Zawartość aktowa zespołów dowództw dywizji piechoty ludowego

Alina Miętek
ZAWARTOŚĆ AKTOWA
ZESPOŁÓW DOWÓDZTW DYWIZJI PIECHOTY
LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO
Z LAT WOJNY 1943—1945
Spośród wszystkich rodzajów wojsk najpoważniejszą siłę bojową w ostatniej
wojnie światowej tworzyły związki taktyczne piechoty. Dotyczy to również ludowego
Wojska Polskiego1. W drugiej połowie 1944 roku dywizje piechoty stanowiły blisko
połowę ogólnego stanu liczbowego LWP. Znamiennym jest również fakt, że
pierwszym polskim samodzielnym związkiem taktycznym, będącym zalążkiem
późniejszego ludowego Wojska Polskiego, była właśnie wielka jednostka piechoty —
1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.
Podstawą do formowania dywizji stało się postanowienie Państwowego
Komitetu Obrony ZSRR z dnia 6 maja 1943 roku2. Kolejne związki taktyczne
piechoty Wojska Polskiego formowane były na podstawie rozkazów organizacyjnych
polskich sztabów wojskowych — 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (2 i 3
DP), 1 Armii Polskiej w ZSRR (4, 5 i 6 DP) oraz Naczelnego Dowództwa Wojska
Polskiego (7, 8, 9 i 10 DP)3. Formowanie tych dywizji rozpoczęło się w maju 1943
1
Por. W. J u r g i e l e w i c z, Organizacja ludowego Wojska Polskiego (22.07.1944—9.05.1945),
Warszawa 1968, s. 360.
2
Por. Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 7, Warszawa 1973, s. 415.
3
Zwięzłe dane, dotyczące strony organizacyjnej, dyslokacji i szlaku bojowego poszczególnych
dywizji piechoty LWP podaje S. K o m o r n i c k i, Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego. Krótki
roku (1 DP), a zakończyło w listopadzie 1944 roku (10 DP).
Ośrodki formowania początkowo rozmieszczone były w ustalonych rejonach
Związku Radzieckiego, a następnie na wyzwolonych terenach Polski. Ważnymi
punktami organizowania jednostek piechoty były więc: obóz sielecki (1, 2 i 3 DP),
Sumy (4 DP), Żytomierz (5 i 6 DP), Lublin (7 DP), Siedlce (8 DP), Białystok (9 DP) i
Rzeszów (10 DP).
Wszystkie
związki
taktyczne
piechoty
posiadały
jednolitą
strukturę
organizacyjną i uzbrojenie, ponieważ sformowane zostały w oparciu o wspólne dla
nich etaty radzieckie — dywizji piechoty gwardii (nr 04/500) — dla dowództwa i
dalsze — dla podległych oddziałów oraz pododdziałów4. Dywizje piechoty WP
posiadały w swym składzie dowództwo i sztab oraz następujące oddziały i
pododdziały: trzy pułki piechoty, pułk artylerii lekkiej, samodzielny batalion szkolny,
dywizjon artylerii lekkiej, dywizjon artylerii samochodowej, samodzielną kompanię
zwiadowczą, samodzielny batalion saperów, samodzielną kompanię łączności,
samodzielną kompanię chemiczną, samodzielną kompanię samochodową, piekarnię
polową, pralnię polową,, batalion sanitarny, ambulans weterynaryjny, warsztaty
mundurowe, pluton dowodzenia dowódcy artylerii, kasę polową i pocztę polową5.
Korpus oficerski i podoficerski w jednostkach piechoty, formowanych na
ziemi
radzieckiej,
tworzyli
oficerowie
i
podoficerowie
polscy
z
armii
przedwrześniowej, oficerowie radzieccy polskiego pochodzenia oraz oficerowie —
instruktorzy Armii Czerwonej. Polscy oficerowie, podoficerowie i szeregowcy
rekrutowali się z ochotników — uchodźców, przesiedleńców oraz członków Polonii
Radzieckiej. Po wyzwoleniu terenów polskich większość składu osobowego
nowoformowanych tu dywizji tworzyli Polacy, powołani do służby wojskowej drogą
informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, część 1. Warszawa 1965, s. 125—162.
4
Wyjątek stanowi tu struktura organizacyjna 1 dywizji piechoty, wynikająca z nadania jej roli
specyficznej jednostki — zalążka ogólnowojskowej armii polskiej. W początkowym okresie organizacja jej
została oparta na zmodyfikowanym etacie radzieckim dywizji piechoty gwardii 04/500, poprzez uzupełnienie go
nieetatowymi oddziałami rodzajów broni i służb. W jej skład weszły: trzy pułki piechoty, pułk artylerii lekkiej,
dwa samodzielne dywizjony artylerii przeciwpancernej, samodzielny dywizjon moździerzy, pułk czołgów,
dywizjon artylerii przeciwlotniczej, eskadra lotnictwa myśliwskiego, batalion kobiecy i inne pododdziały
specjalne. Por.: Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego. Jednostki bojowe, część 1. Warszawa 1961, s. 5 oraz
W. J u r g i e l e w i c z, Organizacja..., s. 24 i K. S o b c z a k, Z genezy Armii Polskiej w ZSRR, Wojskowy
Przegląd Historyczny nr 3, 1973, s. 146.
5
W. J u r g i e l e w i c z, Organizacja..., s. 125.
mobilizacji, a także absolwenci specjalistycznych kursów i szkół wojskowych. Dużą
rolę odgrywały jednak instruktorskie kadry radzieckie6.
Szkolenie bojowe i polityczno-wychowawcze odbywało się zarówno w
ośrodkach formowania jednostek piechoty, jak też w czasie postojów, między
przemarszami wojsk i w okresie przerw w walkach.
Zwycięski szlak bojowy piechoty LWP rozpoczął się dwudniową bitwą pod
Lenino (12—13.10.1943 roku), a zakończył udziałem w operacjach berlińskiej i
praskiej w składzie 1 i 2 armii Wojska Polskiego, w sile po pięć dywizji piechoty. W
składzie 1 armii Wojska Polskiego w dniu 1 maja 1945 roku znajdowała się 1, 2, 3, 4 i
6 DP, pozostałe dywizje stanowiły związki taktyczne 2 AWP. Cztery następne dywizje
piechoty, będące w końcowym okresie wojny w odwodzie Naczelnego Dowództwa
WP7, nie brały udziału w walkach, ponieważ znajdowały się dopiero w toku
formowania i szkolenia.
*
*
*
Archiwalia dowództw wielkich jednostek piechoty ludowego Wojska
Polskiego, biorących udział w walkach w czasie drugiej wojny światowej —
zgromadzone zostały w Centralnym Archiwum Wojskowym w dziesięciu zespołach
archiwalnych8. Ogólna ilość jednostek archiwalnych, składających się na te zespoły
akt, wynosi 2.250.
Najpełniej reprezentowany jest wytwór kancelaryjny 1 Warszawskiej Dywizji
Piechoty im. Tadeusza Kościuszki (722 j.a.). Akta tego zespołu, podczas
opracowywania archiwalnego, nie były poddawane selekcji. Chodziło o stworzenie
badaczowi możliwości zapoznania się z względnie pełnym wytworem kancelarii
6
Por. S. K o m o r n i c k i, Regularne jednostki..., s. 131 oraz T. R a w s k i, Z. S t ą p o r i J.
Z a m o j s k i, Wojna wyzwoleńcza narodu polskiego w latach 1939—1945, Warszawa 1966, s. 414—415.
7
Chodzi o 11, 12, 13 i 14 dywizje piechoty LWP.
8
Inwentarze zespołów akt dowództw dywizji piechoty zostały ogłoszone drukiem. Por. Inwentarz
akt..., część 1: 1 DP (III-7) — s. 134, 2 DP (III-23) — s. 191, 3 DP (III-36) — s. 222, 4 DP (III-49) — s. 250, 5
DP (III-60) — s. 274, 6 DP (III-75) — s. 288, 7 DP (III-90) — s. 309, 8 DP (III-111) — s. 326, 9 DP (III-112)
— s. 346, 10 DP (III-127) — s. 363.
pierwszej jednostki ludowego Wojska Polskiego9. W dziewięciu pozostałych
zespołach archiwalnych dowództw dywizji piechoty przeprowadzono selekcję
materiału aktowego, wydzielając od 14 do 97 teczek akt oczywistej makulatury10.
Kolejnymi, co do ilości zachowanych archiwaliów, są zespoły akt 2
Warszawskiej Dywizji Piechoty im. Henryka Dąbrowskiego (320 j.a.), 3 Pomorskiej
Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta (236 j.a.) oraz 6 Pomorskiej Dywizji
Piechoty (217 j.a.). Zbliżone, pod względem stanu ilościowego materiałów, są zespoły
akt 7 Łużyckiej, 8 i 9 Drezdeńskich oraz 10 Sudeckiej Dywizji Piechoty (od 122 do
177 j.a.).
Działania bojowe w czasie drugiej wojny światowej nie oszczędzały wytworu
kancelaryjnego jednostek LWP. Ma to odbicie w zasobie aktowym CAW z tego
okresu. Dla przykładu można podać, że z omawianych zespołów archiwalnych w
dowództwie 4 Pomorskiej Dywizji Piechoty zachowały się, na skutek działań
wojennych, jedynie 94 jednostki archiwalne. Jeszcze mniej — bo tylko 49 jednostek
archiwalnych pozostało w zespole dowództwa 5 Saskiej Dywizji Piechoty (głównie z
powodu przymusowego palenia akt podczas okrążenia).
*
Dla zespołów akt dowództw dywizji piechoty opracowano w Centralnym
Archiwum Wojskowym specjalny schemat klasyfikacji akt11, który był pomocny przy
ich
porządkowaniu
i
opracowywaniu.
Schemat
ten
wprowadza
podział
zgromadzonych akt na odpowiednie grupy rzeczowe, zbliżone w swej treści do
wytworu kancelaryjnego poszczególnych komórek organizacyjnych.
W omawianych zespołach archiwalnych zachowały się akta o charakterze
operacyjnym, personalnym, kancelaryjnym, jak również odzwierciedlające działalność
9
1 dywizja piechoty, spośród wszystkich samodzielnych związków taktycznych piechoty, była
jednostką o najdłuższej przeszłości bojowej. Miało to wpływ na wielkość jej wytworu kancelaryjnego. Krótszym
okresem działalności (zwłaszcza w odniesieniu do związków wchodzących w skład 2 AWP), jak również
przebiegiem działań bojowych (np. okrążeniem i związanym z tym przymusowym paleniem dokumentów)
tłumaczy się skromniejszą spuściznę aktową innych jednostek.
10
Ogółem wydzielono w czasie prac porządkowych 298 teczek akt oczywistej makulatury.
11
Por. Inwentarz akt..., część 1, s. 25 oraz J. M a l c z e w s k i, O zawartości zasobu aktowego
ludowego Wojska Polskiego. Wybrane zagadnienia z teorii i. praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa
1967, s. 52—53.
polityczno-wychowawczą, a także pracę poszczególnych służb.
A k t a o p e r a c y j n e. Archiwalia, dotyczące działań bojowych wielkich
jednostek piechoty LWP, znajdują się we wszystkich omawianych zespołach, choć w
różnym stanie ilościowym. Najliczniej występują one w zespole akt 1, a następnie 2
dywizji piechoty. Najmniej zachowało się ich w zespole akt 5 DP.
Wśród dokumentów operacyjnych na szczególną uwagę zasługują rozkazy
oraz zarządzenia bojowe i operacyjne władz zwierzchnich, jak też dowódców
poszczególnych dywizji. Podobną wartość poznawczą mają meldunki bojowe
dowódców dywizji i oddziałów dywizyjnych. Wskazać tu również trzeba na
sprawozdania, opisy i dzienniki, dotyczące przebiegu działań bojowych. Zachowane w
zespołach dywizyjne dzienniki działań bojowych mają w większości krańcowe daty
zapisu, zgodne lub zbliżone z datami sformowania dywizji oraz zakończenia wojny.
Tylko dzienniki bojowe 4 i 10 DP obejmują inny czasokres12. Interesujące w tej grupie
archiwaliów są plany działań bojowych oraz schematy rozlokowania i organizacji
obrony dywizji, oddziałów i pododdziałów, marszu lub celów artyleryjskich. W
pojedynczych wypadkach zachowały się protokoły przekazania odcinków frontu i
zabezpieczenia styków13. Są też meldunki o stanie bojowym, zaopatrzeniu w sprzęt
oraz o służbie garnizonowej i granicznej poszczególnych dywizji.
Oddzielną grupę, wśród materiałów o charakterze operacyjnym, stanowią
archiwalia dotyczące szkolenia bojowego, głównie z lat 1944—1945. Są to rozkazy,
zarządzenia, instrukcje, plany i programy szkolenia bojowego, a także najbardziej
cenne — sprawozdania. Należy jednak zaznaczyć, że tylko w nielicznych zespołach
zachował się pełen zestaw tych materiałów14.
A k t a z w i a d o w c z e. Do najbardziej typowych źródeł, obrazujących
działalność zwiadowczą zaliczyć należy biuletyny informacyjne władz zwierzchnich o
12
Dzienniki bojowe 4 dywizji piechoty (formowanej w kwietniu i maju 1944 roku) mają daty
krańcowe 19.09.1944—30.04.1945. Por. CAW, III-49-13, 14 i 23. Analogiczne przekazy źródłowe 10 dywizji
piechoty (formowanej w październiku i listopadzie 1944 roku) nie posiadają ciągłości zapisu, obejmują jedynie
kwiecień, maj i lipiec 1945 roku. Por. CAW, III-127-15, 20 i 21.
13
Protokoły przekazania odcinków obrony innych oddziałów i zabezpieczenia styków występują
wśród akt 1 DP (III-7-44), 3 DP (III-36-10) 4 DP (III-49-21) i 6 DP (III-75-8).
14
Najpełniej archiwalia te występują w zespołach akt 1 i 2 dywizji piechoty. Znajdują się tam rozkazy
i zarządzenia w sprawach szkolenia bojowego (III-7-50, 110 oraz III-23-22 do 25), plany i programy
szkoleniowe (III-17-48, 51, 52 i 54; III-23-1 do 3, 14, 22, 27), instrukcje szkoleniowe (III-7-12, 13) i
odpowiednie sprawozdania (III-7-48 51, 52, 106, 111 oraz III-23-51 do 53).
sytuacji bojowej na terenie działań, o sytuacji nieprzyjaciela i położeniu własnym.
Zainteresowany problemem badacz może zapoznać się z treścią zarządzeń
rozpoznawczych, instrukcjami o pracy zwiadu, planami zwiadowczymi oraz planami i
programami szkoleniowymi.
Szczególnie interesujące są licznie zachowane w zespołach sprawozdania i
meldunki zwiadowcze, omawiające zarówno metody, jak i wyniki działania
pododdziałów zwiadowczych15.
A k t a s ł u ż b y ł ą c z n o ś c i. Materiały obrazujące stan łączności w
dywizjach piechoty WP są bardzo skromnie reprezentowane. Niemal zupełny ich brak
daje się zauważyć w zespołach akt dowództw 3, 4 i 5 DP. W pozostałych spotykane są
rozkazy, zarządzenia, instrukcje i programy dotyczące szkolenia w zakresie łączności.
Sporadycznie również występują meldunki o stanie sprzętu łączności oraz tabele
sygnałów radiowych i porozumiewawczych, haseł i odzewów.
A k t a
s p r a w
p e r s o n a l n y c h.
Akta typu ewidencyjno-
personalnego stanowią najpokaźniejszą grupę wśród omawianych archiwaliów.
Najwięcej zachowało się ich w zespole akt pierwszej dywizji piechoty (320 j.a.),
najmniej w czwartej (12 j.a.). Wśród tych materiałów przeważają rozkazy personalne
władz zwierzchnich i dowódców poszczególnych dywizji — nominacyjne,
odznaczeniowe i awansowe. W kilku zespołach zachowały się zarządzenia i instrukcje
o prowadzeniu ewidencji personalnej oraz meldunki — o stanie osobowym, stratach
bezpowrotnych i wypadkach nadzwyczajnych16.
Pokaźną grupę akt w większości omawianych zespołów tworzą księgi
ewidencji stanu osobowego — oficerów, podoficerów i szeregowców oraz
odpowiednie skorowidze, choć nie zawsze kompletne. Tego rodzaju materiałów
ewidencyjnych brak zupełnie w zespołach akt dowództw 4 i 10 DP. W niektórych
zespołach (głównie 3, 6 i 8 DP) zachowały się ewidencje poległych i zaginionych.
W omawianej grupie archiwaliów występują również wnioski awansowe i
odznaczeniowe oraz wykazy imienne obsady etatowej. Ponadto w zespołach akt
dowództw poszczególnych dywizji zachowały się różnorakie wykazy imienne oraz
15
Materiały te posiadają wszystkie zespoły akt dowództw dywizji piechoty z wyjątkiem zespołu akt 5
DP. Najobficiej reprezentowane są w zespole akt 1 DP. Por. CAW, III-7-134 do 151.
16
Archiwalia te znajdują się w zespołach: III-7-165, 290, 303;III-23-83, 142 do 146; III-75-57.
skorowidze: awansowanych, odznaczonych, uczestników walk, rannych, zaginionych
bez
wieści,
wziętych
do
niewoli,
zdemobilizowanych,
chorych,
poległych,
rozstrzelanych na podstawie wyroków sądowych.
Akta
k a n c e l a r y j n e.
Na szczególną uwagę badacza zasługują
rozkazy dzienne dowódców dywizji piechoty. Najliczniej zachowały się rozkazy
dzienne dowódcy 1 DP (od maja 1943 roku do grudnia 1945 roku)17 i 2 DP (od
sierpnia 1943 roku do końca roku 1945)18. Tylko częściowo ocalały rozkazy dzienne
dowódcy 3 DP19; zupełny ich brak daje się odczuć w zespołach aktowych innych
dowództw.
Bogato natomiast reprezentowane są rozkazy typu ogólnowojskowego
wyższych dowództw. Wiele rozkazów własnych dotyczy spraw organizacyjnych,
sanitarnych, finansowych i innych.
W poszczególnych zespołach akt dowództw dywizji piechoty zachowały się
ponadto następujące dokumenty kancelaryjne: protokoły zniszczenia akt20, spisy akt
przekazanych do archiwum21 oraz wykazy używanych pieczęci i stempli22.
A k t a
aparatu
p o l i t y c z n o - w y c h o w a w c z e g o.
Szczególnie cenne przekazy źródłowe wytworzone zostały przez aparat politycznowychowawczy. Wśród tych archiwaliów przeważają rozkazy, zarządzenia i instrukcje
w sprawach pracy kulturalno-oświatowej, politycznej oraz kształcenia kadr aparatu
polityczno-wychowawczego.
Wyjątkowo wartościowy materiał poznawczy stanowią zachowane kroniki i
historie dywizji oraz ich oddziałów. Wśród przechowywanych w Centralnym
Archiwum Wojskowym kronik można rozróżnić pisane na bieżąco w czasie działań
wojennych oraz odtworzone później, głównie z okazji pierwszych rocznic powstania
dywizji — na podstawie sprawozdań i meldunków sztabów dywizji, oddziałów i
pododdziałów. Do wyjątków pod tym względem należy kronika 7 DP, w części
odtworzona, a w części prowadzona na bieżąco23. Jedna z kronik sporządzona została
17
Por. CAW, III-7-468, 488 do 494, 503 do 508.
Por. CAW, III-23-216, 221 i 228.
19
Obejmują one okres od 30 stycznia do 7 kwietnia 1944 roku. Patrz: CAW, III-36-122.
20
Por. CAW, III-23-225, 229, 230, 235; III-49-38; III-101-88.
21
Por. CAW, III-36-125, 126; III-75-146.
22
Por. CAW, III-23-218, 231.
23
Por. CAW, III-90-53. Jak cennym przekazem źródłowym są kroniki dywizyjne może świadczyć
18
w formie stenogramu z wypowiedzi kadry dowódczej na odprawach oficerów
liniowych i politycznych24.
Kroniki pisane były na maszynie, piórem, a nawet ołówkiem; te ostatnie są
bardzo zróżnicowane pod względem staranności wykonania. Kilka z nich posiada
ilustracyjny materiał uzupełniający: fotografie, wycinki z ówczesnej prasy wojskowej,
rysunki, plany, szkice25. Większość oprawiona jest w karton, jedna z kronik zachowała
się w postaci zeszytu szkolnego26. Niektóre kroniki posiadają ozdobne, trwałe oprawy,
podkreślające uroczysty charakter27.
Ciekawe również źródło poznawcze wśród wytworu aktowego dowództw
dywizji stanowią zarysy historii. Na uwagę zasługuje tu fakt, że występują one zwykle
w tych zespołach, gdzie brak jest kronik, niejako je zastępując. Wyjątek stanowi
zespół akt dowództwa 1 DP, który posiada oba te przekazy źródłowe. Natomiast w
zespole akt dowództwa 2 dywizji piechoty nie zachował się żaden z nich. Własne
opracowania historii macierzystej jednostki mają zespoły akt dowództw 1, 3, 5, 9 i 10
DP28.
Zainteresowany historiami jednostek badacz znajdzie w nich odpisy lub
wyciągi
najważniejszych
rozkazów
organizacyjnych,
bojowych
i
dziennych.
Występują tu również opisy szlaków bojowych, metod szkolenia bojowego i
politycznego, epizodów bojowych i bohaterskich czynów żołnierzy.
Z dokumentów, będących wytworem aparatu polityczno-wychowawczego
dowództw dywizji, a również sekcji polityczno-wychowawczych oddziałów i
pododdziałów, na specjalną uwagę zasługują meldunki dzienne i dekadowe. Stanowią
one bowiem materiał źródłowy merytorycznie najbardziej wszechstronny29. W
meldunkach tych poruszane są na bieżąco takie zagadnienia, jak sytuacja bojowa, a
fakt niezwykle częstego powoływania się na nie przez badaczy. Por. m. in. przypisy w pracy S. G a c i a, 7
dywizja piechoty. Warszawa 1971.
24
W ten sposób opracowana została przez L. Szenwalda kronika 1 DP. Por. CAW, III-7-557, 557a i
558.
25
Ilustrowane kroniki zachowały się w zespole akt dowództwa 1 DP (III-7-588) oraz 4 DP (III-4941).
26
Por. kronikę 6 DP (III-75-131).
27
Np. kronika 8 DP wyróżnia się spośród wszystkich kronik dywizyjnych staranną szatą zewnętrzną i
bogactwem materiału ilustracyjnego. Por. CAW, III-101-95.
28
Por. CAW, III-7-618; III-36-135 i 136; III-60-2; III-112-85; III-127-73 i 75.
29
Interesującym przykładem tego rodzaju źródeł są meldunki zastępców dowódców 1 i 2 dywizji
piechoty do spraw polityczno-wychowawczych (np. III-7-571 i III-23-249).
nawet aktualna analiza i ocena zdolności bojowej dywizji. Badacz znajdzie w nich
również wiadomości o wyszkoleniu bojowym, zmianach dyslokacyjnych jednostek, o
dyscyplinie i stanie moralnym żołnierzy, o sytuacji gospodarczej, nastrojach wśród
żołnierzy i ludności cywilnej. Omówione są tu również dane, dotyczące wypadków
nadzwyczajnych i strat bojowych, a także ukazane postawy poszczególnych
bohaterskich żołnierzy w działaniach bojowych. Meldunki te informują również o
pracy polityczno-wychowawczej w wojsku i wśród miejscowej ludności. Istotną
sprawą wydaje się możliwość śledzenia w tych przekazach procesu szkolenia
politycznego żołnierzy i sposobów walki o utrzymanie dyscypliny wojskowej.
Badacza zainteresować mogą też opisane formy pomocy wojska dla ludności cywilnej
(organizowanie administracji cywilnej i komitetów Opieki Społecznej oraz działalność
propagandowo-rozrywkowa i inna).
W grupie omówionych archiwaliów wymienić należy także plany i programy
dotyczące działalności polityczno-wychowawczej30, gazetki polowe dywizji31,
konspekty pogadanek32, odezwy do żołnierzy i społeczeństwa polskiego oraz ulotki
frontowe33. Wskazać trzeba również na ważne dokumenty z czasów wojny —
pierwsze projekty statutów i instrukcji dotyczące pracy kulturalno-oświatowej i
politycznej w LWP34.
A k t a d o w ó d z t w a r t y l e r i i d y w i z y j n e j. Do najbardziej
reprezentatywnych materiałów należą tu rozkazy bojowe i dzienne dowódców artylerii
dywizyjnej oraz sprawozdania i meldunki z działań bojowych. Uzupełniają je plany,
dzienniki i opisy działań bojowych artylerii oraz schematy celów ogniowych i obrony
styków.
W tej grupie akt znajdują się również archiwalia dotyczące przebiegu
szkolenia artyleryjskiego, głównie w postaci programów i meldunków.
30
Por. m.in. CAW, III-7-549; III-23-256; III-36-130 i 149.
Por. CAW, III-23-242 do 244; III-112-86.
32
Wiele z nich zachowało się wśród akt 1 DP (III-7-551, 562) oraz 7 DP (III-75-119).
33
Por. m. in. CAW, III-7-584 do 586, III-112-86 i 100.
34
W maju 1943 roku Związek Patriotów Polskich opracował pierwszy projekt „Tymczasowego
Statutu Oficerów Politycznych na okres szkolenia jednostek” (III-7-548, k. 7 oraz Organizacja i działania
bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943—1945, t. 4, Warszawa 1963, s. 51). Projekt ten został później
przeredagowany (III-7-548, k. 4). Por. też instrukcję tymczasową o służbie kulturalno-oświatowej 1 Dywizji
Piechoty im. T. Kościuszki (III-7-567, k. 1; Organizacja i działania bojowe..., t. 4, s. 53; K. S o b c z a k, Z
genezy..., s. 142).
31
Akta
służby
i n ż y n i e r y j n o - s a p e r s k i e j.
Wśród
archiwaliów służby inżynieryjno-saperskiej na czoło wysuwają się rozkazy,
zarządzenia, meldunki i plany dotyczące przede wszystkim działań bojowych saperów,
rozminowania terenu oraz budowy i zabezpieczenia mostów i umocnień rzecznych.
Występują tu również wytyczne i instrukcje w sprawach szkolenia saperskiego35.
A k t a s ł u ż b y c h e m i c z n e j. Najczęściej spotykanymi przekazami
źródłowymi są tu rozkazy, zarządzenia, instrukcje. i programy dotyczące obrony
chemicznej i szkolenia specjalnego.
Sporadycznie występują meldunki — o działaniach bojowych służby
chemicznej, o stanie bojowym pododdziałów służby chemicznej oraz o stanie sprzętu
chemicznego.
A k t a
k w a t e r m i s t r z o s t w a.
Wytwór aktowy służby
kwatermistrzowskiej w zespołach akt dowództw dywizji piechoty stanowi odbicie
działalności i funkcji kilku komórek organizacyjnych.
Wśród akt wydziału zdobyczy wojennej zachowały się pojedyncze meldunki i
sprawozdania o przejęciu jeńców i zdobyczy wojennej. Wydział organizacyjnoplanowy reprezentują głównie plany przewozu jednostek dywizyjnych. Prace wydziału
intendentury obrazują sprawozdania o zaopatrzeniu dywizji w sprzęt kwatermistrzowski.
Działalność
wydziałów
zaopatrzenia
technicznego
sygnalizują
zachowane sprawozdania o stanie broni i amunicji oraz zniszczeniu i zużyciu sprzętu
bojowego. Akta dywizyjnej służby samochodowej zachowały się głównie w postaci
rozkazów i zarządzeń o wykorzystaniu taboru samochodowego oraz sprawozdań o
stanie parku samochodowego.
W grupie akt kwatermistrzowskich znajdują się również przekazy obrazujące
działalność dywizyjnej służby zdrowia. Są to przede wszystkim rozkazy, instrukcje i
zarządzenia władz zwierzchnich w sprawach sanitarnych oraz dzienniki pracy i
meldunki. Wśród akt szefostwa służby weterynaryjnej przeważają instrukcje w
sprawie leczenia koni, protokoły o wybrakowaniu i sprzedaży koni oraz ich ewidencje.
35
Por. m.in. CAW, III-7-650 do 652 oraz III-127-111 do 113. Na temat akt dotyczących
rozminowania pisze R.L. P o l k o w s k i, Materiały dotyczące pierwszego całkowitego rozminowania
terytorium Polski w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr
2, 1970, s. 105—112.
Z archiwaliów o charakterze finansowym wymienić można — licznie
występujące — listy płacy (oficerów, podoficerów, pracowników cywilnych). Ponadto
zachowały się sprawozdania finansowe.
A k t a s ł u ż b y s p r a w i e d l i w o ś c i. Omawiając zawartość aktową
dowództw dywizji piechoty, należy wspomnieć też o archiwaliach obrazujących
działalność tej służby. W Centralnym Archiwum Wojskowym znajduje się wiele akt
do poznania dziejów wojskowych sądów polowych przy dowództwach dywizji
piechoty LWP36.
Wśród tej grupy akt na czoło wysuwają się rozkazy, zarządzenia i instrukcje
władz zwierzchnich w sprawach proceduralnych, zasad prawnych, pracy sądów
polowych, sposobu prowadzenia kancelarii sądowej i sprawozdawczości. W mniejszej
ilości zachowały się rozkazy dzienne oraz plany pracy sądów. Dość licznie występują
natomiast sprawozdania z działalności i meldunki dyslokacyjne sądów, stanowiące
interesujący materiał poznawczy. Do licznie zachowanych dokumentów należy
zaliczyć wyroki i postanowienia sądów, rejestry spraw i wyroków oraz repertoria.
W niektórych zespołach akt dowództw dywizji piechoty, przechowywanych w
Centralnym Archiwum Wojskowym, znajdują się przekazy źródłowe obrazujące
działalność prokuratur wojskowych37. Z wyjątkiem wytworu kancelaryjnego
Wojskowej Prokuratury 8 dywizji piechoty — gdzie zachowały się wyłącznie akta
spraw karnych — wszystkie pozostałe posiadają materiały o charakterze ogólnym.
Wśród nich przeważają rozkazy i zarządzenia władz zwierzchnich w sprawach
związanych z funkcjami prokuratorskimi38, rozkazy dzienne39, sprawozdania z
działalności40, protokoły przesłuchań, rejestry spraw śledczych oraz ewidencje41.
36
Archiwalia omówionych dywizyjnych sądów polowych posiadają opracowane w CAW inwentarze
drukowane (jako części składowe odpowiednich zespołów dowództw dywizji' piechoty). Szczegółowsze
informacje o aktach sądów wojskowych LWP podaje A. M i ę t e k, Materiały źródłowe obrazujące działalność
sądów wojskowych ludowego Wojska Polskiego w okresie wojny 1943—1945, Biuletyn Wojskowej Służby
Archiwalnej nr 3, 1971, s. 133—143.
37
Akta te były już szczegółowo omawiane. Por. A. M i ę t e k, Materiały źródłowe obrazujące
działalność prokuratur wojskowych ludowego Wojska Polskiego w okresie wojny 1943—1945, Biuletyn
Wojskowej Służby Archiwalnej nr 2, 1970, s. 84—94.
38
Por. CAW, III-36-225, 226, 231 oraz III-49-77 do 79.
39
Por. CAW, III-75-197, 216 i 217.
40
Por. CAW, III-23-316 i 318 oraz III-75-204, 205 i 187.
41
Do najczęściej spotykanych należą ewidencje wypadków nadzwyczajnych, aresztowanych oraz
dowodów rzeczowych (III-49-83, 85, 87, 94 oraz III-75-192).
*
*
*
Podstawową bazą źródłową do badań nad całością piechoty LWP czy
poszczególnych jej wielkich jednostek, znajdujących się w składzie dwu polskich
armii ogólnowojskowych, stanowią archiwalia zgromadzone i opracowane w
Centralnym Archiwum Wojskowym w zespole akt 1 i 2 armii Wojska Polskiego.
Niebagatelny jednak materiał, często wręcz unikalny, znajduje się w
omawianych wyżej zespołach akt dowództw dywizji piechoty. Studiowanie tych
przekazów źródłowych może być pomocne badaczowi przy odtwarzaniu struktury
jednostek piechoty LWP, procesu ich szkolenia bojowego i politycznego oraz
przebiegu działań bojowych. Archiwalia te pozwalają poznać też ówczesne warunki
bytowe żołnierza, nastroje polityczne i stan dyscypliny. Analiza omówionych
materiałów
umożliwia
dokonanie
konfrontacji
planów
oraz
zamierzeń
organizacyjnych i bojowych wielkich jednostek piechoty LWP z ich rzeczywistą
realizacją.