pełny artykuł (full article) - plik PDF

Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, 2012, VIII/2, 80-88
WYBRANE ELEMENTY WODNE W ZAàOĩENIACH
PAàACOWYCH I DWORSKICH WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO.
STAN ZACHOWANIA
ElĪbieta Przesmycka, Kamila Boguszewska
Wydziaá Architektury, Politechnika Wrocáawska
Faculty of Architecture, Wrocáaw University of Technology
Instytut RoĞlin Ozdobnych i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
Institute of Ornamental Plants and Landscape Architecture, University of Life Sciences in Lublin
e-mail: [email protected], [email protected]
Streszczenie. ZaáoĪeniom rezydencjonalnym od zawsze towarzyszyáy elementy wodne. Ze wzglĊdu na charakter i formĊ architektoniczną peániáy one róĪnorodne funkcje od obronnej, kompozycyjnej po uĪytkową. Celem artykuáu jest zaprezentowanie wybranych elementów wodnych towarzyszących zaáoĪeniom rezydencjonalnym na LubelszczyĨnie oraz próba ich klasyfikacji.
Sáowa kluczowe: staw, kanaá ogrodowy, fontanna, Lubelszczyzna
WSTĉP
ZaáoĪenia rezydencjonalne posiadaáy bogaty program funkcjonalny, który
sprawiaá, Īe stanowiáy one wraz z folwarkami samowystarczalne zespoáy. Nieodáączną ich czĊĞcią byáy elementy wodne. Na przestrzeni wieków przybieraáy
one zróĪnicowaną formĊ, peániąc tym samym odmienne funkcje począwszy od
obronnej, gospodarczej aĪ po kompozycyjną i czysto estetyczną.
Na terenie Lubelszczyzny ich pierwotne ukáady zachowaáy siĊ jedynie czĊĞciowo. Majątki ziemskie przeksztaácane i parcelowane po roku 19441 zatraciáy
swoje historyczne ukáady. Celem artykuáu jest zaprezentowanie zachowanych
zaáoĪeĔ wodnych na terenie zespoáów rezydencjonalnych na LubelszczyĨnie,
a takĪe próba ich opisania i zaklasyfikowania. Autorki skoncentrowaáy siĊ na
nastĊpujących elementach wodnych wchodzących w skáad zaáoĪeĔ rezydencjonalnych i obronnych: fosy, kanaáy ogrodowe, fontanny, wodotryski, a takĪe stawy.
1
Na początku XX w. na terenie Lubelszczyzny istniaáo 650 dworów i folwarków. D. Fijaákowski,
M. Kseniak, Parki wiejskie Lubelszczyzny, PWN 1982, Warszawa, s. 36. W 1944 r. na LubelszczyĨnie zostaáo zlikwidowanych 1700 majątków ziemskich. E. Przesmycka, Lubelszczyzna wielokulturowoĞü osadnictwa, budownictwa i architektury, Lublin 2008, s. 212.
WYBRANE ELEMENTY WODNE W ZAàOĩENIACH PAàACOWYCH…
81
FORTYFIKACJE
Początkowo zaáoĪenia wodne peániáy funkcje obronne, stając siĊ nieodáącznym elementem ufortyfikowanych dworów i zamków.
Przykáadem tego typu zaáoĪenia rezydencjonalnego na LubelszczyĨnie, w którym zastosowano rozwiązania wáączające elementy wodne byá zespóá rezydencjonalno-obronny w Czemiernikach. ZaáoĪenie palazzo in fortecca zostaá otoczony
fortyfikacjami bastionowymi typu starowáoskiego posiadającymi ksztaát nieregularnego czworoboku2. CaáoĞü poprzedzona zostaáa stawami od strony poáudniowej,
zachodniej i póánocnej. Renesansowy paáac czĊĞciowo otoczonym zostaá suchą fosą3.
Inny przykáad stanowią fortyfikacje bastionowe wraz z fosą, otaczające nieistniejący juĪ zamek w Biaáej, widoczny jeszcze na planach Hrabstwa Bialskiego
z roku 17814.
Ryc. 1. ZaáoĪenie rezydencjonalne w Radzyniu Podlaskim. Widok z lotu ptaka, stan na rok 2010 (fot. E. Przesmycka)
Fig. 1. Residentional mansion in RadzyĔ Podlaski. Birds-eye view of the mansion
2
3
4
M. Bienia, B. Wetoszka, Badania archeologiczne staropolskich obiektów rezydencjonalnych
z obszaru póánocnej Lubelszczyzny, [w:] Dwory i paáace Lubelszczyzny w badaniach archeologicznych, pr. zb. pod red. E. Banasiewicz Szykuáy, Woj. Urząd Ochr. Zabytków w Lublinie Lublin 2011, s. 24.
Ibidem, s. 24.
Mappa Hrabstwa Bialskiego z Folwarkami y Wsiami do niego naleĪącemi. Dóbr Jasnie OĞwieconego XĊcia Jego MoĞci Hieronima Radziwiááa Podkomorzego Wiel. XsiĊstwa Litewskiego
z wymiaru geometrycznego sporządzone 1781 Roku, Bibil. Tow. Nauk. w Páocku.
82
E. Przesmycka, K. Boguszewska
System fortyfikacji zaáoĪenia paáacowo-parkowego w Zawieprzycach skáadający siĊ z siĊ z fosy (systemu poáączonych basenów) ilustrują takĪe plany Mayera von Hendesfelda5. W chwili obecnej opisana fosa juĪ nie istnieje, jednakĪe
jej Ğlady byáy jeszcze czytelne w latach 80. XX w.
Inny przykáad stanowi rozwiązanie zastosowane w zaáoĪeniu rezydencjonalnym w Radzyniu Podlaskim (ryc. 1), gdzie paáac pierwotnie zostaá wydzielony
z otoczenia za pomocą fosy i muru6. Po barokowej przebudowie zespoáu jedną
z trzech czĊĞci stanowiá tak zwany ogród wodny, skáadający siĊ z dwóch prostokątnych basenów wypeánionych wodą. Gáówna droga do paáacu usytuowana
byáa na nasypie grobli7.
Ufortyfikowane byáy takĪe dwory i mniejsze paáace. Do chwili obecnej zachowaáy siĊ Ğlady fortyfikacji w majątku w Romanowie naleĪącego do rodu
Kraszewskich. Stanowi je system podmokáych rowów i nasypów.
KANAàY OGRODOWE
Kanaáy ogrodowe stanowiáy jeden z podstawowych elementów wchodzących
w skáad barokowego zaáoĪenia rezydencjonalnego. Pierwotnie wywodziáy siĊ
one z pozostaáoĞci fos zamkowych, przeksztaácanych w elementy dekoracyjne8
peániące funkcje kompozycyjne i estetyczne.
Ukáady barokowych kanaáów ogrodowych dzielone byáy na proste i záoĪone.
Do ukáadów záoĪonych naleĪaá najwiĊkszy barokowy kanaá ogrodowy w Wersalu oparty na planie krzyĪa (ryc. 2).
Jego odpowiednikiem w Polsce (w znacznie mniejszej skali) byá ukáad wodny w Choroszczy. Oprócz planu krzyĪa stosowano takĪe inne ksztaáty: rzut litery
T przyjmowaá kanaá w Dynasach9 w Warszawie, litery L – kanaá w Nieboro-
5
6
7
8
9
Mayer von Hendesfeld, Carte von West Gallizien, 1801–1804, skala 1:172 800, Arch. Wojenne
w Wiedniu.
R. Zwierzchowski, RadzyĔ Podlaski Miasto i rezydencja (paáac), [w:] RadzyĔ Podlaski Miasto
i rezydencja, pr. zb. pod red. G. Michalskiej, D. LeszczyĔskiej, Pow. RadzyĔski, 2011, s. 48.
D. Pape, Barokowy ogród przy rezydencji magnackiej w Radzyniu Podlaskim, [w:] RadzyĔ
Podlaski Miasto i rezydencja, pr. zb. pod red. G. Michalskiej, D. LeszczyĔskiej, Pow. RadzyĔski 2011, s. 125.
L. Majdecki, Historia ogrodów, T. 1, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2007, s. 259.
ZaáoĪenie rezydencjonalne w Dynasach powstaáo okoáo roku 1760 z inicjatywy ksiĊĪny De
Nassau z domu Grodzkiej. Ogród posiadaá system tarasów ziemnych poáączonych schodami
zlokalizowanymi na gáównej osi paáacu oraz systemem ramp sytuowanych na obrzeĪach. Kanaá
ogrodowy oparty byá na planie krzyĪa i poáączony z Wisáą. ZaáoĪenie przetrwaáo do roku 1785.
Wtedy teĪ spáonąá paáac, zaĞ pozostaáoĞci ogrodu widoczne byáy jeszcze na początku XIX w.,
kiedy zostaáy wcháoniĊte przez rozbudowujące siĊ PowiĞle. G. Cioáek, Ogrody polskie, Przemiany treĞci i formy, Budownictwo i Architektura, Warszawa 1954, s. 91.
WYBRANE ELEMENTY WODNE W ZAàOĩENIACH PAàACOWYCH…
83
wie10, zaĞ litery Z zaáoĪenie wodne w Biaáymstoku11. CzĊsto kanaáy áączone byáy
z systemami basenów12.
Ryc. 2. Kanaá ogrodowy w Wersalu, stan na rok 2012, (fot. K. Boguszewska)
Fig. 2. Garden canal in Versaille
NajczĊĞciej lokalizowano je na osi gáównej paáacu, czasami umieszczane byáy jednak na obrzeĪach ogrodu – co miaáo miejsce w majątku w àaĔcucie bądĨ
w zaáoĪeniu paáacowo-parkowym w Biaáymstoku i Nieborowie13.
Barokowe zaáoĪenie paáacowo-parkowe w Nieborowie14 zostaáo rozbudowane w roku 1736. W wyniku tego dziaáania na nowych terenach wáączonych do
parku powstaá amfiteatr, oranĪeria oraz dwuramienny kanaá wraz z zaaranĪowanym otoczeniem (ryc. 3). ZieleĔ towarzysząca kanaáowi ogrodowemu zostaáa
rozciĊta duktami stanowiącymi przedáuĪenie osi kompozycyjnych zaáoĪenia oraz
systemu ukáadów komunikacyjnych.
Na LubelszczyĨnie przykáadem sytuowania kanaáu na osi paáacu jest kanaá
ogrodowy w Radzyniu Podlaskim (ryc. 4). Obiekt zlokalizowany zostaá w póánocnej czĊĞci zaáoĪenia paáacowo-parkowego. Kanaá oparty zostaá na planie
wydáuĪonego prostokąta zakoĔczonego basenem. Pierwotnie kanaáowi towarzyszyáa formowana zieleĔ w postaci boskietów peánych15.
10
L. Majdecki, Historia ogrodów, T. 1, s. 415.
Ibidem, s. 415.
12
Ibidem, s. 259.
13
Ibidem, s. 414.
14
G. Cioáek, Ogrody polskie, Przemiany treĞci i formy, s. 96.
15
D. Pape, Barokowy ogród przy rezydencji magnackiej w Radzyniu Podlaskim, s. 132
11
84
E. Przesmycka, K. Boguszewska
Ryc. 3. Kanaá ogrodowy w Nieborowie, stan na rok 2012 (fot. K. Boguszewska)
Fig. 3. Garden Canal in Nieborów mansion
Ryc. 4. Kanaá ogrodowy w Radzyniu Podlaskim, stan na rok 2012 (fot. K. Boguszewska)
Fig. 4. Garden canal in RadzyĔ Podlaski mansion
WYBRANE ELEMENTY WODNE W ZAàOĩENIACH PAàACOWYCH…
85
Podobny ukáad wodny wystĊpowaá niegdyĞ w zaáoĪeniu rezydencjonalnym
w Lubartowie, co dokumentują plany Mayera von Hendesfelda16. Kanaá usytuowany zostaá na gáównej osi zaáoĪenia paáacowo-parkowego w miejscu obecnego stawu, we wschodniej czĊĞci zespoáu. Oparty zostaá na planie wydáuĪonego
prostokąta. Poprzedzaá go ortogonalny basen wraz z systemem barokowych
parterów. Na skutek przearanĪowania parku paáacowego przez wáaĞcicielkĊ
KlementynĊ Maáachowską (ze stylu barokowego na angielski17), kanaá zostaá
przeksztaácony w staw o nieregularnej linii brzegowej wpisującej siĊ w angielski
styl krajobrazowy XIX w. W wyniku powojennej (1949 r.) rekonstrukcji zaáoĪenia rezydencjonalnego wykonanej przez Gerarda Cioáka i ponownemu nadaniu
zespoáowi barokowego charakteru, kanaá (który pierwotnie usytuowany byá na
gáównej osi paáacu, zamykając zaáoĪenie ogrodowe) nie zostaá zrekonstruowany.
Diametralnie inny przykáad stanowi historia kanaáu ogrodowego w ZwierzyĔcu wchodzącego w skáad zespoáu zwierzyĔcowo-ogrodowego naleĪącego do
ordynatów Zamoyskich. Wedáug przekazów z roku 1672 Zwierzyniec Zamoyskich otoczony byá „wysokim páotem” liczącym cztery mile obwodu. Ordynaci
Zamoyscy trzymali w nim sarny, jelenie áosie i dziki, a takĪe Īubry sprowadzone
z Litwy. SiedzibĊ letnią stanowiá wówczas paáac myĞliwski typu Lusthaus, usytuowany na wyspie na pobliskim stawie18.
W wyniku dziaáalnoĞci ordynata Tomasza Zamoyskiego na terenie zaáoĪenia
rezydencjonalnego wybudowany zostaá koĞcióá na wodzie p.w. Ğw. Jana Nepomucena, który zająá miejsce dawnego teatru letniego, a póĨniej altany myĞliwskiej. W wieku XIX zespóá rezydencjonalny obejmowaá: paáac myĞliwski, altanĊ, wraz z ukáadem wodnym, który stanowiá kanaá wraz ze stawem19. Kanaá
ogrodowy (zwany dáugim, liczyá bowiem ok. 400 m) oparty byá na planie wydáuĪonego prostokąta zakoĔczonego od strony zachodniej ortogonalnym basenem paáacowym. Usytuowany zostaá on na osi modrzewiowego paáacu myĞliwskiego rozebranego w latach 30. XIX w. Kanaá pierwotnie obsadzony byá szpalerami lip i grabów, peániąc funkcjĊ drogi dojazdowej do paáacu, która wówczas
zlokalizowana byáa od strony wschodniej zaáoĪenia20.
Obecnie gmina Zwierzyniec próbuje odtworzyü ukáad zaáoĪenia rezydencjonalnego za czasów Jana Zamoyskiego zwanego „Sobiepanem”. W ramach projektu pt. „Odtworzenie zabytkowego ukáadu wodno-paáacowego w ZwierzyĔcu
wraz z zagospodarowaniem turystycznym” kanaá ogrodowy odzyskaá swoją
dawną ĞwietnoĞü. W wyniku prac przeprowadzonych przez GminĊ Zwierzyniec
16
Mayer von Hendesfeld, Carte von West Gallizien…
Park zostaá przebudowany ze stylu barokowego na angielski w roku 1830, kiedy to wáaĞcicielka
zespoáu Klementyna Maáachowska zleciáa to zadanie ogrodnikowi Wichrowskiemu.
18
Sáownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów sáowiaĔskich, T. XIV, pod red.
B. Chlebowskiego, Warszawa 1895, s. 685.
19
E. Maj. Mecenat artystyczny ordynatów zamoyskich w sztuce ogrodowej na przykáadzie ZwierzyĔca i Klemensowa, [w:] ZiemiaĔstwo na LubelszczyĨnie, s. 146, 149.
20
http://www.zwierzyniec.info.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=456&Itemid=107
17
86
E. Przesmycka, K. Boguszewska
zrekonstruowano historyczny ukáad wodny, wchodzący w skáad pierwotnej kompozycji „zaáoĪenia willowego – Zwierzyniec”21.
FONTANNY I WODOTRYSKI
Oprócz kanaáów ogrodowych w barokowych zaáoĪeniach rezydencjonalnych
obiektem maáej architektury sytuowanym powszechnie w reprezentacyjnej czĊĞci zaáoĪenia, najczĊĞciej w pobliĪu paáacu stanowiáy fontanny i wodotryski.
Obiekty te umieszczane byáy na osi gáównego budynku zaáoĪenia (po stronie
elewacji ogrodowej bądĨ dziedziĔca). Ich gáównym zadaniem byáa funkcja
kompozycyjna i estetyczna. Przykáadem tego typu rozwiązaĔ są fontanny
w zaáoĪeniu paáacowo-parkowym w Kozáówce, Lubartowie. Przed elewacją
frontową paáacu umieszczono natomiast fontannĊ w Kocku i Puáawach.
STAWY
W angielskich parkach krajobrazowych powstających na LubelszczyĨnie
w wieku XIX elementem obowiązującym byáy stawy wpisane w przestrzeĔ parku. Tego typu rozwiązania zastosowano m.in. w majątku w Lubartowie, CieleĞnicy, Stryjowie, SamoklĊskach, Wierzchowiskach, àysoáajach czy Kocku.
Pisząc o stawach, naleĪy jednak podkreĞliü, Īe gáównie miaáy funkcjĊ uĪytkową, a stawy towarzyszące dworom i paáacom w wiĊkszoĞci byáy hodowlane.
NajczĊĞciej sytuowane byáy na terenach bagiennych i podmokáych, co dawaáo
moĪliwoĞü zagospodarowania nieuĪytków. JuĪ w roku 1573 Olbrycht StrumieĔski przedstawiá staropolskie zasady i prawidáa stosowane przy zakáadaniu grobli.
W zaleĪnoĞci od wysokoĞci wykonywanej grobli stosowano róĪny „zakáad”. Dla
grobli 2-áokciowej zakáad wynosiá áokci siedem, dla 3-áokciowej dziesiĊü, zaĞ
dla 9-áokciowej – dwadzieĞcia szeĞü áokci. Wedáug O. StrumieĔskiego, dno stawu powinno byü gliniaste i nieprzepuszczalne22. NaleĪaáo takĪe unikaü wszelkiego rodzaju elementów drewnianych – konarów, korzeni i gaáĊzi, które mogáyby z áatwoĞcią przerwaü groblĊ23.
Groble byáy wysoce wyspecjalizowanymi budowlami inĪynierskimi. Montowano w nich urządzenia nawadniająco-spustowe tak zwane mnichy lub baszty.
W celu zwiĊkszenia wydajnoĞci stawów sztucznych co kilka lat spuszczono
z nich wodĊ i wykorzystywano jako pastwiska dla bydáa bądĨ teren pod uprawĊ
zbóĪ.
21
http://www.zwierzyniec.info.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=456&Item
id=107
22
O. StrumieĔski, O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów 1573, Wyd. Akad. UmiejĊtnoĞci w Krakowie, Biblioteka Pisarzów Polskich, Kraków 1897 ss. 1–87.
23
Ibidem, s. 1–87.
WYBRANE ELEMENTY WODNE W ZAàOĩENIACH PAàACOWYCH…
87
Ryc. 5. Widok na kaplicĊ grobową w Stryjowie, w tle zaroĞniĊty staw ogrodowy, stan na rok 2010
(fot. K. Boguszewska)
Fig. 5. View of the tomb chapel in Stryjów, in the background overgrown garden pond
I Materiaáy II sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozáówce
22 - 24 maja 2002, Muzeum Zamoyskich w Kozáówce 2003,Stawy zasilane byáy naj-
czĊĞciej wodą z najbliĪej poáoĪonej rzeki przepáywającej w pobliĪu zaáoĪenia24.
Powierzchnie stawów hodowlanych zajmowaáy znaczną czĊĞü caáego majątku
ziemiaĔskiego. Przykáadem ilustrującym tĊ sytuacjĊ byáy stawy hodowlane w
zaáoĪeniu rezydencjonalnym w Stryjowie (ryc. 5), których powierzchnia przed
rokiem 1944 wynosiáa 60 ha, zaĞ powierzchnia caáego majątku 317 ha25.
Innym przykáadem jest Gospodarstwo Rybackie „SamoklĊski” uĪytkujące do
chwili obecnej stawy zaáoĪone w roku 1907 przez wáaĞciciela majątku SamoklĊski Wacáawa Kuszla26.
PODSUMOWANIE
W chwili obecnej zaáoĪenia rezydencjonalne znikają z krajobrazu kulturowego Lubleszczyzny, a wraz z nimi towarzyszące im elementy wodne. Zaniedbane
stawy w duĪej czĊĞci zarosáy (Stryjów), caákowicie zanikając. Podobnie jak systemy fortyfikacyjne, których przebieg moĪna odczytaü jedynie z historycznych
24
R. Marcinek, Wokóá dworu. Ogród – gospodarstwo – stawy, [w:] Dwór polski architektura
tradycja historia, Wyd. KluszczyĔski, s. 86–91.
25
J. ĩywicki, Architektura neogotycka na LubelszczyĨnie, Reg. OĞrodek Studiów i Ochrony ĝrodowiska Kulturowego w Lublinie idea Media, Lublin 1998, s. 312.
26
http://www.samokleski.pl/historia.php
88
E. Przesmycka, K. Boguszewska
materiaáów kartograficznych. Szansą dla ich zachowania są programy unijne
(Fundusz Rozwoju Regionalnego) mające na celu rekonstrukcjĊ zabytkowych
zaáoĪeĔ rezydencjonalnych na potrzeby turystyczne.
PIĝMIENNICTWO
Bienia M., Wetoszka B., 2011. Badania archeologiczne staropolskich obiektów rezydencjonalnych
z obszaru póánocnej Lubelszczyzny, [w:] Dwory i paáace Lubelszczyzny w badaniach archeologicznych, pr. zb. pod red. E. Banasiewicz-Szykuáy, Woj. Urząd Ochr. Zabytków w Lublinie Lublin, s. 24.
Cioáek G., 1954. Ogrody polskie, Przemiany treĞci i formy, Budownictwo i Architektura, Warszawa, s. 91, 96.
Fijaákowski D., Kseniak M., 1982. Parki wiejskie Lubelszczyzny, PWN, Warszawa, s. 36.
Majdecki L., 2007. Historia ogrodów, T. 1, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
Maj E., 2003. Mecenat artystyczny ordynatów Zamoyskich w sztuce ogrodowej na przykáadzie ZwierzyĔca i Klemensowa, [w:] ZiemiaĔstwo na LubelszczyĨnie, I Mat. II sesji nauko. zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozáówce 22–24 maja 2002, Kozáówka 2003, s. 146, 149.
StrumieĔski O., 1897. O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów 1573, Wyd. Akad.
UmiejĊtnoĞci w Krakowie, Bibl. Pisarzów Polskich, Kraków, ss. 1–87.
Przesmycka E., 2008. Lubelszczyzna wielokulturowoĞü osadnictwa, budownictwa i architektury,
Lublin, s. 212.
Pape D., 2011. Barokowy ogród przy rezydencji magnackiej w Radzyniu Podlaskim, [w:] RadzyĔ
Podlaski Miasto i rezydencja, pr. zb. pod red. G. Michalskiej i D. LeszczyĔskiej, Pow. RadzyĔski, s. 125.
Zwierzchowski R., 2011. RadzyĔ Podlaski Miasto i rezydencja (paáac), [w:] RadzyĔ Podlaski Miasto
i rezydencja, pr. zb. pod red. G. Michalskiej i D. LeszczyĔskiej, Pow. RadzyĔski, s. 48.
Sáownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów sáowiaĔskich, T. XIV, pod red.
B. Chlebowskiego, Warszawa 1895, s. 685.
ħródáa kartograficzne
Mayer von Hendesfeld, Carte von West Gallizien, 1801–1804, skala 1:172 800, Arch. Wojenne
w Wiedniu
Mappa Hrabstwa Bialskiego z Folwarkami y Wsiami do niego naleĪącemi. Dóbr Jasnie OĞwieconego XĊcia Jego MoĞci Hieronima Radziwiááa Podkomorzego Wiel. XsiĊstwa Litewskiego
z wymiaru geometrycznego sporządzone 1781 Roku, Bibl. Tow. Nauk. w Páocku
SELECTED WATER ELEMENTS IN MANOR HOUSES OF LUBLIN PROVINCE.
STATE OF PRESERVATION
Abstract. Water elements are one of the most important part of the mansions. Due to their character and architectural form, they served different functions such as defensive, compositional and
usable. The purpose of this article is to present selected water elements associated with Manor
Houses of Lublin region. The Authors try to describe and classify selected examples.
Key words: pond, canal garden, fountain, Lublin province