Running head: COPING WITH STRESS OF SOCIAL TRANSITIONS

Sprężystość psychiczna… 1
Running head: Sprężystość psychiczna
SPRĘŻYSTOŚĆ PSYCHICZNA
I ZMIENNE POŚREDNICZĄCE W JEJ WPŁYWIE NA ZDROWIE1
Łukasz Kaczmarek
Instytutu Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Helena Sęk
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu
Instytutu Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Michał Ziarko
Instytutu Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
1
Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Zakład Psychologii Zdrowia i
Psychologii Klinicznej, ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Poznań, e-mail: [email protected]
Sprężystość psychiczna… 2
ABSTRACT
Resiliency is the ability to adapt one’s level of control temporarily up or down as
circumstances dictate (Block, Kremen, 1996). In a series of 5 studies we investigated the
concept of resiliency in normal and clinical populations. We review the results of the past
studies presenting theoretical background, methods, main results and conclusions. Our
research in non-clinical populations has shown that resiliency is related to positive affectivity
and activity-oriented challenge stress appraisal, and is a mediator between resiliency and
positive affect experienced under stress. Our research in clinical populations showed that
resilient individuals with chronic illness (diabetes, rheumatoid arthritis, and cancer) increase
their satisfaction with life by using coping strategies relevant for the demands of their illness.
Their resiliency has an indirect effect on satisfaction with life though intrapersonal
empowerment. In sum, our research has shown that resiliency is a critical personality trait that
promotes both adaptive coping strategies and satisfaction with life. We also discuss future
research that might incorporate indirect moderating and suppressing effects of resiliency to
build more elaborate models of resiliency.
Key words:
Resiliency, positive emotions, coping strategies, chronic illness, satisfaction with life
Słowa kluczowe:
Sprężystość psychiczna, pozytywne emocje, strategie radzenia sobie, przewlekła choroba,
satysfakcja z życia
Sprężystość psychiczna… 3
SPRĘŻYSTOŚĆ PSYCHICZNA
I ZMIENNE POŚREDNICZĄCE W JEJ WPŁYWIE NA ZDROWIE
WPROWADZENIE
Czym jest sprężystość psychiczna, a czym nie jest
Pojęcia metaforyczne w nauce, choć często nastręczają problemów tłumaczom,
ułatwiają opis złożonych relacji między człowiekiem a środowiskiem. Selye (1963)
wprowadzając pojęcie stresu posłużył się metaforą z zakresu fizyki. Stres to stan napięcia
powstający w materiale na skutek zewnętrznych obciążających oddziaływań. Rozwijając tę
metaforę można oczekiwać, że o integralności materiału mogą decydować przynajmniej dwie
właściwości. Po pierwsze, uszkodzeniu nie ulega materiał twardy. Materiał taki po prostu nie
ugina się i jest w stanie znosić silne naciski. Można oczekiwać, że materiał taki przy
wystarczająco silnym nacisku pęknie i straci bezpowrotnie swoją wewnętrzną strukturę. Po
drugie, odporność może przejawiać się zdolnością do jak największego ugięcia pod naporem
zewnętrznych oddziaływań. Materiał pod wpływem nacisku odkształca się, lecz nie pęka. Jest
zdolny do pomieszczenia w sobie dużej porcji energii wynikającej z przeciwnych wektorów
oddziaływań własnych oraz czynnika zewnętrznego. Im bardziej materiał jest sprężysty, tym
szybciej po ustaniu zewnętrznych oddziaływań powraca do swojej wyjściowej formy.
Podobną właściwość w odniesieniu do opisu procesu adaptacji człowieka do wymagań
opisuje koncepcja sprężystości psychicznej (resiliency). Autorem tego pojęcia jest Block
(Block, Kremen, 1996). Definiuje on sprężystość psychiczną jako adaptacyjną elastyczność,
zdolność dostosowania poziomu kontroli impulsów (wzrost lub spadek) do sytuacji (Letzring,
Block, Funder, 2005). Osoby o wysokim poziomie sprężystości psychicznej częściej
doświadczają pozytywnego afektu, są bardziej pewne siebie oraz wykazują ogólne lepsze
przystosowanie psychologiczne. Sprężystość psychiczna, wraz z powiązanym z nią pojęciem
Sprężystość psychiczna… 4
samokontroli, czy też kontroli ego, to według autorów podstawowe cechy osobowości
umożliwiające zrozumienie zachowania, procesów motywacyjnych i emocjonalnych.
Pozwalają wyjaśnić funkcjonowanie osób dobrze radzących sobie, jak i wniknąć w genezę
zaburzeń adaptacji.
Bardziej podstawowe znaczenie niż sprężystość psychiczna posiada termin „kontrola
ego”. Dwa krańce kontinuum stanowią w tym przypadku: brak kontroli oraz nadmierna
samokontrola (overcontrol) nad procesami afektywnymi, poznawczymi oraz behawioralnymi.
Jednostki cechujące się niską samokontrolą wrażają swoje emocje oraz impulsy behawioralne
niezależnie od sytuacji. Mają trudności w odraczaniu gratyfikacji, doświadczają wysokiej
amplitudy afektywnej, ich uwaga łatwo ulega rozproszeniu oraz nie przestrzegają zwyczajów
społecznych. Jednocześnie potrafią być bardzo spontaniczni, co w niektórych sytuacjach
może zwiększać ich atrakcyjność interpersonalną, a w innych powodować odrzucenie z
powodu łamania reguł społecznych. Z kolei osoby o zbyt wysokim stopniu kontroli, czy też
nadmiernie kontrolujące się, cechuje zahamowanie działania oraz ekspresji afektu. Osoby te
mają trudności z podejmowaniem decyzji, odraczają bez uzasadnienia gratyfikacje,
odmawiają sobie przyjemności, ale jednocześnie potrafią bardzo dobrze zorganizować swoje
działanie, niełatwo ulegają dystraktorom środowiskowym i są bardzo wytrwałe, nawet jeśli
wykonują monotonne czynności (Block, Kremen, 1996).
Im wyższy poziom sprężystości psychicznej, tym większa jest zdolność do modulacji
poziomu samokontroli w zależności od możliwości i potrzeb sytuacyjnych (Block, Kremen,
1996). Dzięki temu usprawnieniu ulegają procesy regulacji afektywnej, również w zakresie
regulacji pozytywnych emocji (Tugade, Fredrickson, 2004, 2007; Kaczmarek, 2007). Osoba o
wysokim poziomie sprężystości psychicznej osiąga poziom mobilizacji do wykonania zadania
w optymalnym (nie za wcześnie i nie za późno) momencie przed rozpoczęciem zadania,
osiąga optymalny poziom reaktywności (w niektórych sytuacjach może to być poziom
Sprężystość psychiczna… 5
wyższy niż przeciętnie) i szybko powraca do poziomu wyjściowego, minimalizując w ten
sposób zużycie zasobów.
Fredrickson wraz ze współpracownikami realizuje nurt badań nad sprężystością
psychiczną osadzony w kontekście emocji pozytywnych (Tugade, Fredrickson, 2004;
Fredrickson, i in., 2003) . Wykazała między innymi, że to emocje pozytywne są
wykorzystywane przez osoby o wysokim poziomie sprężystości psychicznej, jako aktywny
czynnik (mediator) prowadzący do wzrostu potraumatycznego. Emocje pozytywne pomagają
tym osobom oderwać się od negatywnych doświadczeń i powrócić do równowagi (por.
Heszen, Sęk, 2007).
Pojęcia sprężystości psychicznej (resiliency) nie można utożsamiać z pojęciem
rezyliencji (resilience czy też psychological resilience) (Heszen, Sęk, 2007; Ostaszewski,
2005; Rutter, 2008). Oba dotyczą elastycznej adaptacji. Jednakże odnoszą się do różnych
kategorii opisu. Sprężystość psychiczna to cecha osobowości (Block, Kremen, 1996).
Natomiast rezyliencja to proces skutecznej adaptacji w obliczu skrajnie niesprzyjających
warunków, często ujmowany w perspektywie rozwojowej. Do wyjaśnienia tego procesu
adaptacji stosowane są, według zasad ekwifinalności, różne konstrukty, w tym zasoby
psychologiczne np. inteligencja, wsparcie społeczne, itp., dopasowane do konkretnego
przypadku, np. konkretnej grupy. Sprężystość psychiczna może brać udział w procesie
rezyliencji, lecz nie jest w nim ani konieczna, ani wystarczająca.
Pomiar sprężystości psychicznej
Do pomiaru sprężystości psychicznej służy skala Ego Resiliency Scale (ER89),
skonstruowana przez autorów koncepcji (Block, Kremem, 1996). Trafność kryterialną
oryginału skali określano między innymi poprzez skorelowanie uzyskiwanych w niej
wyników z kryteriami nie-testowymi, a mianowicie godzinnym ustrukturowanym wywiadem
Sprężystość psychiczna… 6
klinicznym diagnozującym wybrane cechu osobowości oraz z wynikami zebranymi techniką
Q-sort od dwojga znajomych osoby badanej (Letzring, Block, Funder, 2004). Osoby o
wysokim poziomie sprężystości psychicznej są opisywane przez zewnętrznych obserwatorów
jako radosne, o szerokich zainteresowaniach, wysokich aspiracjach, asertywne, społecznie
zrównoważone, posiadające wysokie zdolności interpersonalne. Z kolei opis niepasujący do
tej grupy osób zawiera oczekiwanie własnej porażki (self-defeating), bladość emocjonalną
(emotionally bland) oraz brak poczucia sensu życia.
Pojęcie sprężystość psychicznej zostało najpełniej jak dotąd opracowane w literaturze
polskiej w pracach empirycznych Uchnasta (1998). Twórczo wykorzystał on pozycje
pochodzące ze skali ER89 do skonstruowania nowego narzędzia łączącego sprężystość
psychiczną z syndromem poczucia bezpieczeństwa w ujęciu Maslowa (1986). Powstał w ten
sposób Kwestionariusz Poczucia Bezpieczeństwa i Prężności Ego (KPB-PO) liczący 44
pozycje testowe. Taka modyfikacja pomiaru sprężystości psychicznej z jednej strony stwarza
możliwość szerszego opisu osobowości. Z drugiej jednak strony nakłada pewne ograniczenia.
Niesie ryzyko związane z tym, że odpowiedzi na pozycje mierzące poczucie bezpieczeństwa
mogą rzutować na pomiar „czystej” sprężystości psychicznej. Ponadto nie każdy badacz
zainteresowany sprężystością psychiczną zajmuje się również poczuciem bezpieczeństwa.
Użycie KPB-PO może w takich sytuacjach prowadzić do gromadzenia niepotrzebnych
danych. Z powyższych powodów wykonano polską adaptację ER89 zbieżną z wersją
oryginalną – powstała w ten sposób Skala Sprężystości Psychicznej (Kaczmarek, 2007).
BADANIA EMPIRYCZNE
Strategia badań
Badania nad sprężystością psychiczną realizowane przez nasz zespół mają dwie
główne osie. Pierwsza z nich o charakterze badań podstawowych dotyczy zgłębiania samego
Sprężystość psychiczna… 7
konstruktu – również w warunkach laboratoryjnych badań eksperymentalnych. Natomiast
druga oś, to badania nad rolą sprężystości psychicznej w funkcjonowaniu pacjentów
zmagających się z przewlekłymi chorobami somatycznymi. Większość badań tej grupy
osadzona jest w teorii stresu i radzenia sobie ze stresem.
Oprócz związków sprężystości psychicznej z ważnymi zmiennymi wynikowymi (np.
jakością życia i dobrostanem) interesują nas zmienne, które z teoretycznego punktu widzenia
mogą stanowić mediator pomiędzy sprężystością psychiczną a pożądanymi rezultatami.
Przykładowy model statystyczny obrazujący istotę mediacji przedstawia Rysunek 1. W
poniższym modelu sprężystość psychiczna stanowi predyktor, strategie radzenia sobie mediator, natomiast satysfakcja z życia – zmienną wynikową. Całkowity związek predyktora
ze zmienną wynikową określa wartość ścieżki c, która jest współczynnikiem korelacji tych
dwóch zmiennych. Analiza statystyczna pozwala jednak na rozbicie tego całkowitego
związku na związek bezpośredni (c’) oraz zachodzący za pośrednictwem mediatora (ścieżka a
x ścieżka b).
[Tu wstawić rysunek 1]
Sama metoda określania pośredniego wpływu jednej zmiennej na drugą przy udziale
trzeciej nie jest propozycją nową (np. Baron, Kenny, 1986). Jednakże od kilku lat następuje
wzrastające zainteresowanie modelami mediacyjnymi (Preacher, Hayes, 2004; Hayes, 2009),
również w psychologii zdrowia. Modele mediacyjne i nowe procedury ich statystycznego
testowania mogą sprzyjać wprowadzaniu porządku wyższego stopnia wśród licznych ustaleń
psychologii zdrowia. Dodatkowo upowszechnia się metoda bootstraping. Polega ona na
określeniu przedziału ufności poprzez wielokrotne obliczenie tego samego współczynnika na
podstawie kilku tysięcy prób (resampling) uzyskanych w wyniku losowania ze zwracaniem z
próby osób badanych. Uzyskany w ten sposób wynik testu nie wymaga znajomości rozkładu
zmiennej w populacji. Dzięki temu jest to metoda bardziej adekwatna dla małych prób (np.
prób pacjentów klinicznych), w których rzadko uzyskuje się rozkład normalny wymagany
Sprężystość psychiczna… 8
przez większość testów. Metoda bootstraping stanowi wartościowe uzupełnienie wyników
testów opartych na rozkładzie normalnym. Uwzględniona jest ona w prezentowanych poniżej
analizach mediacji.
Testowanie mediacji może pomóc również w rozwikłaniu mechanizmu sprężystości
psychicznej. Mechanizm ten w swej definicji zawiera elastyczność (Block, Kremen, 1996).
Zatem może prowadzić do większej złożoności mechanizmów oddziaływania. Oczekujemy,
że poznawanie mechanizmów sprężystości pozwoli z czasem formułować implikacje dla
praktyki w obszarze pomocy psychologicznej świadczonej osobom zmagającym się ze
stresem, w tym stresem choroby przewlekłej.
W dalszej części artykułu przedstawiamy przegląd pięciu badań: dwa w ramach badań
podstawowych i trzy dotyczące roli sprężystości w chorobach przewlekłych. W każdym
przypadku przedstawiamy problem badawczy i hipotezy, charakterystykę uczestników,
wykorzystane metody, wyniki wraz z dyskusją.
Badania podstawowe
Ocena stresu jako wyzwania - aktywność a sprężystość psychiczna i pozytywny afekt.
Badania podstawowe nad mechanizmami sprężystości psychicznej prowadzone przez nasz
zespół powiązane są z problematyką funkcji pozytywnych emocji ujawniających się w
sytuacji stresu (Folkman, Moskowitz, 2000). W laboratoryjnym badaniu eksperymentalnym2
(Kaczmarek, 2009) udział wzięło 77 osób w wieku 21-29 lat przy średniej 24 lata. Badani
wykonywali zadanie arytmetyczne w warunkach presji czasu oraz obecności nagrody za
dobre wykonanie (udział w losowaniu nagrody pieniężnej). Pomiarowi podlegało ciśnienie
krwi i częstotliwość skurczów serca, które wykazały istotny wzrost pobudzenia
fizjologicznego w sytuacji eksperymentalnej charakterystyczny dla reakcji stresowej. Wśród
2
Projekt finansowany z grantu na badania własne Komitetu Badań Naukowych (1 H01F 053 27)
Sprężystość psychiczna… 9
wykorzystanych metod znajdowała się Skala Uczuć Pozytywnych i Negatywnych w adaptacji
Brzozowskiego (1995), dostosowana do kontekstu laboratoryjnego wersja Kwestionariusza
Oceny Stresu (Włodarczyk, Wrześniewski, 2005; Kaczmarek, 2007) i Skala Sprężystości
Psychicznej (Block, Kremen, 1996; Kaczmarek, 2007).
Opierając się na modalnym modelu emocji (Gross, Thompson, 2007) oczekiwano, że
źródłem pozytywnych emocji w sytuacji stresu będzie u osób o wysokim poziomie
sprężystości psychicznej ocena stresu jako wyzwania. Odwołano się do bardziej szczegółowej
konceptualizacji wyzwania (Włodarczyk, Wrześniewski, 2005), w której wyróżnia się dwa
jego typy: zorientowany na aktywność (wyzwanie-aktywność) lub na bierne oczekiwanie
pomyślnego rozwoju sytuacji stresowej (wyzwanie-pasywność). We wcześniejszych
badaniach nie udało się wykazać związku oceny stresu jako wyzwania ze sprężystością
psychiczną (Tugade, Fredrickson, 2004). Tym razem oczekiwano, że wyróżnienie bardziej
szczegółowej kategorii wyzwanie-aktywność pozwoli wyjaśnić związek pomiędzy
sprężystością psychiczną a pozytywnym afektem w sytuacji stresu. Uzyskane wyniki analizy
mediacji były zgodne z tą hipotezą. Wykazano, że nie każda forma pozytywnej oceny stresu
wchodzi w skład mechanizmu generowania pozytywnego afektu przy udziale sprężystości
psychicznej. Związek wystąpił jedynie z typem oceny poznawczej, który we wcześniejszych
badaniach stanowił predyktor pomyślnej adaptacji (Włodarczyk, Wrześniewski, 2005).
Sugeruje to, że konstrukt sprężystości psychicznej nie jest „magnesem” przyciągającym
wszystko to, co pozytywne. Raczej należy oczekiwać, że sprężystość psychiczna warunkuje
elastyczność wykorzystania tych dróg adaptacji, które przekładają się na lepsze
przystosowanie. Pozytywne emocje mogą być zatem również elastycznie wykorzystywane w
tych sytuacjach, w których sprzyjają problemowemu radzeniu sobie, nie zaś jako rezultat
obronnego zaprzeczania konieczności podejmowania wysiłków zaradczych.
Sprężystość psychiczna… 10
Pozytywna emocjonalność a sprężystość psychiczna. Wzajemny związek pomiędzy
sprężystością psychiczną a pozytywną emocjonalnością, czyli ogólną tendencją do częstego
doświadczania emocji pozytywnych, stwierdzono w badaniach Nadolskiej (2007). Zgodnie z
hipotezą Barbary Fredrickson związek pomiędzy pozytywnymi emocjami oraz zasobami ma
charakter wstępującej spirali, gdzie skutek wpływa zwrotnie na źródło swych przyczyn
(Fredrickson, 2001). Wysoki poziom sprężystości psychicznej ułatwia doświadczanie
pozytywnych stanów afektywnych. Z kolei częste doświadczanie pozytywnych emocji
dodatkowo (zwrotnie) może sprzyjać dalszemu rozwojowi sprężystości psychicznej.
W badaniach Nadolskiej wzięło udział 40 studentów nauk społecznych (20 kobiet i 20
mężczyzn) w wieku od 20 do 26 lat. Do badania pozytywnej emocjonalności zastosowano
Skalę Uczuć Pozytywnych i Negatywnych w adaptacji Brzozowskiego (1995). Skala ta w
zależności od instrukcji pozwala na pomiar afektu jako stanu bądź dyspozycji. W badaniach
Nadolskiej mierzona była dyspozycja afektywna. Sprężystość psychiczną zmierzono przy
użyciu Skali Sprężystości Psychicznej (Block, Kremen 1996; Kaczmarek 2007).
Korelacja pomiędzy pozytywną emocjonalnością a sprężystością psychiczną była
dodatnia i wysoka, r = 0,63, p < 0,013. Analiza regresji wielokrotnej wykazała, że znaczącym
predyktorem sprężystości jest pozytywna emocjonalność, ß = 0,66, R2 = 0,36, F = 36,00; p <
0,001. Gdy zgodnie z hipotezą wstępującej spirali odwrócono kierunek analizy i testowano
predyktory pozytywnej emocjonalności stwierdzono, że sprężystość psychiczna pozwala w
znaczącym stopniu przewidywać występowanie pozytywnego afektu, ß = 0,73, R2 = 0,54, F =
27,00; p < 0,001. Rezultat ten jest zgodny z wynikami wcześniejszych badań w których
wykazano, że sprężystość psychiczna sprzyja pozytywnej emocjonalności i ją umacnia.
3
Wyniki testów statystycznych umieszczamy w przypadku manuskryptów niepublikowanych oraz
recenzowanych referatów wygłoszonych na konferencjach. Czytelników zainteresowanych bardziej
szczegółowymi informacjami prosimy o kontakt za pośrednictwem poczty elektronicznej w celu uzyskania
dodatkowych materiałów.
Sprężystość psychiczna… 11
Można zatem oczekiwać na podstawie tego, co wiadomo o budującej i prozdrowotnej
funkcji pozytywnych emocji (Fredrickson, 1998; Pressman, Cohen, 2005), że tendencja do
aktualizowania pozytywnych uczuć obserwowana u osób o wysokim poziomie sprężystości
psychicznej może wzmacniać wytrwałość i elastyczny sposób radzenia sobie z wymaganiami
życia.
Znaczenie sprężystości psychicznej w chorobach przewlekłych
Zdolność przezwyciężenia negatywnych doświadczeń i pozytywnego
przewartościowania sytuacji życiowej jest szczególnie potrzebna osobom zmagającym się ze
stresem choroby nowotworowej w różnych jej fazach. Zależy to jednak od percepcji choroby,
reakcji emocjonalnych, postaw względem leczenia oraz od zasobów osobistych i społecznych.
Oprócz wyników systematycznych badań empirycznych (przedstawionych poniżej) dowodów
na to dostarczają świadectwa powszechnie znanych osób, które skutecznie walczyły przez
wiele lat z rakiem (Kolberger, 2004) i wygrały z nim (Durczok, 2005; Kofta, 2003).
Badania wskazują, że można wyodrębnić skuteczne i nieskuteczne strategie
przystosowania do choroby nowotworowej (Juczyński, 2000; Derogatis, 1986; Matthew i in.,
2001). W badaniach podłużnych wykazano, że dystansowanie się i „bagatelizowanie” oraz
odejście od problemu nowotworowego związane było z lepszym przystosowaniem do
choroby, dłuższym czasem przeżycia i przeciwdziałało poczuciu utraty nadziei. Wyniki badań
(Juczyński, 2000) pokazują, że strategie radzenia sobie i przystosowania do różnych etapów
choroby są bardzo zindywidualizowane. Nie udało się wykryć powszechnie funkcjonujących
prozdrowotnych i antyzdrowotnych strategii. Wyjątek stanowi korzystne działanie postawy
„ducha walki”, obejmujące aktywne przeciwstawianie się chorobie i niekorzystne działanie
strategii związanych z poddaniem się, bezradnością i lękowym zaabsorbowaniem.
Szczególnie ważnymi cechami osobowości biorącymi udział w procesie przystosowania się
Sprężystość psychiczna… 12
do choroby nowotworowej okazały się poczucie kontroli nad zdrowiem i życiem, poziom
samoakceptacji, poziom nadziei i posiadanie dobrze funkcjonujących sieci wsparcia
społecznego.
Satysfakcja z życia i strategie radzenia sobie z chorobą nowotworową a sprężystość
psychiczna. Współcześnie coraz więcej uwagi poświęca się badaniom związanym ze
wzbudzaniem pozytywnych emocji (Sęk, 2008). Strategia określona jako „nasycanie
zwykłych zdarzeń pozytywnym znaczeniem” występuje bardzo często wśród pacjentów
onkologicznych, którzy skutecznie radzą sobie z chorobą. Może także występować forma
znajdowania korzyści w wydarzeniach stresowych, co jest bliskie pozytywnemu
przewartościowaniu i konsekwentnie wiąże się z pozytywnym afektem. Próbą włączenia się
do tego nurtu poszukiwania skutecznych form adaptacji do choroby nowotworowej były
badania nad rolą sprężystości psychicznej w stosowaniu korzystnych i niekorzystnych dla
dobrostanu strategii radzenia sobie ze stresem po mastektomii (Marzec, 2008; Sęk,
Kaczmarek, Marzec, 2009).
Głównym celem tych badań było wykazanie mediującej roli strategii radzenia sobie ze
stresem choroby w pozytywnym działaniu sprężystości psychicznej. Oczekiwano, że związek
pomiędzy sprężystością psychiczną a satysfakcją z życia u pacjentek onkologicznych można
wyjaśnić częstszym stosowaniem przez osoby o wysokiej sprężystości psychicznej
pozytywnego przewartościowania.
W badaniu wzięły udział uczestniczki Akademii Walki z Rakiem, które korzystały z
grupy wsparcia w kompleksowym leczeniu raka piersi. Zbadano 30 kobiet w wieku 28-69 lat
przy średniej wieku 54 lata. Czas trwania choroby wynosił średnio 3,6 lat. W badaniach tych
wykorzystano między innymi Skalę Zadowolenia z Życia (Diener i in., 1985; Juczyński,
2001) i Skalę Sprężystości Psychicznej (Block, Kremen, 1996; Kaczmarek, 2007). Ponadto
wykorzystano Skalę Psychicznego Przystosowania się do Choroby Nowotworowej (Mental
Sprężystość psychiczna… 13
Adjustment to Cancer Scale) (Juczyński, 2001), która mierzy następujące strategie radzenia
sobie: 1. stoicką akceptację, fatalizm co wiąże się z uznaniem powagi choroby i
nieodwracalnością losu, 2. unikanie, zaprzeczanie, 3. pozytywne przewartościowanie, 4.
bezradność i beznadziejność, bierne poddanie się sytuacji choroby, 5. walkę z chorobą,
postawę ducha walki, traktowanie, choroby jako wyzwania i 6. ruminację, zaabsorbowanie
lękowe, stałe myślenie o chorobie, sprawdzanie stanu zdrowia, obserwowanie, koncentrację
na objawach. Hipotezy testowano przy użyciu metody efektów pośrednich wykorzystującej
resampling (Preacher, Hayes, 2008).
Stwierdzono, że pozytywne przewartościowanie jest mediatorem pomiędzy
sprężystością psychiczną i satysfakcją z życia, a = 0,39, p = 0.02, b = 0,38, p = 0.04, c = 0,32,
p = 0,08, c’= 0,16, p = 0,37, 95% CI [0,01; 0,36]4. Im wyższą sprężystością psychiczną
cechują się pacjentki tym wyższą uzyskiwały satysfakcję z życia dzięki temu, że częściej
korzystały z pozytywnego przewartościowania jako strategii radzenia sobie ze stresem.
Ponadto zaobserwowano, że wyższa sprężystość psychiczna hamuje związane z niższą
satysfakcją z życia poczucie beznadziejności i bezradności, a = - 0,67, p < 0.01, b = - 0,64, p
< 0.01, c = 0,32, p = 0,08, c’= - 0,11, p = 0,58, z = 2,65, p < 0.01, 95% CI [0,18; 0,83] oraz
zaabsorbowanie lękowe, a = - 0,47, p < 0.01, b = - 0,38, p = 0.05, c = 0,32, p = 0,08, c’= 0,13,
p = 0,47, z = 1,67, p = 0,09, 95% CI [0,001; 0,55]. Wyniki tych badań ukazują, że zgodnie z
oczekiwaniami sprężystość psychiczna pomaga oderwać się od negatywnych doświadczeń
(efekt bounce-back) (Fredrickson, 2001) oraz odnaleźć pozytywne znaczenie negatywnych
wydarzeń. Sprężystość psychiczna pełni funkcję hamującą procesy negatywne oraz sprzyja
zastępowaniu ich procesami promującymi pozytywne emocje.
4
Znaczenie kolejnych parametrów ukazuje rysunek 1. 95% CI oznacza przedział ufności (confidence interval)
dla parametru ukazującego siłę efektu mediacji uzyskany metodą resamapling. Istotny efekt mediacji oznacza
przedział ufności, który nie zawiera zera.
Sprężystość psychiczna… 14
Zasoby zdrowienia u osób po zawale serca a sprężystość psychiczna. Kolejne badanie
dotyczyło związku sprężystości psychicznej osób po zawale serca z obecnością innych
zasobów psychologicznych ważnych w procesie zdrowienia (Ziarko, Kaczmarek, w druku).
W większym projekcie badawczym uczestniczyło m. in. 33 pacjentów przechodzących
rehabilitację po zawale serca. Badani oprócz Skali Sprężystości Psychicznej wypełnili
Inwentarz Zasobów Zdrowienia (Antoniazzi, Celinski, Alcock, 2002; Sęk, Ziarko, 2009).
Kwestionariusz umożliwia pomiar wielu zasobów ważnych w procesie powrotu do zdrowia
(recovery). Analiza treści zasobów zdrowienia wykazała zbieżność ze sprężystością
psychiczną warunkującą również psychologiczną wytrwałości w obliczu przeszkody, którą
jest choroba, w przypadku tych badań - zawał serca. Do poszczególnych zasobów zdrowienia,
których związku ze sprężystością psychiczną można było oczekiwać na podstawie porównań
teoretycznych zaliczyono te, które podobnie jak sprężystość psychiczna wiążą się z
pozytywnymi emocjami: pozytywne przekonania dotyczące procesu zdrowienia, akceptacja
siebie i pozytywne relacje z personelem medycznym. Dodatkowo udało się wyróżnić zasoby
zdrowienia, które podobnie jak sprężystość psychiczna mogą zawierać w sobie wysoki
poziom zdolności autoregulacji: przekonanie o poleganiu na sobie oraz poczucie wolności
wyboru. W związku z tym oczekiwaliśmy zbieżności sprężystości psychicznej z zasobami
zdrowienia. Analiza czynnikowa poszczególnych zasobów zdrowienia wykazała, że są one ze
sobą ściśle skorelowane, co wskazuje na istnienie czynnika ogólnej zasobności w procesie
zdrowienia. Zgodnie z oczekiwaniami poziom ogólnej zasobności związany był w grupie
pacjentów kardiologicznych umiarkowanie i dodatnio ze sprężystością psychiczną.
Mediacyjna rola strategii radzenia sobie i podmiotowego umocnienia w cukrzycy i
reumatodoidalnym zapaleniu stawów. Radzenie sobie z obciążeniami chronicznej choroby
zależy od wielu czynników. Wśród nich można wymienić: specyfikę choroby (zespół
objawów i konsekwencji somatycznych oraz psychologicznych i społecznych), zasoby i
Sprężystość psychiczna… 15
deficyty zaradcze chorego oraz jego środowisko rodzinne i środowisko leczenia, a także płeć i
wiek (faza życia). We wcześniejszych badaniach (Ziarko, Sęk, 2009) stwierdziliśmy, że
pacjenci wykorzystują w procesie adaptacji do przewlekłej choroby różnorodne zasoby.
Badania te potwierdziły przypuszczenia, że w radzeniu sobie z chorobą chroniczną pacjenci
stosują szeroki zakres różnych zasobów poznawczych i emocjonalnych oraz zasoby wsparcia
społecznego (De Ridder, 2004; Heszen, Sęk, 2007). Stwierdzono także odmienną
konfigurację wykorzystanych zasobów u pacjentów kardiologicznych, onkologicznych i
cierpiących na schorzenia reumatyczne.
W dotychczasowych badaniach nad adaptacją do choroby nie wykorzystano jeszcze
potencjalnej roli kluczowych dla zdrowia zasobów związanych z elastycznością czynności
zaradczych i wzbudzaniem pozytywnych stanów psychicznych oraz poczucia własnej
kompetencji w zarządzaniu chorobą. Do tych zasobów ochronnych i umacniających należy
zarówno sprężystość psychiczna, jak i nowy analizowany przez nas konstrukt - podmiotowe
umocnienie (empowerment) (Zimmerman, Warschausky, 1998; Bolton, Brookings, 1996).
Wpływ tych metazasobów na jakość życia badano u pacjentów ze schorzeniami
autoagresywnymi, z cukrzycą typu I i reumatoidalnym zapaleniem stawów.
Autorami modelu podmiotowego umocnienia, które obejmuje trzy komponenty:
intrapersonalny, interakcyjny i behawioralny, są Zimmermann i Warschausky (1998)..
Odeszli oni w swoich koncepcjach rehabilitacji i pomocy pacjentom (klientom) przewlekle
chorym od koncentracji na deficytach na rzecz zasobów, możliwości i autonomii. Głównymi
komponentami koncepcji podmiotowego umocnienia są poczucie kontroli,
współuczestnictwo, proaktywne podejście do życia oraz świadomość czynników
utrudniających i wspierających wysiłki zmierzające do samostanowienia.
Na umocnienie intrapsychiczne składają się właściwości motywacyjne jak
zaangażowanie, ciekawość, poznawczo-kompetencyjne poczucie własnej skuteczności,
Sprężystość psychiczna… 16
poczucie kontroli, opanowania i polegania na sobie, oraz element twórczego nastawienia do
życia, niezależność, odpowiedzialność osobista i samoakceptacja. Komponent interakcyjny
odnosi się do myślenia i oddziaływania na społeczne otoczenie. Autorzy koncepcji
podkreślają zdolność do krytycznej i twórczej interpretacji kontekstu, a także kompetencje
społeczne. Składnik behawioralny obejmuje konkretne akty radzenia sobie z wymaganiami
(zaradność), adaptację do zmian, i pomaganie innym.
Istotny wkład do rozwinięcia koncepcji podmiotowego umocnienia wnieśli Bolton i
Brookings (1996, 2000), którzy wyodrębnili cztery komponenty sprawdzone także w
badaniach (Brookings, Bolton, 2000): 1. kompetencje osobiste, 2. nastawienie do grupy 3.
samostanowienie i 4. pozytywną tożsamość osoby przewlekle chorej (niepełnosprawnej).
Analiza czynnikowa potwierdziła istnienie 4 odrębnych wymiarów.
Podmiotowe umocnienie wprowadziliśmy do naszych rozważań nad jakością życia
osób chronicznie chorych, ponieważ uznaliśmy, że może być z jednej strony pochodne
względem sprężystości psychicznej a z drugiej strony blisko związane z jakością życia osób
chorych. Tym samym podmiotowe umocnienie mogłoby stanowić mediator pomiędzy
sprężystością psychiczną i jakością życia osób przewlekle chorych. Sprężystość psychiczna –
tak jak zostało to przedstawione we wstępie – warunkuje przede wszystkich ogólną
elastyczność adaptacyjną, z której wypływa szereg pochodnych, np. pozytywna
emocjonalność. Oczekiwaliśmy, że jedną z takich pochodnych sprężystości psychicznej może
być podmiotowe umocnienie i jego cztery komponenty. I tak sprężystość psychiczna może
pomagać w budowaniu kompetencji osobistych (komponent podmiotowego umocnienia),
ponieważ wiele z nich wymaga kontroli impulsów. Sprężystość psychiczna może również
pełnić funkcję ochronną dla poczucia samostanowienia, które jest zagrożone w obliczu
choroby (Sęk, Kaczmarek, 2009). Poprzez związki z pozytywną emocjonalnością sprężystość
Sprężystość psychiczna… 17
psychiczna może także pomagać w budowaniu pozytywnego nastawienia do grupy oraz
pomóc w kształtowaniu bardziej pozytywnej tożsamości siebie, jako osoby przewlekle chorej.
Celem przeprowadzonych przez nas badań było wykazanie zmiennych
pośredniczących w relacji pomiędzy sprężystością psychiczną a jakością życia u pacjentów
zmagających się z chorobą przewlekłą (Sęk, Kaczmarek, Ziarko, Pietrzykowska, Lewicka,
2010). W szczególności chcieliśmy wykazać, że sprężystość psychiczna nie polega na
sztywnym stosowaniu pewnych niezmiennych strategii radzenia sobie. Oczekiwaliśmy, że
pacjenci zmagający się z różnymi chorobami przewlekłymi cechujący się wyższym
poziomem sprężystości będą stosowali strategie uwzględniające specyficzne wymagania
danej choroby przewlekłej. W związku z tym do badań zostali zaproszeni pacjenci chorujący
na cukrzycę typu I, oraz pacjenci z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Ponadto zgodnie z
powyższymi analizami teoretycznymi oczekiwaliśmy, że podmiotowe umocnienie stanowić
będzie jedno z ogniw łączących (mediacja) sprężystość psychiczną z jakością życia osób
przewlekle chorych.
Zbadano 59 osób z cukrzycą typu I - 33 kobiety i 26 mężczyzn (w wieku 19- 64,
średnio 37 lat, których choroba trwała średnio 12,18 lat i 41 osób cierpiących na
reumatoidalne zapalenie stawów: 33 kobiety i 8 mężczyzn w wieku 24-75, średnio 55 lat, u
których choroba trwała średnio 15,28 lat.
W badaniach tych wykorzystano Skalę Sprężystości Psychicznej (Blok, Kremen 1996;
Kaczmarek 2007), skalę badającą satysfakcję z różnych sfer życia stworzoną w ramach
cebulowej teorii szczęścia (Czapiński, 2000), która składa się z 16 pytań, a badany ocenia na
6-punktowej skali subiektywny poziom satysfakcji. Zastosowano także Kwestionariusz Mini
Cope (Carver 1997; w adaptacji Juczyńskiego i Ogińskiej-Bulik, 2008), który bada 14
strategii radzenia sobie, wśród których są mniej i bardziej skuteczne sposoby zmagania się ze
stresem. Na potrzeby tego badania dokonano adaptacji Kwestionariusza Boltona i Brookingsa
Sprężystość psychiczna… 18
(1998)5 (Questionaire of Intrapersonal Empowerment ). Kwestionariusz ten składa się z
podskal mierzących cztery aspekty umocnienia (patrz wyżej).
Wyniki badań wykazały, że zgodnie z oczekiwaniami, ta sama zmienna (sprężystość
psychiczna) wpływa na jakość życia uruchamiając mediatory dostosowane do wymagań
choroby (patrz rysunek 2). Związek sprężystości psychicznej z satysfakcją z życia pacjentów
z cukrzycą wyjaśniają strategie planowania i akceptacji. Natomiast u pacjentów z
reumatodoidalnym zapaleniem stawów rolę mediatorów (w relacji sprężystość psychiczna –
satysfakcja z życia) pełni humor oraz pozytywne przewartościowanie, a = 0,58, p < 0.01, b =
0,28, p = 0.06, c = 0,27, p = 0,09, c’= 0,09, p = 0,58, z = 1,77, p = 0.07, 95% CI [0,01; 0,45].
Różnice te zgodne są z różną charakterystyką wymagań, jakie stawia przed
chorującymi każda z tych chorób. Cukrzyca wymaga monitorowania i planowania
związanego z przyjmowaniem insuliny, a w reumatoidalnym zapaleniu stawów związanym z
silnym bólem zalecane mogą być strategie hamujące nadmierną koncentrację na doznaniach
bólowych wtórnie potęgującą ból.
[Tu wstawić rysunek 2]
Wymiar kompetencji osobistych wchodzący w skład podmiotowego umocnienia
wyjaśniał związek sprężystości psychicznej z jakością życia u pacjentów z reumatoidalnym
zapaleniem stawów (patrz rysunek 2) oraz pacjentów z cukrzycą, a = 0,33, p < 0.05, b = 0,48,
p < 0.01, c = 0,27, p = 0,08, c’= 0,11, p = 0,52, z = 1,89, p = 0.06, 95% CI [0,02; 0,34]. W
przypadku pacjentów z chorobą reumatyczną istotną rolę odegrała również pozytywna
tożsamość siebie, jako osoby chorującej, która mediowała część związku sprężystości
psychicznej z jakością życia, a = 0,34, p < 0.01, b = 0,39, p < 0.01, c = 0,42, p < 0,01, c’=
0,29, p < 0,05, z = 2,01, p = 0.04, 95% CI [0,04; 0,33]. Sugeruje to, że sprężystość
psychiczna może przyspieszać proces przechodzenia przez trzy fazy adaptacji poznawczej do
5
Adaptacji za zgoda autorów dokonała Joanna Lewicka.
Sprężystość psychiczna… 19
choroby (Taylor, 1983). Odzyskiwanie poczucia własnej wartości, którego wskaźnikiem
może być obserwowana pozytywna identyfikacja z chorobą, to ostatni etap adaptacji do
choroby. Uzyskane wyniki sugerują, że osoby o wysokiej sprężystości psychicznej zdolne do
elastycznej adaptacji, być może są również zdolne do oderwania się od przedchorobowego
sposobu funkcjonowania i zbudowania oparcia w sobie uwzględniającego zmienioną
charakterystykę obrazu Ja. Dzięki temu podnosi się ich satysfakcja z życia.
DYSKUSJA
Przedstawiony przegląd badań ukazuje najważniejsze zebrane przez nas ustalenia
dotyczące działania sprężystości psychicznej. Rozumiana jest ona jako cecha osobowości
przejawiająca się elastyczną adaptacją, dzięki dostosowanemu do sytuacji poziomowi
kontroli. Umożliwia między innymi szybkie odrywanie się od negatywnych wydarzeń dzięki
możliwości wzbudzania w sobie stanów pozytywnych (emocjonalnych i poznawczych).
Badania naszego zespołu dostarczyły dodatkowego wsparcia dla związku sprężystości
psychicznej z pozytywną emocjonalnością. Wykazały również, że jednym ze sposobów
utrzymywania wysokiego poziomu pozytywnych emocji w sytuacji stresu jest ocena
poznawcza w kategoriach wyzwania-aktywność. Ludzie zmagający się z chorobami
przewlekłymi cechujący się wysokim poziomem sprężystości psychicznej uzyskują wyższą
jakość życia niż osoby o niższym poziomie sprężystości psychicznej. Przeprowadzone przez
nas badania, wykazały, że jednym z aktywnych składników tego procesu są strategie radzenia
sobie ze stresem uwzględniające specyficzne wymagania danej choroby. Sprężystość
psychiczna wiąże się z ograniczeniem negatywnych strategii radzenia sobie, takich jak
zaabsorbowanie lękiem. Wśród strategii związanych ze sprężystością psychiczną dominują te,
które wykorzystują funkcję pozytywnych emocji.
Przeprowadzone badania, w których uczestniczyli pacjenci zmagający się z chorobami
somatycznymi, mają charakter przekrojowy. Pomiar wszystkich zmiennych w jednym
Sprężystość psychiczna… 20
momencie jest wygodniejszy zarówno dla badaczy, jak i dla osób uczestniczących w badaniu.
Nie wymaga na przykład kodowania ankiet, które mogę tworzyć u badanych poczucie
zagrożenia prywatności i naruszanie zasad anonimowości. Uzyskane wyniki uzasadniają
kontynuowanie badań również w formie podłużnej. Wyniki badań podłużnych mogłyby
pozwolić na bardziej precyzyjne uchwycenie dynamiki funkcjonowania sprężystości
psychicznej.
Jedynie eksperyment (czyli procedura badawcza obejmująca randomizację i
manipulację) pozwala na wyciąganie wniosków przyczynowo-skutkowych. W związku z tym
opisywane przez nas zależności mają charakter quasi-przyczynowo-skutkowy
uprawdopodobniony logiką oraz treścią teorii (np. strategie radzenia sobie ze stresem raczej
stanowią pochodną cech osobowości niż na odwrót). W związku z tym zgodnie z logiką
procesu badań opisywane przez nas wnioski na pewno nie podlegają wykluczeniu w świetle
zebranych danych, natomiast nie mogą być traktowane jako bezwarunkowa podstawa
wyjaśniania zjawisk i konstruowania działań praktycznych. Badania nad sprężystością
psychiczną jako cechą osobowości są raczej skazane na spekulacje przyczynowo-skutkowe,
ponieważ nie można oczekiwać, aby była to zmienna łatwo poddająca się manipulacji (np. tak
jak stany emocjonalne czy oceny poznawcze). Jesteśmy jednakże przekonani, że sprężystość
psychiczną można kształtować, w czym właśnie pomóc mogą badania nad mechanizmami
działania osób sprężystych psychicznie. Spodziewamy się jednak, że proces rozwoju
elastycznej adaptacji do zmian, wyzwań i trudności jest długotrwały i może być modulowany
raczej w złożonych programach profilaktycznych lub promujących zdrowie niż poprzez
proste pojedyncze interwencje. Programy takie powstają w odniesieniu do bardziej ogólnej
kategorii psychological resilience, która nie zakłada występowania szczególnych
predyspozycji osobowościowych6.
6
Przykładem takiego programu może być program tzw. wszechstronnej sprawności żołnierskiej (comprehensive
soldier fitness) realizowany przez zespół Martina E. P. Seligmana. Celem programu jest profilaktyka depresji,
Sprężystość psychiczna… 21
Uzyskiwana przez nas liczba osób, które zapraszaliśmy do badań była na ogół niska,
choć wystarczająca, aby testować formułowane hipotezy. Nie uznawaliśmy za zasadne, aby
maksymalizować liczebność prób na obecnym etapie badań, który w dużej mierze polega na
wstępnej analizie różnych populacji oraz różnych aspektów sprężystości psychicznej.
Jednakże przyszłe projekty badawcze mogłyby z czasem rozwijać się w stronę uzyskiwania
większej liczebności osób badanych pozwalającej na testowanie bardziej złożonych modeli.
Biorąc pod uwagę, że populacja osób chorujących przewlekle jest już z powodu swojego
stanu zdrowotnego istotnie obciążona, należałoby w każdej sytuacji zwrócić uwagę na to, aby
pobierana próba nie była zbyt liczna. Praktyka ślepego maksymalizowania liczebności próby
może być uznana za nieetyczną zwłaszcza w przypadku tej populacji.
Wykorzystanie modelu mediacji doprowadziło nas do uzyskania wyników
interesujących poznawczo. Tym samym uzasadnione staje się kontynuowanie tej drogi
badania sprężystości psychicznej. Tak ogólna cecha osobowości, jaką jest sprężystość
psychiczna w ujęciu Blocka i Kremena (1996), powinna oddziaływać różnymi środkami,
które mogą wchodzić w interakcję z innymi cechami kontekstu i osobowości. W związku z
tym dużą wartość aplikacyjną może posiadać obserwacja i opis tych mechanizmów
psychologicznych, które działają u osób radzących sobie skutecznie. Funkcjonowanie osób o
wysokim poziomie sprężystości psychicznej wiąże się nie tylko ze skuteczną adaptacją, lecz
również wykorzystuje strategie nacechowane pozytywnie, czyli warunkujące bezpośrednio
dobrostan. Na przykład stosowanie humoru przez pacjentów z artretyzmem może pomóc im
w poradzeniu sobie z doświadczanymi problemami, np. z bólem poprzez odwracanie uwagi
od spostrzeżeń bólowych, lecz również dodatkowo w sposób bezpośredni może warunkować
wyższą satysfakcję z życia. Strategia ta nie tylko redukuje ból, poprzez odwrócenie uwagi,
zespołu stresu pourazowego oraz samobójstw poprzez rozwijanie kompetencji ochrony i szybkiego odtworzenia
zasobów warunkujących dobrostan pomimo skrajnie niesprzyjających warunków (http://www.army.mil/csf/).
Sprężystość psychiczna… 22
lecz również kieruje uwagę w stronę pozytywnej strony życia (w odróżnieniu od koncentracji
na bodźcach neutralnych).
Być może warto będzie również rozważyć badanie ciemnej strony sprężystości
psychicznej. Nadmiernie optymistyczne byłoby przekonanie, że osobowość cechująca się
wysokim poziomem sprężystości psychicznej, prowadzi jedynie do uruchomienia procesów
sprzyjających adaptacji. Być może wprowadzenie innych kryteriów oceny skutków radzenia
sobie ukaże bardziej złożone efekty oraz mechanizmy. Również w tym przypadku należałoby
podejmować wnikliwe analizy teoretyczne, które mogłyby prowadzić do formułowania
hipotez o efektach pośrednich o charakterze mediującym, lecz również tłumiącym
(supresyjnym) (Hayes, 2009). Może być wszakże tak, że sprężystość psychiczna uruchamia
dwa efekty pośrednie o podobnej sile, ale o przeciwnym kierunku oddziaływania na zmienną
wynikową. W takiej sytuacji jednoczesny wpływ dwóch zmiennych pośredniczących znosi
się wzajemnie, a przez to ogólna analiza bez uwzględnienia efektów pośrednich wykazuje
(błędnie) brak związku predyktorów ze zmienną wynikową. Badanie relacji uwzględniających
jednoczesne efekty pośrednie mediujące i tłumiące może być ważne dla projektowania
strategii interwencyjnych. W tym przypadku interwencja nie polegałaby na uruchomieniu
procesów pozytywnych, lecz raczej na ograniczeniu efektów tłumiących, które blokują ich
manifestację.
Sprężystość psychiczna… 23
Literatura
Antoniazzi, M., Celinski, M., & Alcock, J. (2002). Self-responsibility and coping with pain:
disparate attitudes toward psychosocial issues in recovery from workplace injury.
Disability and Rehabilitation, 24, 948-953.
Baron, R. M., Kenny, D. A. (1986). The moderator–mediator variable distinction in social
psychological research: Conceptual, strategic, and statistical considerations. Journal of
Personality and Social Psychology, 51, 1173-1182.
Block, J., Kremen, A. M. (1996). IQ and Ego-Resiliency: conceptual and empirical
connections and separateness. Journal of Personality and Social Psychology, 70, 349361.
Bolton, B., Brookings, J. B. (1996). Development of a multifaceted definition of
empowerment. Rehabilitation Counseling Bulletin, 39,256-264.
Brookings, J.B., Bolton B. (2000). Confirmatory factor analysis of a measure of intrapersonal
empowerment. Rehabilitation Psychology, 45,3, 292-298.
Brzozowski, P. (1995). Adaptacja Skali Uczuć Pozytywnych i Negatywnych PANAS
autorstwa Dawida Watsona. Niepublikowany raport z badań.
Carver, C. S. (1997). “You want to measure coping but your protocol's too long: Consider the
Brief COPE.” International Journal of Behavioral Medicine, 4, 92-100.
Czapiński, J. (2000). Niekliniczne wskaźniki zdrowia psychicznego Polaków. Identyfikacja
społecznych grup podwyższonego ryzyka. W: J.Cz. Czabała (red.). Zdrowie
psychiczne – zagrożenia i promocja (s.231-327) Warszawa: Wydawnictwo IPiN.
De Ridder, D. (2004). Chronic illness. W: A. Kaptein, J. Weinman, J. (red.). Health
Psychology (s. 207-233). Oxford: BBS Blackwell.
Sprężystość psychiczna… 24
Derogatis, L.R. (1986). Psychology in cancer medicine: A perspective and overview. Journal
of Consulting and Clinical Psychology, 54, 5, 632-638.
Diener, E., Emmons, R.A., Larsen, R.J., Griffin, S. (1985). The Satisfaction With Life Scale.
Journal of Personality Assessment, 49, 71-75.
Durczok, K. (2005). Wygrać życie (rozmowy przeprowadził Piotr Mucharski). Kraków: Znak.
Folkman, S., Moskowitz, J. T. (2000a). Positive affect and the other side of coping. American
Psychologist, 55, 644-653.
Fredrickson, B. L. (1998). What good are positive emotions? Review of General Psychology,
2, 300-319.
Fredrickson B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: the broaden –
and build theory of positive emotions. American Psychologist, 56,3, 218-276
Fredrickson, B.L, Larkin, G.R., Tugade, M.M., Waugh, C.E. (2003). What good are positive
emotions in crises? A prospective study of resilience and emotions following the
terrorist attacks on the United States on September 11th, 2001. Journal of Personality
and Social Psychology, 84, 365-376.
Gross, J. J., Thompson, R. A. (2007). Emotion regulation. Conceptual foundations. W: J. J.
Gross (red.), Handbook of emotion regulation (s. 3-24). Guilford Publications.
Hayes, A. F., (2009). Beyond Baron and Kenny: Statistical Mediation Analysis in the New
Millenium. Communication Monographs, 4, 408-420.
Heszen, I., Sęk, H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Juczyński, Z. (2000). Radzenie sobie ze stresem spowodowanym choroba nowotworową. W:
K. de Walden-Gałuszko (red.) Psychoonkologia (s. 23 – 43). Kraków: Biblioteka
Psychiatrii Polskiej.
Juczyński, Z. (2001). Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa:
Pracownia Testów Psychologicznych.
Sprężystość psychiczna… 25
Kaczmarek, Ł. (2007). Pozytywny afekt i zasoby odpornościowe a aktywność sercowowonaczyniowa w sytuacji stresu. Maszynopis pracy doktorskiej. Poznań; Instytut
Psychologii UAM.
Kaczmarek, Ł. (2009). Resiliency, stress appraisal, positive affect and cardiovascular activity.
Polish Psychological Bulletin, 1, 46-53.
Kofta, K. (2003). Lewa, wspomnienie prawej. Warszawa: Wydawnictwo WAB.
Kolberger, K. (2004). Przypadek, nie-przypadek. Warszawa: Edycja Świętego Pawła
Wydawnictwo.
Letzring, T.D., Block, J., Funder, D.C. (2005). Ego-control and ego-resiliency: Generalization
of self-report scales based on personality descriptions from acquaintances, clinicians,
and the self. Journal of Research in Personality, 39, 395-422.
Marzec. M. (2008). Resiliency a radzenie sobie ze stresem w chorobie nowotworowej.
Maszynopis niepublikowany pracy magisterskiej. Poznań: Instytut Psychologii UAM.
Maslow, A. (1986). W stronę psychologii istnienia. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax.
Matthew, J., Cordova, L.C., Cunningham, Ch, R., Carlson, R., Andrykowski, M.A. (2001).
Posttraumatic growth following breast cancer: A controlled comparison study. Health
Psychology, 20,3,176-185.
Nadolska, K. (2007). Rola pozytywnych emocji i refleksyjności w kształtowaniu zasobu
resiliency. Maszynopis niepublikowany pracy magisterskiej. Poznań Instytut
Psychologii UAM.
Nadolska, K., Sęk, H. (2007). Społeczny kontekst odkrywania wiedzy o zasobach
odpornościowych. Czyli czym jest resilience i jak ono funkcjonuje. W: Ł. Kaczmarek,
A. Słysz (red.) Bliżej serca. Zdrowie i emocje. (s.13-38) Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM.
Ostaszewski, K. (2005). Druga strona ryzyka. Remedium, 1,1-3.
Sprężystość psychiczna… 26
Preacher, K. J., & Hayes, A. F. (2004). SPSS and SAS procedures for estimating indirect
effects in simple mediation models. Behavior Research Methods, Instruments, and
Computers, 36, 717-731.
Preacher, K. J., Hayes, A. F. (2008). Asymptotic and resampling strategies for assessing and
comparing indirect effects in multiple mediator models. Behavior Research Methods,
30, 879-891.
Pressman, S. Cohen, Sh. (2005). Does positive affect influence health? Psychological
Bulletin, 131, 925-971.
Rutter, M. (2008). Developing concepts in developmental psychopathology. W: J.J. Hudziak
(red.), Developmental psychopathology and wellness: Genetic and environmental
influences (s.3-22). Washington, DC: American Psychiatric Publishing.
Selye, H. (1963). Stres życia. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich .
Sęk, H. (2008). Udział pozytywnych emocji w osiąganiu zdrowia. W: I. Heszen, J. Życińska
(red.), Psychologia zdrowia. W poszukiwaniu pozytywnych inspiracji (s. 73-88).
Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS.
Sęk, H. (2010). Sposoby radzenia sobie w chorobach onkologicznych, perspektywa
psychologiczna. Postępy w rehabilitacji onkologicznej. Zeszyty Promocji
Rehabilitacji, 7, 60-70.
Sęk, H., Kaczmarek, Ł. (2009). Żyć z godnością w zdrowiu i chorobie. Czasopismo
Psychologiczne, 15, 7-17.
Sęk, H., Kaczmarek, Ł. Marzec, M. (2009). Resiliency and positive-negative strategies for
coping with stress of cancer disease. Referat wygłoszony na 30 Stress and Anxiety
Research Society Conference, Budapeszt.
Sęk, H., Kaczmarek, Ł., Ziarko, M., Pietrzykowska, E., Lewicka, J. (2010). The role of
resources in coping with rheumatoid arthritis and diabetes. Referat na
Sprężystość psychiczna… 27
Międzynarodowej Konferencji, 24th European Health Psychology Conference nt. Health
in context. Cluj-Napoca.
Sęk, H., Ziarko, M. (2009). Utilization of resources in coping with chronic illness. Polish
Psychological Bulletin, 40, 6-12.
Taylor, S. E. (1983). Adjustment to threatening events: A theory of cognitive adaptation.
American Psychologist, 38, 1161-73.
Tugade, M. M. & Fredrickson, B. L. (2004). Resilient individuals use positive emotions to
bounce back from negative emotional experiences. Journal of Personality and Social
Psychology, 86, 320-333.
Tugade, M. M., Fredrickson, B. L. (2007). Regulation of positive emotions: emotion
regulation strategies that promote resilience. Journal of Happiness Studies, 8, 311-333.
Uchnast, Z. (1998). Prężność osobowa a egzystencjalne wymiary wartościowania. Roczniki
Psychologiczne, 1, 7-27.
Włodarczyk, D., Wrześniewski, K. (2005). Ocena stresu w kategoriach wyzwania
u chorych po zawale serca- próba syntezy na podstawie danych empirycznych.
Przegląd Psychologiczny, 48, 339-359.
Ziarko, M., Kaczmarek, L. (2008). Psychological resources in coping with different chronic
diseases. Health Psychology Review, 23, 276.
Ziarko, M., Kaczmarek, Ł. (w druku). Resources in coping with a chronic illness: the example
of recovery from myocardial infarction. W: Celinski, M. J., Gow, K. M. (red.). (2011).
Continuity Versus Creative Response To Challenge: The Primacy Of Resilience &
Resourcefulness In Life & Therapy. New York: Nova Science Publishers.
Ziarko, M., Sęk. H. (2009). Resources in coping with chronic disease. Polish Psychological
Bulletin , 40, 6-12.
Sprężystość psychiczna… 28
Zimmerman, M.A. Warschausky, S. (1998). Empowerment theory for rehabilitation research:
Conceptual and methodological issues. Rehabilitation Psychology, 41, 3-16.
Sprężystość psychiczna… 29
Strategie
radzenia sobie
a
Sprężystość
psychiczna
b
c
c’
Satysfakcja z
życia
Rysunek 1. Hipotetyczny model mediacji prostej.
a – współczynnik wpływu predyktora na mediator, b – współczynnik wpływu mediatora
na zmienną wynikową, c – współczynnik całościowego wpływu predyktora na zmienną
wynikową (bez kontroli mediacji), c’ – współczynnik bezpośredniego wpływu
predyktora na zmienną wynikową (pozostały po odjęciu wpływu pośredniego poprzez
mediator).
Sprężystość psychiczna… 30
Reumatodoidalne zapalenie stawów
Kompetencje
osobiste
0,48**
SP
0,42**
0,18
Poczucie
humoru
0,50**
0,48**
Sat.
SP
z = 2,70, p < 0.01, 95% CI [0,11; 0,41]
0,42**
0,30*
0,26*
Sat.
z = 1,80; p = 0,07; 95% CI [0,03; 0,23]
Cukrzyca
Planowanie
0,55**
SP
0,27a
0,08
Akceptacja
0,35*
0,47**
Sat.
SP
z = 1,88; p = 0,05; 95% CI [0,01; 0,39]
0,27a
0,11
0,33*
Sat.
z = 1,92; p = 0,05; 95% CI [0,02; 0,38]
Rysunek 2. Mediacyjny udział strategii radzenia sobie i podmiotowego
umocnienia w relacji pomiędzy sprężystością psychiczną a satysfakcją z życia w
zależności od rodzaju choroby.
SP – sprężystość psychiczna; Sat. – satysfakcja z życia
* p < 0,01, ** p < 0,05, a p < 0,10