Prawo - jego cechy i zasady
Transkrypt
Prawo - jego cechy i zasady
ZAGADNIENIA OGÓLNOPRAWNE Prawo - jego cechy i zasady Prawo to tylko jeden z wielu systemów normatywnych, które wskazują ludziom, jak mają postępować. Z ważniejszych systemów normatywnych warto wymienić: - system norm moralnych - system religijnych norm postępowania (w chrześcijaństwie np. Dekalog) - system norm obyczajowych - system norm organizacyjnych - system norm prawnych system normatywny sankcje religia potępienie moralność wyrzuty sumienia obyczajowość ostracyzm, wykluczenie organizacja kary porządkowe, wykluczenie prawo sankcje przymusu państwowego Prawo stanowi zespół norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo, których realizacja jest zabezpieczona możliwością użycia przymusu. Cechy prawa: — jest stanowione (lub tylko uznawane) przez organy władzy państwowej, — istnieje specjalny tryb jego stanowienie czy uznawania, — obowiązuje ono wszystkich ludzi na terytorium danego państwa, — jego przestrzeganie zapewniają sankcje przymusu (jest to jedyny legalny przymus, jaki ludzie mogą stosować wobec innych), — sankcje są stosowane tylko przez właściwe organy państwowe. O sprawiedliwym prawie można mówić tylko wtedy, gdy spotyka się ono z akceptacją przez społeczeństwo. Zarazem władza jest wtedy przez ludzi akceptowana – inaczej mówiąc ma ona legitymację do rządzenia. Funkcje prawa: 1) stabilizująca — utrwala zastany układ stosunków społecznych 2) dynamizująca — poprzez wprowadzanie nowych uregulowań i instytucji prawnych odpowiadających potrzebom społecznym w danym czasie może sprzyjać przeobrażeniom społecznym i cywilizacyjnym 3) ochronna — wyznacza pewien system wartości, którego zarazem strzeże i służy jego realizacji a) gwarancyjna — zabezpieczanie rozmaitych praw jednostek b) opiekuńcza — ochrona interesów podmiotów słabych społecznie c) rozdzielcza — wyrównywanie nierówności w rozdziale dóbr i ciężarów d) kontrolna — ograniczanie samowoli w postępowaniach władzy i administracji e) rozjemcza (rozstrzyganie konfliktów, sporów 4) organizacyjna — wyznaczanie pewnych form życia zbiorowego oraz struktur społecznych np. wyznaczanie sposobów dochodzenia swoich praw np. przed sądami (tutaj także regulacja zachowań ludzkich) 5) represyjna — wymierzanie kar oraz przeprowadzanie egzekucji obowiązków nałożonych na podmioty prawne (niekiedy w drodze użycia siły) 6) wychowawcza — wywieranie wpływu na ludzi przykładami właściwego stosowania prawa czy jego przestrzegania a) prewencyjna — zapobieganie czynom nagannym, profilaktyka b) resocjalizacyjna — resocjalizacja osób ukaranych, przywracanie ich do życia społecznego Tworzone przez ludzi prawo (prawo stanowione) określa się często mianem prawa pozytywnego. Koncepcja prawa naturalnego natomiast zakłada, że ludzie nie mogą w sposób dowolny układać przez prawo stosunków społecznych. Idealnym prawem jest zatem pewien kształt relacji społecznych, który da się odkryć wsłuchując się w głos Boga, naturę ludzką (wyznacznikiem takiego prawa winna być godność człowieka). W praktyce można zwykle wskazać wiele norm prawnych stanowionych (należących do prawa pozytywnego) niezgodnych z prawem naturalnym. Język prawny to język tekstów prawnych. Język prawniczy natomiast to język stosowany do opisu norm prawnych, język mówienia o przepisach i normach, język mówienia o prawie. Prawo w znaczeniu przedmiotowym – ogół norm prawnych w danym państwie. Prawo w znaczeniu podmiotowym – uprawnienia lub ich zespoły. Normy prawne Norma prawna (wypowiedź normatywna) to specyficzna norma postępowania. Jest to norma postępowania uznana za wiążącą prawnie ze względu na należycie wydane przepisy prawne lub inne fakty prawotwórcze. Przepisy prawne to jednostki redakcyjne tekstów aktów normatywnych. Każda norma ma swoją wewnętrzną strukturę. Mówi się tu o budowie normy prawnej. W nauce polskiej tradycyjnie wyróżnia się: hipotezę — określa ona warunki, w jakich ma być realizowana dyspozycja normy; dotyczy zatem okoliczności stosowania normy i adresata, do którego jest skierowana; dyspozycję — jest to rdzeń normy, określający uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa, do których kieruje się normę (z reguły używa się tu słów może, jest uprawiony, powinien, należy, winien, jest obowiązany, podlega, wolno); sankcję — element normy zawierający zagrożenie ujemnymi następstwami w postaci zastosowania przymusu państwowego w razie zachowania się podmiotu niezgodnie z dyspozycją. Norma nie musi zawierać normy. Jest to wtedy tzw. norma niedoskonała. Wyróżniamy trzy rodzaje norm prawnych 1) represyjna — wszelkie sankcje prawa karnego jak pozbawienie wolności czy grzywna, 2) restytucyjno-egzekucyjna — bardziej po polsku można by rzec: odszkodowawczo-wymuszeniowa; dotyczy obowiązku naprawienia szkody czy przynajmniej uniemożliwieniu dalszego jej wyrządzania; polega np. na obowiązku wydania rzeczy właścicielowi, obowiązku naprawienia zniszczonej rzeczy czy konieczności pieniężnego zadośćuczynienia bądź odszkodowania; 3) nieważność aktu prawnego, np. unieważnienie małżeństwa. Ze względu na sposób obowiązywania normy można podzielić na: 1) imperatywne — normy bezwzględnie obowiązujące; taki typ norm nie pozwala nikomu, kto jest im poddany zmienić w najmniejszym stopniu ich treści; są one charakterystyczne dla prawa konstytucyjnego czy karnego; 2) semiimperatywne — normy jednostronnie bezwzględnie obowiązujące; pozwalają one zmienić ich treść w jedną tylko stronę: w kierunku polepszenia sytuacji podmiotu słabszego w danej sytuacji; mamy z tym do czynienia w prawie pracy (można jedynie zwiększyć uprawnienia pracownika); 3) dyspozytywne — normy względnie obowiązujące; stanowią one raczej wzorzec dla danych relacji prawnych, a obowiązują wtedy, gdy strony nie umówiły się inaczej; z niewielkimi zastrzeżeniami przykładem jest tu prawo zobowiązaniowe. Ze względu na treść dyspozycji normy można podzielić na: 1) nakazujące, 2) zakazujące, 3) upoważniające. Podmioty prawa Podmioty uczestniczące w stosunku prawnym to inaczej podmioty prawa. Mają one różne możliwości działania, mogą być jednostkami lub działać jako grupa. PODMIOTY PRAWA jednostki organizacyjne osoby prawne osoby fizyczne 1) nie mające zdolności do czynności prawnej 2) mające ograniczoną zdolność do czynności prawnych 3) mające pełną zdolność do czynności prawnej grupa osób lub środków materialnych trwale połączonych w celu realizacji określonych zadań, wyposażona w osobowość prawną, tj. zdolność nabywania praw i zaciągania zobowiązań 1) korporacje (osoby prawne typu zrzeszeniowego – dominuje element osobowy) 2) zakłady (osoby prawne typu fundacyjnego – dominuje element majątkowy) nie mające osobowości prawnej organy władzy 1) jednoosobowe w tym tzw. ułomne 2) kolektywne osoby prawne (jednostki nie mające osobowości prawnej, ale traktowane w prawie jakby ją miały) Zdolność prawna — możność bycia podmiotem praw i obowiązków; ma ją każdy podmiot uczestniczący w obrocie prawnym. Zdolność do czynności prawnych — możność kształtowania swoich praw i obowiązków w drodze czynności prawnych. Zdolność sądowa — możność reprezentowania swoich praw w sądzie. Zdolność prawną ma każda osoba fizyczna (nawet przed urodzeniem) do śmierci. Zdolności do czynności prawnych nie ma natomiast w świetle prawa polskiego żaden człowiek przed ukończeniem 13 roku życia. Nie może on np. niczego kupować, a jakakolwiek czynność prawna przez niego przedsięwzięta będzie uznana za nieważną. Istnieje od tego pewien wyjątek — zgodnie z art. 14 ust. kc „gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych”. Zdolność do czynności prawnych ograniczoną mają ludzie od ukończenia 13 roku życia do uzyskania pełnoletności. W zasadzie nadal nie mogą oni dokonywać czynności prawnych, chyba że chodzi to o umowę zawieraną w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Jednakże są pewne sytuacje, w których dokonana przez nich czynność prawna o większym znaczeniu ekonomicznym czy społecznym będzie ważna, a mianowicie: 1) do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego; 2) ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela; 3) osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych; 4) jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna; 5) osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi; 6) jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą (pod warunkiem, że są to czynności prawne, do których dokonania wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego). Zdolność do czynności prawnych pełną mają osoby pełnoletnie. Pełnoletnim jest w prawie polskim każdy, kto ukończył 18 lat lub każda dziewczyna, która po ukończeniu 16 roku życia uzyskała zgodę na zamążpójście i czynności tej dokonała (nie traci ona pełnoletności mimo rozwodu lub unieważnienia małżeństwa przed jej 18 rokiem życia). Przesłanką do braku pełnej zdolności do czynności prawnej może być poza wiekiem także ubezwłasnowolnienie człowieka. Jest to pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych lub ograniczenie tejże przez sąd i poddanie owej osoby pieczy prawnej wykonywanej przez jej przedstawiciela ustawowego. Ubezwłasnowolnienie zachodzi wtedy, gdy istnieją okoliczności przemawiające za tym, że dany człowiek z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, może nie być zdolny do prowadzenia swych spraw (ubezwłasnowolnienie całkowite) lub potrzebna mu jest pomoc i kontrola w prowadzeniu jego spraw (ubezwłasnowolnienie częściowe). W przypadku braku zdolności do czynności prawnych (w tym ubezwłasnowolnienia całkowitego) ustanawia się dla danej osoby opiekuna, zaś w razie ograniczonej zdolności do czynności prawnych (w tym ubezwłasnowolnienia częściowego) — kuratora. Przedstawiciel ustawowy to osoba reprezentująca z mocy prawa (rodzice) lub na mocy orzeczenia sądowego (kurator lub opiekun) osobę nie mającą pełnej zdolności do czynności prawnej. Kurator bądź opiekun mogą być ustanowieni dla dziecka, jeśli nie ma ono rodziców, albo gdy nie wywiązują się oni ze swych obowiązków rodzicielskich w sposób właściwy. Osoba prawna to grupa osób lub środków materialnych trwale zespolona w celu realizacji określonych zadań w postaci jednostki organizacyjnej, wyposażonej w osobowość prawną. Osoby prawne zawsze mają pełną zdolność do czynności prawnych. Czynności tych dokonują przez swoje organy w sposób przewidziany w prawie i w zgodnym z regulacjami prawnymi statucie. Według art. 33 kc osobami prawnymi są Skarb Państwa oraz te jednostki organizacyjne, którym przepisy prawne przyznają wyraźnie osobowość prawną. Sposoby powstania osoby prawnej: 1) akt organu państwa — ustawa, rozporządzenie lub akt erekcyjny (forma decyzji administracyjnej); 2) sposób normatywny — prawo określa przesłanki, po spełnieniu których jednostka organizacyjna staje się osobą prawną; występuje tu kontrola państwa w postaci rejestru, do którego wpis jest często niezbędny do zaistnienia tejże osoby; 3) sposób koncesyjno-zezwoleniowy — nie wystarcza tu porozumienie założycieli tworzące jednostkę organizacyjną ani spełnienie określonych przesłanek, wymaga się tu jeszcze zgody organu państwowego bądź samorządowego, którego decyzja może mieć niekiedy charakter dość arbitralny. Stosunek prawny Stosunki społeczne, które znajdują swoje oparcie w normach prawnych zwiemy stosunkami prawnymi. Zatem normy prawne w sposób pozytywny (co należy czynić) lub negatywny (czego czynić nie wolno) wyznaczają wzorce zachowań dla uczestników stosunku prawnego. Przedmiotem stosunku prawnego jest zachowanie się ludzi, które polega na określonej formie współdziałania, odpowiadającej wzorowi ustalonemu w wypowiedzi normatywnej, i przez nią wyznaczanej. Winno ono mieć charakter powtarzalny. Każdy pełni w ramach stosunku pewną rolę — czegoś może oczekiwać, czegoś żądać, do czegoś być zmuszonym. Można zachowywać się czynnie (działać) lub biernie (zaniechać swoich działań lub znosić działania innych). W ramach przedmiotu stosunku prawnego mamy do czynienia z jego treścią. Treść stosunku prawnego to ogół cech podmiotów prawa, które decydują o zajmowanych przez te podmioty rolach w stosunku prawnym. Przede wszystkim trzeba powiedzieć, że w stosunku prawnym istnieje zawsze określona zależność: UPRAWNIONY — ZOBOWIĄZANY Mamy zatem do czynienia z podmiotem, któremu służy jakieś uprawnienie, oraz z podmiotem, który ma pewne obowiązki. Uprawnienie to możność domagania się od podmiotów zobowiązanych określonego zachowania się. Obowiązek natomiast to nakazany lub zakazany sposób zachowania się, które może zostać wymuszone na drodze działań prawnych (polubownie lub przy pomocy organów państwowych; rzadko można zastosować samopomoc). Uprawniony ma dużą swobodę. Może przecież zrealizować swoje uprawnienie w dowolnej chwili (z zastrzeżeniami), może też dać sobie spokój. Nie może jednak korzystać ze swego uprawnienia naruszając uprawnienia innych albo łamiąc przepisy prawa! Zobowiązany za to znajduje się w innym położeniu — on musi wypełniać żądania uprawnionego w zasadzie w sposób i w czasie oznaczonym przez owego uprawnionego, chyba że normy prawne regulują daną sytuację inaczej. Dodatkowo jeśli zobowiązany nie dostosuje się do żądania, mogą go spotkać represje pogarszające jeszcze jego położenie. Żądanie uprawnionego nazywamy roszczeniem. Można z nim wystąpić do zobowiązanego dopiero z chwilą, gdy świadczenie jest wymagalne – czyli gdy np. miał on oddać sumę pożyczoną. Wiązkę uprawnień tworzącą pewną określoną całość nazywamy prawem podmiotowym. Jako przykład niech posłuży prawo własności, w ramach którego można na przykład wyróżnić uprawnienie do posiadania rzeczy, korzystania z niej, pobierania z niej pożytków, wreszcie uprawnienie do jej zniszczenia. Prawa podmiotowe dzieli się na dwie kategorie: 1) bezwzględne — gdy jest ono skuteczne wobec wszystkich innych uczestników obrotu prawnego (np. prawo własności, prawo do życia, do swobody wypowiedzi, do tajemnicy korespondencji); 2) względne — gdy jest ono skuteczne jedynie wobec określonych podmiotów, z którymi wchodzi się w określone relacje prawne (np. nasze prawo do naprawienia szkody przez osobę, która nas obraziła czy nam coś zniszczyła, prawo do pożyczonych przez nas pieniędzy). Każda okoliczność mająca wpływ na stosunek prawny (tworząca, zmieniająca lub znosząca go) nazywana bywa faktem prawnym. Mogą one być niezależne lub zależne od woli człowieka. Śmierć, urodzenie się człowieka, zgubienie przez niego rzeczy mają charakter niezależny. Nazywa się je czasami zdarzeniami, choć trzeba mieć świadomość, iż termin ten używany jest czasami zamiennie z pojęciem faktów prawnych. Fakty prawne zależne od woli człowieka (zachowania) dzieli się na: 1) czyny — jeśli głównym zamysłem podmiotu nie jest skutek prawny, który jednakże ujawnia się, bo tak mówi prawo, 2) czynności konwencjonalne (akty prawne) — jeśli podmioty mają świadomość, że normy prawne wiążą z określonym zachowaniem skutek prawny i dążą do jego wywołania. Czyny rozróżnia się zabronione i dozwolone (legalne). Przykładem pierwszych może być zabicie człowieka (skutkiem sankcja karna), wjechanie w płot sąsiada (skutkiem obowiązek naprawienia szkody), zaniechanie zapłaty podatku (skutkiem egzekucja tegoż podatku wraz z odsetkami karnymi). Przykładem czynu legalnego może być napisanie powieści (skutkiem prawnym jest ochrona autora przed innymi, którzy mogliby chcieć np. podszyć się pod twórcę lub korzystać z utworu bezpłatnie, choć autor nie wyraził na to zgody) lub znalezieniem (skutkiem jest w razie dochowania określonych starań możliwość domagania się 10 % znaleźnego; uwaga! niedochowanie np. konieczności poszukiwania właściciela jest czynem zabronionym i zwie się przywłaszczeniem rzeczy — jest karane). Czynności konwencjonalne są dlatego konwencjonalne (umowne), że gdyby nie brak owej konwencji (pewnego umówienia się co do natury danych zachowań) miałyby one zupełnie inny wymiar. Bez odpowiednich ustaleń głosowanie to w warunkach polskich po prostu wrzucenie jakiejś tam kartki do jakiegoś tam pudełka (w tym przypadku zwanego urną). Czynności konwencjonalne prawnie doniosłe nazywamy też aktami prawnymi. Znamy dwa rodzaje czynności konwencjonalnych: 1) akty organów władzy i administracji publicznej (w tym decyzje administracyjne czy orzeczenia sądowe), które są dokonywane przez podmioty dysponujące określoną władzą (mówi się o też takich aktach, że są to akty stosowania prawa) oraz 2) czynności prawne, dokonywane przez podmioty sobie równorzędne (czynności jednostronne jak wystawienie weksla czy napisanie testamentu albo dwustronne czyli umowy). FAKTY PRAW NE z d a r z e n ia z a c h o w a n ia czyny c z y n n o ś c i k o n w e n c jo n a ln e (a k ty ) c z yn y czynności le g a lne p ra w n e c z yn y a k ty n ie leg a lne o rg a n ó w w ła d z y i a d m in is tra c ji Źródła prawa w Polsce Prawo stanowione to ogół zespołów norm, które: 1) tworzone są w danym systemie prawnym w ściśle określony prawem sposób, 2) mają charakter: a) ogólny (czyli mają bliżej niesprecyzowaną liczbę adresatów), b) abstrakcyjny (czyli nakazują zachować się w rodzajowo określony sposób, tj. ilekroć zajdą okoliczności danego rodzaju). Te zespoły norm to normatywne akty prawne, w skrócie akty normatywne. Dokładniej mówi się, że akty normatywne to władcze wypowiedzenia woli organu władzy (państwowego lub samorządowego) wydane z zachowaniem przepisanego trybu i skierowane do adresatów oznaczonych generalnie. W skrócie powiedzieć można więc, że prawo stanowione to ogół aktów normatywnych obowiązujących w danym systemie prawnym. W prawie ważną rolę odgrywają też normy pozaprawne, choć korzystanie z nich wymaga pewnej intuicji i rozeznania w ogólnym kształcie systemów normatywnych danej kultury społecznej. Odwołania do reguł pozaprawnych służą uelastycznieniu prawa, mają zapobiegać przed zbyt ścisłym przestrzeganiem prawa, podczas którego łatwo można zapomnieć o tym, że do stosowania prawa potrzebna jest pewna doza wyobraźni. Najważniejszym aktem normatywnym w Polsce jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Jest to tzw. ustawa zasadnicza, akt o największej mocy prawnej. Jak mówi art. 8 Konstytucji, jest ona najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej, a jej przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej. Mniejszą moc mają umowy międzynarodowe ratyfikowane (czyli uznane) ustawą. Tylko niektóre typy takich umów wymagają do przyswojenia ich przez polski porządek prawny drogi ustawowej. Zgodnie z art. 89 Konstytucji są to umowy dotyczące: 1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych, 2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji, 3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej, 4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym, 5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy. Najistotniejsze dla nas w życiu codziennym są ustawy, akty normatywne zawierające normy o charakterze abstrakcyjnym i generalnym, które uchwalane są wyłącznie przez parlament. Powinno być tak, że dana ustawa reguluje w sposób w miarę zamknięty pewien zakres spraw w ich podstawowych ramach. Kwestie nazbyt szczegółowe każda ustawa w sposób wyraźny przekazuje do regulacji aktom wykonawczym (jest to tzw. delegacja ustawowa). Aktami wykonawczymi nie można jednak, nawet jeśli tak mówi ustawa, wkraczać w tzw. materię ustawową, czyli ograniczanie jednostek i zbiorowości w ich prawach oraz praw im przyznawanie, nakładanie na nie obowiązków, kwestie ustrojowe i zasady funkcjonowania aparatu władzy, zręby systemu finansowo-gospodarczego. Dlatego na przykład niemożliwe jest nałożenie jakiejkolwiek kary w drodze aktu wykonawczego. Akty wykonawcze dzielą się na dwie kategorie: 1) rozporządzenia, które według art. 92 Konstytucji są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji (czyli Prezydenta RP, Radę Ministrów, Prezesa RM, ministra kierującego działem administracji rządowej, przewodniczącego komitetu w składzie RM oraz KRRiTv), na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania; upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu; 2) zarządzenia, które według art. 93 ust. 2 Konstytucji są wydawane tylko na podstawie ustawy, lecz w przeciwieństwie do rozporządzeń nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów. Wreszcie istnieją tzw. akty prawa miejscowego. Zgodnie z art. 94 Konstytucji organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w regulacjach ustawowych, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów. Są to uchwały sejmików województw, rad powiatów i rad gmin oraz rozporządzenia porządkowe wojewody. Wyjątkowo zarządy jednostek samorządu terytorialnego mogą także stanowić prawo — dotyczy to sytuacji nie cierpiących zwłoki, gdy rada czy sejmik nie obraduje. Aby akt normatywny obowiązywał, musi zostać promulgowany czyli ogłoszony, i to w taki sposób, by można się było z nim łatwo zapoznać. Wejście w życie prawa (implementacja) nie powinna następować z chwilą ogłoszenia, ale po pewnym czasie, zwanym vacatio legis – który daje możliwość zapoznania się z aktem. Wyjątkowo wejście w życie nastąpi z chwilą ogłoszenia, ale tylko jeśli obywatele mogliby odnieść korzyść. Stosowanie prawa — zachodzi, gdy podmiot czyni użytek ze swej kompetencji do ustalania pozytywnych lub negatywnych prawnych konsekwencji faktów w sposób wiążący. Jest to zachowanie władcze. Przestrzeganie prawa natomiast jest to niewładcze zachowanie się podmiotu zgodnie z wypowiedzią normatywną. W obu tych sytuacjach zachodzi konkretyzacja i indywidualizacja normy prawnej. Stanowienie prawa normy prawne ogólne normy prawne abstrakcyjne bliżej niesprecyzowana liczba adresatów nakazują zachować się w rodzajowo określony sposób, tj. ilekroć zajdą okoliczności danego rodzaju Stosowanie prawa normy prawne jednostkowe normy prawne konkretne Stosowanie prawa jest procesem składającym się z kilku etapów, dość oczywistych, ale nie zawsze w pełni uświadamianych. Stan faktyczny Decyzja walidacyjna (ustalenie źródła rekonstrukcji podstawy normatywnej) Ustalenie stanu faktycznego zgodnie z obowiązującymi przepisami postępowania przez właściwe (kompetentne) organy Decyzja interpretacyjna (ustalenie treści norm, które mają być zastosowane) Decyzja subsumpcyjna (konfrontacja ustalonych faktów z wypowiedziami normatywnymi) Wydanie decyzji stosowania prawa (np. wyrok sądowy, decyzja administracyjna) Uzasadnienie decyzji stosowania prawa Wykonanie decyzji organu stosującego prawo Ewentualna decyzja o zastosowaniu sankcji wobec podmiotu, który nie poddał się decyzji organu stosującego prawo Wykładnia prawa to interpretacja (wyjaśnienie), wytłumaczenie, ustalenie znaczenia zawartej w przepisie normy. Ze względu na moc wiążącą wykładni można dokonać następującego podziału: 1) autentyczna — może wiązać wszystkie podmioty w państwie; dokonuje jej organ, który ustanowił przepis; przykładem wiążącej wykładni autentycznej są definicje legalne, kiedy to ustala się specyficzne znaczenia pojęć w akcie prawnym; 2) wykładnia praktyczna (operatywna) — dokonywana przez podmioty stosujące prawo, w szczególności sądy; 3) wykładnia doktrynalna (nieoficjalna) — nie ma charakteru władczego, jej istota polega na tym, że dokonują jej podmioty nie mające kompetencji wiązania swymi ustaleniami innych podmiotów (naukowcy specjaliści); 4) „potoczna” — dokonywana przez każdego zastanawiającego się nad przestrzeganiem prawa. Wykładnia autentyczna i praktyczna ma charakter oficjalny. Wiąże ona podmioty przy rozstrzyganiu spraw, a każdy kogo ona dotyczy, powinien tej wykładni przestrzegać. W ramach wykładni oficjalnej wyróżnić można jeszcze inne odmiany. Moc wykładni oficjalnej łączy się z podmiotem, który jej dokonał, oraz trybem jej dokonania. Ze względu na sposób dokonywania wykładni (dyrektywy wykładni) można ją podzielić na: 1) językową, 2) systemową, 3) funkcjonalną. Podział ten ustala zarazem kolejność sięgania po rozmaite reguły wnioskowania. Zatem w procesie ustalania treści norm na początku trzeba się po prostu zastanowić, czy przepis jest na tyle jasny, że rozumiemy go w pełni. Jak się powiada: clara non sunt interpretanda — to, co oczywiste, nie wymaga interpretacji (wykładnia językowa). Jeżeli prawodawca nadał danemu słowu czy słowom konkretne znaczenie przez tzw. definicję legalną, nie wolno inaczej rozumieć tego słowa w danym akcie prawnym. W tej sytuacji nie można sięgać po zwykły słownik językowy, choćby definicja była niezbyt dorzeczna. Znaczenie słownikowe czy też potoczne można zlekceważyć także wówczas, gdyby wynik wykładni prowadził do rażąco niesprawiedliwych rozstrzygnięć lub pozostawał w oczywistej sprzeczności z powszechnie odczuwanymi zasadami moralnymi. Ostatnie dotyka już innych reguł wykładni. Wykładnia systemowa w ogólności zakłada konieczność wzajemnej spójności wszystkich norm prawnych. Przede wszystkim normy niższego rzędu winny być zgodne z normami wyższego rzędu, w szczególności z konstytucyjnymi. Niezwykle istotne w polskim prawie ma znaczenie art. 2 Konstytucji RP: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej” oraz art. 30 tejże: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”. Nie wolno więc interpretować przepisów tak, by okazywały się one sprzeczne ze sobą albo by prowadziło to do luk prawnych. Powinno się raczej odwrotnie, likwidować na drodze interpretacji ewentualne luki. Wykładnia funkcjonalna dotyczy uwzględniania przy interpretowaniu przepisów szeroko rozumianego tła społecznego, ekonomicznego oraz aksjologicznego (dotyczącego wartości i różnych ich systemów). Zatem w drodze wykładni należy: — brać pod uwagę powszechną moralność, zasady słuszności i sprawiedliwości, — wybierać w miarę możliwości rozwiązanie najbardziej korzystne ekonomicznie, — brać pod uwagę cel regulacji prawnej (tzw. wykładnia celowościowa, uwzględniająca, jak to mawiają prawnicy, ratio decidendi), — działać zgodnie z wolą aktualnego prawodawcy (wykładnia obiektywna), — zachowywać w miarę możności zgodność z interpretacją podobnych przepisów w innych krajach (wykładnia prawnoporównawcza). UWAGA! Przepisy wydane później uchylają te wydane wcześniej. Przepisy rangi wyższej są ważniejsze niż te rangi niższej. Przepisy regulujące coś szczegółowo są ważniejsze od regulacji ogólnych.