,
– Święta Katarzyna– Muzeum Minerałów i Skamieniałości,
– Święty Krzyż – Muzeum Misyjne Misjonarzy Oblatów,
– Wąchock – Muzeum Ojców Cystersów
V
Miejsca Pamięci Narodowej:
Pomniki i tablice pamiątkowe w miejscu bitew, martyrologii
narodu polskiego, cmentarze wojenne na terenie objętym
odznaką
VI
Miejscowości:
Bodzentyn, Kałków-Godów, Końskie, Oblęgorek, Ostrowiec
Świętokrzyski, Samsonów, Skarżysko-Kamienna, Starachowice, Suchedniów, Wąchock
VII
Szlaki Piesze:
Szlak czerwony im. Edmunda Massalskiego:
Gołoszyce – G. Szczytniak – G. Jeleniowska – Paprocice
– Trzcianka – Święty Krzyż – Kakonin – Kapliczka św. Mikołaja
– Łysica – Święta Katarzyna – G. Wymyślona – G. Radostowa
– Przełom Lubrzanki – G. Klonówka – Masłów – Dąbrowa
– G. Sosnowica – Tumlin PKP – G. Grodowa – G. Kamień
– Miedziana Góra – G. Ciosowa – G. Barania – G. Siniewska
– G. Perzowa – Kuźniaki, łączna długość 105 km.
Szlak czerwony:
Skarżysko-Kamienna – Marcinków – Wąchock – Starachowice
– Kałków-Godów, łączna długość 60 km.
Szlak niebieski im. Stanisława Malanowicza:
Kuźniaki – G. Dobrzeszowska – Gruszka – Jóźwików – Mościska
Małe – Sielpia Wielka – Piekło – Niebo – Końskie – Stara
Kuźnica – Piasek – Furmanów – Rezerwat Skałki Piekło pod
208
Niekłaniem – Borki – Rędocin – Rezerwat Ciechostowice
– Majdów – Cmentarz partyzancki pod Górą Skarbową –
Pogorzałe, łączna długość 81 km.
Szlak niebieski im. Stanisława Jeżewskiego:
Pętkowice – Bałtów Mały – Rezerwat Archeologiczny
Krzemionki – Sudół – Dębowa Wola – Kunów PKP – Nietulisko –
Doły Biskupie – Kałków Wióry – Kałków Godów – Pokrzywnica
– Włochy – Grzegorzowice – Nowa Słupia – Święty Krzyż,
łączna długość 80 km.
Szlak niebieski im. Edwarda Wołoszyna:
Wąchock PKP – Polana Langiewicza – Wykus – Sieradowice
– Bodzentyn – G. Miejska – Święta Katarzyna – Krajno Zagórze
– Ciekoty – Przełom Lubrzanki – Mąchocice – Cedzyna, łączna
długość 45,5 km.
Szlak zielony:
Bliżyn PKP – Piekło Dalejowskie – Brama Piekielna – Rezerwat
Dalejów – Rezerwat Świnia Góra – Bartków – Zagnańsk PKP,
łączna długość 26 km.
Szlak zielony:
Skarżysko-Kamienna (MCK /PTTK) – Skarżysko Zachodnie
– Rejów – Suchedniów Płn. PKP – Mostki – Kaczka – Wykus,
łączna długość 20 km.
Szlak żółty:
Skarżysko-Kamienna PKP – Pogorzałe – Cmentarz partyzancki pod Górą Skarbową – Brzask – Bór – Góra Baranowska
– Rejów – Skarżysko Zachodnie PKP – Skarżysko-Kamienna
(MCK/PTTK), łączna długość 39 km.
209
210
Literatura
1.
St. Barański Dzieje lasów górniczych w okolicach Bliżyna, Samsonowa,
Suchedniowa i Zagnańska w Górach Świętokrzyskich do pierwszej
połowy XIX wieku, Prace Muzeum Ziemi nr 15, Warszawa 1970.
2.
R. Garus Przewodnik dla turystów pieszych i zmotoryzowanych. KielceGóry Świętokrzyskie, Kielce 1993.
3.
J. Iwaszkiewicz Podróże do Polski, PIW 1979.
4.
A. Janicki Spacerkiem po gminie Zagnańsk i okolicy, Zagnańsk 2003.
5.
D. Kopertowska Nazwy miejscowe województwa kieleckiego, Warszawa-Kraków 1984.
6.
I. Kuliński Z dziejów kolejek wąskotorowych w dobrach Radziwiłłów,
Platerów i Wielowiejskich, dziś w powiatach skarżyskim, szydłowieckim
i koneckim, Skarżysko-Kamienna 2008.
7.
Koło Przewodników PTTK w Skarżysku-Kamiennej, Zeszyt Przewodnicki.
Skarżysko-Kamienna 1990 r.
8.
Las – racjonalna gospodarka i ochrona, Skarżyskie Zeszyty Ligi Ochrony
Przyrody, Skarżysko-Kamienna 2003.
9.
R. Miernik Suchedniów, Kielce 1992.
10. Mała Encyklopedia Kielecczyzny, Woj. Komitet Odbudowy Stolicy,
Praca zbiorowa pod red. Mieczysława Łuczkiewicza, Kielce 1958.
11. J. W. Mityk Góry Świętokrzyskie, Warszawa 1993.
12. E. Massalski Góry Świętokrzyskie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967.
13. Notatnik Bliżyński, Towarzystwo Przyjaciółw Bliżyna, Bliżyn 1987.
14. J. Nowak Skarżysko-Kamienna i okolica, Studenckie Koło Przewodników
Świętokrzyskich w War szawie, Warszawa – Skarżysko-Kamienna 1985.
15. M. Paszkowski Góry Świętokrzyskie, Przewodnik Glob Tour, Kielce 2001.
16. Puszcza Świętokrzyska, wyd. Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych
w Radomiu, 2007.
17. Powiat Skarżyski – miejsca cenne przyrodniczo i historycznie, Praca
zbiorowa, Kielce 2007.
18. J. Rell Przewodnik Skarżysko-Kamienna i okolice, Kielce 1996.
19. J. Rell Osada Kamienna, dziś miasto Skarżysko-Kamienna w latach
I wojny światowej i odzyskania niepodległości 1914-1922, Kielce 1988.
20. W. Sedlak Człowiek i Góry Świętokrzyskie, Warszawa 1993.
21. R. Sowa Suchedniowsko-Oblęgorski Park Krajobrazowy, Zarząd Świętokrzyskich Nadnidziańskich Parków, Kielce 2000.
211
22. R. Sowa Sieradowicki Park Krajobrazowy, Zarząd Świętokrzyskich
i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych, Kielce 2000.
23. K. Skowron Opis artystycznych odlewów żeliwnych znajdujących się na
zewnątrz i wewnątrz kościółka pw. św. Zofii w Bliżynie, Bliżyn 2007.
24. Skarżysko-Kamienna Studia i materiały, Praca zbiorowa pod redakcją
M. Dobrowolskiej, Kraków 1977.
25. W. Winiarski Rezerwaty województwa kieleckiego, Kielce 1987.
26. K. Zemeła Historia Skarżyska-Kamiennej. Rozwój osadnictwa do końca
XVII wieku, Skarżysko-Kamienna 1992.
27. Zabytki architektury budownictwa w Polsce, t. 15, woj. kieleckie, Warszawa 1993.
28. Zarys dziejów Bliżyna i okolic, Materiały z sesji popularnonaukowej
z 24 maja 2005 r., Bliżyn 2005.
29. Znad Kamiennej. Skarżysko-Kamienna. Materiały i studia, tom. I i II.
Muzeum im. Orła Białego w Skarżysku-Kamiennej, 2007 i 2009.
30. L. Żmijewski Parszów i okolice, Starachowice 2000.
212
213
214
215
216
ISBN 978-83-924371-5-4