KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1 : 50 000
ARKUSZ N-34-110-B
CIECHOCINEK
Opracował:
Włodzimierz Marszelewski
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki 2000),
środkowo-zachodnią oraz południowo-wschodnią część analizowanego obszaru
zajmuje Kotlina Toruńska (315.34). Poza tym część północna należy do Pojezierza
Dobrzyńskiego (315.14) i w niewielkim stopniu do Doliny Drwęcy (315.13), a część
południowo-zachodnia do Równiny Inowrocławskiej (315.55, rys. 1).
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Obszar objęty arkuszem mapy odwadniany jest przez Wisłę i jej kilka
niewielkich dopływów, a także przez dopływy Drwęcy. Zlewnie poszczególnych
cieków ograniczone są topograficznymi działami wodnymi i najczęściej
przebiegają kulminacjami terenowymi. Dzięki temu w większości przypadków ich
przebieg jest pewny. Niepewny odcinek działu wodnego (ze względu
na zabudowę) przebiega przez miasto Ciechocinek. W kilku miejscach (głównie
na płaskich obszarach podmokłych) zaznaczono na mapie bramy w działach
wodnych.
Najwięcej działów wodnych należy do II rzędu. Są to fragmenty działu
wodnego dorzeczy Wisły i Drwęcy, a także Mieni, Strugi Młyńskiej i kilku
drobnych bezpośrednich dopływów Wisły. Pozostałe działy posiadają
rząd III i IV.
W dolinie Wisły występują obszary nie włączone do ogólnego systemu
odwadniania powierzchniowego. Są to obszary bezodpływowe chłonne
lub ewapotranspiracyjne. Zaznaczone są jako izolowane zagłębienia
bezodpływowe lub małe zlewnie obszarów bezodpływowych.
Na obszarze objętym arkuszem mapy Ciechocinek nie znajduje się żaden
posterunek wodowskazowy. W przeszłości (do lat 60. XX wieku) funkcjonował
posterunek na Wiśle w Nieszawie (w km 702,4, miejsce to zostało zaznaczone na
mapie). Posterunek ten zamykał część dorzecza Wisły o powierzchni 173542 km2.
Z nielicznych danych wynika, że amplituda wahań poziomu wody mogła osiągnąć
772 cm (absolutne minimum 130 cm 22.12.1953 r., absolutne maksimum (ślady)
902 cm w 1888 roku lub 874 cm 30.03.1924 r.).
Najbliższy posterunek wodowskazowy zlokalizowany jest w Toruniu, 16,5 km
od zachodniej granicy analizowanego obszaru.
Średni stan roczny z wielolecia 1961-2000 dla Wisły w Toruniu wyniósł 324 cm
i wahał się w przedziale od 255 cm we wrześniu do 433 cm w kwietniu (tab.2).
Z kolei najniższe ze średnich miesięcznych stanów wody wahały się od 121 cm
w grudniu do 208 cm w kwietniu, zaś najwyższe od 879 cm
w czerwcu do 672 cm w grudniu. (tab. 3).
OPADY
Ocenę warunków opadowych dokonano na podstawie jedynego
na omawianym obszarze posterunku IMGW w Czernikowie (18o56’22’’E, 52o56’47’’N)
oraz danych literaturowych z nieczynnego już posterunku IMGW w Ciechocinku,
który zlikwidowano po prawie 100 latach prowadzenia obserwacji.
W latach 1961-2000 średnia suma opadów w Czernikowie wyniosła 533 mm
i tym samym należała do najniższych w Polsce. Średnia suma opadów z innego
okresu obserwacyjnego (1951-1980) jest podobna i wynosi 525 mm. W tym samym
okresie średnie roczne opady w Ciechocinku były wyższe o ok. 10% (577 mm,
Wójcik i Marciniak 1993). Wyjątkowo niska okazała się suma opadów w roku
najsuchszym (1982), która wyniosła zaledwie 345 mm (tab. 1). Jest to znacznie
mniej niż średnia wielkość parowania terenowego na tym obszarze
(505 mm obliczone metodą Konstantinowa). Suma opadów w roku wilgotnym (1980)
była prawie 2,5-krotnie wyższa i wyniosła 806 mm
Tabela 1. Zestawienie opadów dla roku suchego, przeciętnego i wilgotnego
w Czernikowie z okresu 1961-2000.
Posterunek opadowy
Miesięczne sumy opadów w mm
Rok
Czernikowo
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Suchy – 1982
54
52
37
7
16
22
32
55
34
19
5
13
345
Przeciętny – 1968
48
69
60
20
23
23
67
29
52
38
64
37
529
Wilgotny – 1980
46
56
29
10
25
25
12
253
170
73
56
51
806
Roczny rozkład opadów jest wyraźnie zróżnicowany (rys. 2). Najwyższe
średnie miesięczne sumy opadów z wielolecia 1961-200 występują od czerwca
do sierpnia (z maksimum wynoszącym 77 mm w lipcu), zaś najniższe od stycznia
do kwietnia (z minimum 25 mm w lutym). Suma opadów w półroczu zimowym
(XI - IV) wynosi średnio 194 mm, a w półroczu letnim (V – X) 335 mm.
90
80
Analizowany obszar położony jest na granicy wielkich jednostek
tektonicznych: niecki brzeżnej (w części północno-wschodniej) oraz
antyklinorium środkowopolskiego (w części południowo-zachodniej). Pomiędzy
nimi przebiega linia Tornquista (Teisseyre’a). Stwierdzono tu dużą miąższość
skał jurajskich, w wielu miejscach przekraczającą tysiąc metrów. Występują
one najpłycej w dolinie Wisły, zwłaszcza w pobliżu Ciechocinka, na głębokości
zaledwie kilkunastu metrów. Podobnie płytko zalegają skały kredy dolnej.
Są to najczęściej wapienie muszlowe, piaskowce, łupki i mułowce (Łyczewska
1975). Prawie wszędzie, jednak na różnych głębokościach (od kilkunastu
do ponad 100 metrów) znaleźć można utwory trzeciorzędowe, zwłaszcza
z miocenu (piaski mułkowato-ilaste z cząstkami organicznymi) i pliocenu
(iły pstre oraz mułki). Na powierzchni występują utwory czwartorzędowe.
Ich miąższość wynosi od kilkunastu metrów w pobliżu Ciechocinka do ponad
100 m na wysoczyznach. Glina zwałowa z okresu zlodowacenia
środkowopolskiego odsłania się jedynie na zboczu wysoczyzny między
Raciążkiem a Nieszawą. W północnej i południowej części obszaru dominują
różnego rodzaju gliny oraz piaski z ostatniego zlodowacenia. Wysoczyznę
dobrzyńską oraz wysoczyznę kujawską budują gliny zwałowe z soczewkami
piasku i żwiru. Z kolei najwyższe terasy w dolinie Wisły pokryte są piaskami
i żwirami zakumulowanymi podczas fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia.
Na terasach zalewowych (zbudowanych z piasków i żwirów) występują namuły
typowe dla den dolinnych, w tym mady. Liczne zagłębienia rozrzucone
na całym obszarze wypełnione są utworami deluwialnymi oraz najmłodszymi,
holoceńskimi osadami organicznymi.
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
152
121
177
200
198
208
193
173
160
137
122
148
SNW
230
229
247
276
286
320
268
243
223
214
205
210
SSW
286
314
344
358
399
433
348
318
292
274
255
268
SWW
377
414
447
461
542
547
456
437
411
381
333
346
WWW 720
672
718
720
818
798
686
879
814
820
560
771
Stany ekstremalne wyniosły odpowiednio 110 cm (NNW, 01.12.1892) i 979 cm
(WWW, 01.03.1871). Wisła charakteryzuje się dużą zmiennością stanów wody
w ciągu roku. Złożony rytm wahań rzeki odzwierciedla wpływ zasilania
występującego zarówno w górnej (górskiej) części dorzecza jak i części środkowej
oraz dolnej.
Wisła charakteryzuje się również dużą zmiennością miesięcznych i rocznych
przepływów. Średni przepływ dla wielolecia 1961-2000 wyniósł 1000 m3·s-1.
Najniższe średnie miesięczne (1961-2000) przepływy zawarte są w granicach
od 205 (w listopadzie) do 443 m3·s-1(w kwietniu), a najwyższe od 3790 (w grudniu)
do 6890 m3·s-1(w czerwcu, tab.4). Przepływy ekstremalne Wisły w Toruniu
w omawianym okresie wyniosły 205 m3*s-1(07.09.1992) oraz 6890 m3·s-1(11.06.1962).
Szczegółową analizę stanów i przepływów Wisły w Toruniu w okresie 1951-2000
przedstawili Glazik i Kubiak-Wójcicka (2006)
Tabela 3. Charakterystyczne przepływy (m3·s-1) dla rzeki Wisły w profilu Toruń
(1961 – 2000).
NNQ
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
300
237
260
366
379
443
438
389
300
242
205
270
SNQ
578
534
529
612
765
970
709
601
528
505
465
483
SSQ
826
925
907
1040
1440
1710
1140
984
866
795
677
750
SWQ
1300
1510
1520
1690
2510
2620
1840
1780
1640
1460
1080
1200
WWQ
3950
3790
4190
4320
5810
5470
3800
6890
5740
5850
2740
5060
Terenowe zdjęcie hydrograficzne wykonano w pierwszej połowie listopada
2007 roku. Na stosunki wodne miały więc wpływ warunki meteorologiczne
występujące w październiku oraz na początku listopada. Na podstawie wyników
pomiarów meteorologicznych i hydrologicznych prowadzonych przez IMGW można
stwierdzić, że warunki hydrometeorologiczne podczas badań terenowych były
zbliżone do przeciętnych (Biuletyn Państwowej Służby... 2007).
Średnia miesięczna temperatura powietrza w październiku, a także w pierwszej
połowie listopada 2007 roku, odpowiadała normie lub była tylko nieco od niej
niższa. Wyraźne ochłodzenie wystąpiło dopiero w drugiej połowie listopada.
Sumy miesięczne opadów atmosferycznych były także zbliżone lub niższe
od norm zarówno w październiku jak i na początku listopada. W Toruniu opady
w listopadzie wyniosły tylko 23,4 mm co stanowi 67% normy.
Stany wody na analizowanym odcinku Wisły układały się w październiku oraz
do połowy listopada w strefie wody średniej i niskiej. W pierwszej połowie
października obserwowano obniżanie się stanu wody. Opady występujące w drugiej
połowie października nie spowodowały znaczących wzrostów stanów wody
w rzekach.
Odpływ rzeczny był zbliżony do norm, lub nieco niższy. W październiku
odpływ Wisły do morza wyniósł 10,3 mm (96,1% normy), a w listopadzie 11,7 mm
(99,7% normy).
Poziom wód podziemnych w październiku ulegał niewielkim wahaniom
z tendencją do opadania. Powolne odwrócenie tej tendencji nastąpiło w pierwszej
połowie listopada.
Na obszarze opracowania zlokalizowano jedynie 4 punkty pomiarowe jakości
wód powierzchniowych, w tym dwa na jeziorach. Pomiary zostały przeprowadzone
przez
pracowników
Wojewódzkiego
Inspektoratu
Ochrony
środowiska
w Bydgoszczy – Delegatury w Toruniu i Włocławku i przedstawione w Raporcie
o stanie środowiska....(2006). Najważniejsze dane na ten temat zestawiono w tabeli
5 i 6.
Stan czystości Wisły w Nieszawie (km 704,2) zarówno w 2004 jak i 2005 roku
odpowiadał IV klasie. Wartości ważniejszych wskaźników mieściły się
w następujących klasach: pH i liczba bakterii Lb (V klasa), stężenie tlenu, ChZT-Cr,
WWA oraz chlorofil „a” (IV klasa). Na jakość wody Wisły wpływa szereg czynników
występujących w środkowej i górnej części dorzecza, związanych zarówno
z przemysłem i rolnictwem jak i z gospodarką komunalną
Stan czystości Mieni w ujściu do Wisły (km 2,8) w 2004 roku odpowiadał
IV klasie. Do wskaźników wpływających w największym stopniu na zły stan
czystości tej rzeki zaliczono: Ba, BZT5, ChZT-Mn, ChZT-Cr, WWA oraz Lb.
Na jakość wód dolnej Mieni wpływa w największym stopniu gospodarka ściekowa
w mieście Lipno, położonym poza wschodnią granicą analizowanego obszaru.
50
40
30
20
10
0
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Rys.2.Średnie miesięczne(1961–2000) sumy opadów w Czernikowie.
WODY POWIERZCHNIOWE
Głównym obiektem hydrograficznym jest Wisła. Rzeka ta wpływa
na analizowany obszar z kierunku południowego (w km 703), a wypływa w kierunku
zachodnim (w km 719). Szerokość koryta głównego przy średnim stanie wody
wynosi ok. 450–500 m w pobliżu Ciechocinka i Nieszawy do ponad 800 m w kilku
innych miejscach. Spadek zwierciadła wody w latach 1956-1970 wynosił na tym
odcinku 0,196‰, a w następnych latach (po wybudowaniu zbiornika i zapory
we Włocławku) wykazywał tendencję malejącą (Babiński 1992). Głębokość średnia
koryta Wisły w profilu Ciechocinek (km 710,5) wynosi 3,03 m, a w Siarzewie
(km 708,8) 2,62 m, natomiast głębokości maksymalne wynoszą odpowiednio
5,2 oraz 6,0 m (Grześ 1991).
Koryto Wisły w rejonie Ciechocinka nie jest uregulowane i posiada charakter
agradacyjny, z licznymi łachami centralnymi, bocznymi i językowymi (Babiński
1982, 1992). Do największych należy rozpoczynająca się w km 708 Zielona Kępa.
Posiada długość ok. 3,5 km, a szerokość do 1300 m. Jej obrzeża porastają łegi,
a część środkową zajmują łąki i zakrzaczenia z niewielkimi zagłębieniami często
wypełnionymi wodą. Niżej położona Kępa Dzikowska posiada długość ok. 3 km,
a szerokość do 1100 metrów.
Na odcinku Wisły między km 702 a 718 wyraźnie wzrasta wielkość średniego
rocznego transportu rumowiska unoszonego i wleczonego: od 1,6 do 2,3 mln
ton·rok-1 (Babiński 1994).
Kilka kilometrów poniżej Ciechocinka rozpoczyna
się odcinek rzeki uregulowany pod koniec XIX w, z charakterystycznymi ostrogami
faszynowo-kamiennymi. W bezpośrednim sąsiedztwie koryta Wisły (lub starorzeczy)
przebiegają wały przeciwpowodziowe, które zabezpieczają przed zalaniem miasto
Ciechocinek oraz kilka innych miejscowości położonych na tzw. Nizinie
Ciechocińskiej. Długość wałów wynosi 12 km. Odwodnienie całego obszaru Niziny
Ciechocińskiej oparte jest na sieci rowów melioracyjnych zakończonych śluzami
wałowymi oraz dwoma stacjami pomp (w obrębie arkusza jedna stacja pomp
w Słońsku Dolnym). Śluzy otwierane są przy niskich stanach wody (umożliwia
to odpływ grawitacyjny). Podczas stanów wysokich uruchamiane są stacje pomp
(Grześ i Pawłowski 2005). Specyfika Niziny Ciechocińskiej jako geoekosytemu
chronionego przed zalaniem została omówiona przez Grzesia (2005).
Brak pełnej regulacji koryta Wisły w rejonie Ciechocinka sprzyja powstawaniu
pokrywy lodowej. Jeśli dojdzie do jej powstania to najczęściej pokrywa zbudowana
jest ze stłoczonych krążków lodowych z podbitkami o miąższości do 2 m
(Grześ 1991). Na omawianym odcinku Wisły zlokalizowano dwa miejsca zatorowe.
Pierwsze znajduje się tuż przy południowej granicy arkusza mapy (km 702,9), gdzie
stwierdzono wypełnienie rzeki lodem do 67% (Sobota 1997). Drugie występuje
na 718 km rzeki, a więc na odcinku, gdzie następuje zmiana charakteru rzeki
z praktycznie nie uregulowanego na uregulowany (Sobota 1997). Liczne ślady
zatorów lodowych w postaci tzw. „blizn lodowych” występują m.in. na pniach drzew
porastających wspomniane kępy lub brzegi rzeki (Pawłowski 2005).
W km 708 Wisły planowana jest od wielu lat budowa stopnia wodnego
i zbiornika Nieszawa. Ta konieczna i oczekiwana inwestycja spowoduje
w zdecydowanej większości pozytywne zmiany w korycie i dolinie rzeki, a także
na obszarach przyległych. Zmiany te zostały omówione w literaturze m.in. przez
Churskiego (1980) i Babińskiego (1993).
Spośród innych cieków na uwagę zasługuje Mień. Wypływa z mokradeł
na Pojezierzu Dobrzyńskim i uchodzi do Wisły w km 704. Na analizowanym
obszarze znajduje się jedynie dolny odcinek cieku charakteryzujący się dużymi
spadkami lokalnymi (do ponad 2‰).
Przez północną część obszaru przepływa Jordan. Ciek ten bierze początek
z podmokłości na Pojezierzy Dobrzyńskim i prawie na całym odcinku płynie przez
dolinę Wisły.
Pozostałe cieki są niewielkie, najczęściej okresowe i w większości włączone
w systemy melioracyjne.
Do wód stojących zaliczyć należy kilka jezior wytopiskowych w dolinie Wisły,
zachodnią część rynnowego jeziora Steklińskiego, starorzecza w dolinie Wisły
oraz oczka (tab. 2). Najgłębsze z nich (Steklińskie, Dzikowskie i Zacisze)
reprezentują typ dymiktyczny, a pozostałe polimiktyczny. Rola i znaczenie jezior
występujących w tej części doliny Wisły, a także ich cechy fizyczno-chemiczne
zostały omówione przez Marszelewskiego (1993, 2001).
Tabela 2. Zestawienie jezior
Powierzchnia [ha]
Lp.
Nazwa jeziora
KJP
AJP
z planimetrowania
Objętość
[tys. m3]
Głęb.
śred.
[m]
Głęb.
maks.
[m]
1.
Jezioro Steklińskie
100,0
100,0
112,9
12045,6
10,7
18,8
2.
Jezioro Zacisze
15,0
15,0
-
512,0
-
11,5
3.
Jezioro Osieckie
13,5
13,5
-
385,6*
-
4,7*
4.
Jezioro Dzikowskie
6,0
6,0
6,7
621,9
9,2
17,1
KJP – Katalog Jezior Polski, A. Choiński, (1991)
AJP – Atlas Jezior Polski, J. Janczak red., (1997)
*dane niepublikowane WIOŚ Toruń z 1994 roku.
Oprócz jezior, w kilku miejscach występują małe zbiorniki sztuczne, a także
doły potorfowe (najczęściej silnie zarastające) i niewielkie stawy hodowlane.
Na analizowanym obszarze widoczne jest ubóstwo wód stojących,
co związane jest z dominującą rolą doliny Wisły w rzeźbie terenu oraz z budową
geologiczną.
Ogólną charakterystykę hydrologiczną Mieni można przedstawić jedynie
w oparciu o dane z posterunku wodowskazowego w Lipnie, oddalonym o 12,5 km od
wschodniej granicy analizowanego obszaru. Średni roczny (1970-1980) stan wody
kształtował się na poziomie 113 cm. Amplituda ekstremalnych wahań stanów wody
w tym samym okresie wyniosła 172 cm. Najniższy stan wody zanotowano
07.06.1978 roku (78 cm), a najwyższy w dniach od 09 do 11.04.1970 roku (250 cm).
Średni roczny przepływ Mieni w profilu Lipno wyniósł 1,40 m3·s-1. Wysokie
są różnice między przepływami ekstremalnymi. Najwyższy przepływ (10,8 m3·s-1)
wystąpił 11.07.1980 roku i był spowodowany ulewnymi opadami deszczu. Z kolei
najniższy przepływ wynosił tylko 0,28 m3·s-1 i został zanotowany 23.07.1976 roku.
Warto zwrócić uwagę, że ekstremalne przepływy wystąpiły w środku sezonu
letniego, w tym samym miesiącu. Świadczy to o bezpośredniej zależności reżimu
Mieni od opadów atmosferycznych (lub ich braku).
Podczas terenowego zdjęcia hydrograficznego wykonano kilka pojedynczych
pomiarów przepływów chwilowych w ciekach niekontrolowanych. Wyniki
zamieszczone w tab. 4 potwierdzają ich małą zasobność w wodę. Stwierdzenie
to nie dotyczy Mieni, której przepływ był zbliżony do wartości średniej rocznej.
Tabela 4. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
Profil
Przepływ
Data pomiaru
Lp.*
Rzeka
1.
Ciek bez nazwy
Włęcz
0.04
09.11.2007
2.
Jordan
Obrowo
0.02
09.11.2007
3.
Jordan
Obory
0.005
09.11.2007
4.
Mień
Wąkole
1.65
07.11.2007
[m3 s-1]
*numeracja zgodna z numeracja na mapie
WODY PODZIEMNE
Wody podziemne na omawianym obszarze należą do regionu
środkowopolskiego
(Orsztynowicz
1987).
Dominującym
rodzajem
wód
podziemnych, kształtującym w największym stopniu odpływ pochodzenia
podziemnego są wody porowe aluwiów w warstwach odkrytych (w najniżej
położonej części doliny Wisły) oraz wody porowe w warstwach odkrytych
(gruntowe) i w warstwach izolowanych od powierzchni(wgłębne). Ostatnie
z wymienionych występują głównie na Pojezierzu Dobrzyńskim oraz na Równinie
Inowrocławskiej.
Na analizowanym obszarze wyróżniono dwa główne piętra wodonośne:
czwartorzędowe i jurajskie.
Wody wierzchówkowe występują na głębokości od 0 do 2 m, najczęściej
w obniżeniach bezodpływowych na obszarach wysoczyznowych oraz w dnach
rynien lodowcowych. Poza tym tworzą niemal ciągły poziom w piaskach i madach
na terasie zalewowej Wisły i są uzależnione od poziomu wody w rzece. Wody
te spotyka się także (chociaż rzadziej) w obniżeniach śródwydmowych.
Pierwszy poziom wodonośny na głębokości 2 – 5 m występuje na terasach
nadzalewowych oraz ponad stropem gliny na wysoczyznach morenowych.
Ze
względu
na
brak
warstwy
izolującej,
wody
tego
poziomu
(a także wierzchówkowego) są znacznie zanieczyszczone, a ponadto
charakteryzują się zróżnicowaną wydajnością ze względu na powiązania
z warunkami klimatycznymi.
Poziom wodonośny na głębokości 5 – 10 m występuje najczęściej
na wyższych terasach Wisły. Charakteryzuje się on dobrą jakością (ze względu
na korzystne warunki infiltracyjne) oraz dużą wydajnością. Z poziomu tego zasilane
są m.in. wodociągi w Ciechocinku (m.in. ujęcia w Kuczku).
Głębiej położone poziomy wodonośne (10 – 20 m) znajdują się
na wysoczyznach morenowych zbudowanych od powierzchni z gliny zwałowej.
Występują w soczewkach piasku lub w podglinowych warstwach piasków i żwirów.
Są to wody o wysokiej jakości.
Głębokie położenie pierwszego poziomu wody stwierdzono także w strefach
przykrawędziowych obszarów wysoczyznowych, a także przy krawędziach teras
i rynien lodowcowych (Łyczewska 1975). Związane jest to z silnym drenażem
przyległych obszarów i wynikającymi z tego utrudnieniami w magazynowaniu wody
w utworach wodonośnych.
W zależności od budowy geologicznej poziom wodonośny występuje niekiedy
poniżej 20 m głębokości. W obrębie obszarów wysoczyznowych znajduje się on
w utworach czwartorzędowych, a w najniżej położonych fragmentach doliny Wisły
także w utworach starszych, w tym jurajskich.
Trzeciorzędowy poziom wodonośny występuje zarówno na obszarze
wysoczyznowym po prawej stronie Wisły jak i w dolinie Wisły. Najważniejsze ujęcia
wód z piasków mioceńskich z głębokości 40–50 m znajdują się m.in. w Steklinie
oraz w Nieszawie
Jurajskie piętro wodonośne, szczególnie ważne dla Ciechocinka, reprezentują
wody szczelinowe: solanki chlorkowo-sodowe, fluorkowe, bromkowe, jodkowe
i borowe. Charakterystyczną ich cechą jest podwyższona koncentracja bromu
i jodu. Minerlizacja wód jurajskich wynosi od 3 do 71 g·dm-3. Obserwuje się
stopniowy jej wzrost wraz ze wzrostem głębokości (Pomianowska i Szczepanik
1993; Krawiec 2005). W 2005 roku, z 8 ujęć wód leczniczych w Ciechocinku czynne
były cztery – wszystkie zasilane wodami z utworów jurajskich. Wody te ujmowane
były z różnych głębokości od ok. 400 do ponad 1350 metrów. Na podstawie badań
izotopowych stwierdzono, że są to głównie wody infiltracji przedczwartorzędowej
(Krawiec 1999).
W północnej części analizowanego obszaru występuje zbiornik
czwartorzędowych wód podziemnych nr 141 (Zbiornik dolnej Wisły) wymagający
najwyższej ochrony (Kleczkowski 1990).
Największe ujęcia wód podziemnych znajdują się w dolinie Wisły,
w Ciechocinku. Ujęcie „Kuczek” posiada zatwierdzone zasoby w kat. „B”
o wydajności 400 m3·h-1, a wydajność ujęcia „Siarzewo” wynosi 305 m3·h-1. Jednak
eksploatacja ujęcia „Siarzewo” jest ograniczona do ok. 110 m3·h-1 ze względu
na duże zasolenie warstwy wodonośnej.
Lp.
Rzeka
1
Wisła
2
Punkt pomiarowo Rok badań
kontrolny
Mień
Nieszawa
2004
Ujście do wisły
2004
Główne zanieczyszczenia
poza klasą
pH, O2, ChZT-Cr, Fl, ch, WWA,
Lb,
poza klasą
BA, BZT, ChZT-Mn, ChZT-Cr,
WWA, Lb
Jezioro Steklińskie (tab. 6) położone jest tylko częściowo w granicach obszaru
badań. Jest ono silnie zanieczyszczone przede wszystkim związkami fosforu i azotu.
Powoduje to rozwój fitoplanktonu, powstawanie intensywnych procesów fotosyntezy
i w konsekwencji przetlenienie powierzchniowych warstw wody. Przezroczystość
wody spada w okresie lata nawet poniżej 1 m. W głębszych warstwach wody długo
utrzymują się warunki anaerobowe. Zła jakość wody w jeziorze wynika zarówno
z odprowadzania do niego niewłaściwie oczyszczonych ścieków, jak i z zagrożeń
związanych z dopływem substancji biogenicznych z typowo rolniczej zlewni.
Jezioro Zacisze (tab. 6) położone jest na zwydmionej terasie Wisły i posiada
zlewnię leśną. W okresie pełnej stagnacji letniej występuje brak tlenu
w hypolimnionie. Wody jeziora charakteryzują się niewielką zawartością związków
biogenicznych, stąd też niska jest koncentracja chlorofilu „a”. Przezroczystość wody
wynosi w okresie letnim 3 metry. W jeziorze stwierdzono dobre warunki sanitarne,
a wartość miana coli odpowiadała I klasie czystości.
Niepełne wyniki badań wskazują także na dobrą jakość wody w Jeziorze
Dzikowskim. Jest ono silnie zasilane wodami podziemnymi spływającymi
z wysoczyzny dobrzyńskiej. Podczas stagnacji letniej charakteryzuje się wysokimi
gradientami temperatury wody w rozkładzie pionowym.
Niską jakość wody posiada płytkie, polimiktyczne Jezioro Osieckie.
W niedalekiej przeszłości było ono zanieczyszczane ściekami komunalnymi
i rolniczymi. Latem występują silne zakwity, a przezroczystość wody spada
do 1-1,5 metra.
Tabela 6. Stan czystości badanych jezior
Jezioro
3
4
Klasa
Klasa podatności na degradację
Gmina
Rok badań
Steklińskie
Czernikowo
2002
poza klasą
II
Zacisze
Czernikowo
2004
II
III
czystości
*numeracja zgodna z numeracja na mapie
Na przełomie XX i XXI wieku poziom gospodarki wodno-ściekowej uległ
znacznej poprawie. We wszystkich gminach funkcjonują oczyszczalnie ścieków
(tab. 7), chociaż ich sprawność nie zawsze jest zadowalająca. Nietypowe ścieki
solankowe (wytwarzane w obiektach uzdrowiskowych w Ciechocinku)
odprowadzane są poprzez układ kanalizacji ciśnieniowej do miejskiej oczyszczalni
ścieków, gdzie podlegają oczyszczeniu w odrębnym ciągu technologicznym
o przepustowości do 700 m3·s-1. W wielu miejscowościach wybudowano sieci
wodociągowe i kanalizacyjne. Poprawę stanu czystości wód powierzchniowych
można uzyskać poprzez rozbudowę i/lub budowę sieci kanalizacyjnych oraz
usprawnienie działających oczyszczalni ścieków. W najbliższym czasie trudno
będzie wyeliminować dopływ substancji biogenicznych z obszarów rolniczych.
Z kolei w przypadku Wisły jakość wody uzależniona jest od gospodarki wodnościekowej na obszarze obejmującym prawie połowę kraju. Stąd też nie zależy ona
wyłącznie od czynników regionalnych.
Tabela 7. Ważniejsze zrzuty ścieków
Nr * Miejscowość
Literatura
Atlas jezior Polski. Jeziora zlewni rzek Przymorza i dorzecza dolnej Wisły, red. J. Jańczak, tom II,
Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Atlas klimatu Polski, 2005, red. H. Lorenc, IMGW, Warszawa
Babiński Z., 1982, Procesy korytowe Wisły poniżej zapory wodnej we Włocławku, Dok. Geogr., 1-2.
Babiński Z., 1992, Współczesne procesy korytowe dolnej Wisły, Prace Geograficzne Nr 157, IGiPZ,
PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków.
Babiński Z., 1993, Stopień wodny Ciechocinek i jego zbiornik Nieszawa – prognoza zmian
środowiska geograficznego, Zeszyty IGiPZ PAN, 12, Warszawa.
Babiński Z., 1994, Transport rumowiska unoszonego i wleczonego dolnej Wisły w okresie
eksploatacji stopnia wodnego Włocławek, Przegl. Geogr., 66, 3-4.
Babiński Z., Banach M., Glazik R., 1993, Zmiany środowiska geograficznego w otoczeniu Zbiornika
Włocławskiego i ich znaczenie dla zagospodarowania doliny Wisły, [w:] Z. Churski (red.),
Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, Instytut
Geografii, UMK, Toruń.
Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1997, Geografia gleb, Wyd. PWN, Warszawa.
Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno-Meteorologicznej, 2007, nr 10 i 11, IMGW.
Burak S., 2001, Ochrona przyrody, [w:] A. Przystalski (red.) Przyroda województwa kujawskopomorskiego, Bydgoszcz.
Choiński A., 1991, Katalog jezior Polski, część II: Pojezierze Mazurskie, Wyd. UAM, Poznań.
Churski Z., 1980, Stosunki wodne w dolinie dolnej Wisły i ich ewentualne zmiany w wyniku
realizacji programu Wisła, Mat. III Konferencji Naukowej „Perspektywy, zadania i skutki realizacji
programu Wisła dla województwa toruńskiego, Urząd Wojewódzki, TNT, NOT, Toruń.
Grześ M., 1991, Zatory i powodzie zatorowe na dolnej Wiśle. Mechanizmy i warunki, IGiPZ, PAN,
Warszawa.
Grześ M., 1995, Geoekosystemy obszarów obwałowanych w dolinie dolnej Wisły od stopnia
wodnego we Włocławku do rzeki Osy, [w:] A. Kostrzewski i R. Kolander (red.), Zintegrowany
monitoring środowiska przyrodniczego, UAM, GIOŚ, Poznań.
Grześ M., Pawłowski B., 2005, Problemy ochrony przed powodziami wiślanymi w województwie
kujawsko-pomorskim, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia XXXIII.
Gumiński R., 1948, Próba wydzielenia dzielnic rolniczo - klimatycznych w Polsce, Przegląd
Meteorologiczny i Hydrologiczny, R. 1.
Kleczkowski A. S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających szczególnej ochrony
(1:500000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Krawiec A., 1999, Nowe wyniki badań izotopowych i chemicznych wód leczniczych Ciechocinak,
Przegląd Geologiczny, 47,3.
Krawiec A., 2005, Wody lecznicze Ciechocinka, [w:] Hydrogeologia Kujaw i Dolnego Powiśla, XII
Sympozjum „Współczesne problemy hydrogeologii”, UMK, Toruń.
Łyczewska J., 1975, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski, Arkusz Ciechocinek,
Instytut Geologiczny, Warszawa.
Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50000, arkusz Ciechocinek, oprac. zbior. pod red. M.
Kreczko, PIG, Warszawa.
Marszelewski W., 1993, Stan aktualny i perspektywy racjonalnego zagospodarowania jezior w dolinie
Dolnej Wisły, [w:] Z. Churski (red.), Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne
zagospodarowania dolnej Wisły, Instytut Geografii, UMK, Toruń.
Klasa
czystości
*numeracja zgodna z numeracja na mapie
Lp.
wód podziemnych (głównie ze względu na dobrą przepuszczalność utworów
powierzchniowych).
Innego rodzaju przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły w korycie Wisły.
W drugiej połowie XIX wieku rozpoczęto regulację odcinka koryta od 718 kilometra.
Spowodowało to przyspieszenie spływu wody, wzrost erozji wgłębnej i tym samym
głębokości koryta przy jednoczesnym zmniejszeniu szerokości koryta rzeki. Z kolei
pod koniec drugiej połowy XX wieku w korycie Wisły na wysokości Ciechocinka
nastąpił wzrost akumulacji rumowiska. Było to spowodowane zmianą reżimu Wisły
i wzrostem tempa erozji poniżej stopnia wodnego we Włocławku
(Babiński i in. 1993). Osobnym zagadnieniem są silnie i niekorzystne zmiany jakości
wody, o czym już wspominano.
Glazik R., Kubiak-Wójcicka K., 2006, Wody powierzchniowe[w:] L. Andrzejewski, P. Weckwerth, S.
Burak (red.) Toruń i jego okolice – monografia przyrodnicza, UMK, Toruń.
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
Tabela 5. Stan czystości badanych cieków
60
mm
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
XI
NNW
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
70
Rys. 1. Podział arkusza na jednostki fizycznogeograficzne wraz z siecią
hydrograficzną.
Hipsometria omawianego obszaru jest bardzo urozmaicona. Najniższy punkt
znajduje się w dnie doliny Wisły (37,8 m n.p.m), a najwyższy na wysoczyźnie
dobrzyńskiej w pobliżu Czernikowa (111,4 m n.p.m.). Szczególnie wyraziste
są strome i wysokie krawędzie wysoczyzn morenowych, których wysokości osiągają
45 m (zwłaszcza w części SW).
W rzeźbie omawianego obszaru dominuje fragment doliny Wisły z terasami,
który powstał po wycofaniu się lądolodu vistulianskiego, określony przez
Wiśniewskiego (1976) jako przełomowy. Powierzchnię niższych teras urozmaicają
głębokie wytopiska powstałe w wyniku eworsji wód roztopowych. Najniżej położona
jest równina zalewowa. Występuje ona w postaci wąskich listew, niekiedy tylko
do 1,5 km szerokości (Wisniewski 1993).
Obszar należący do Pojezierza Dobrzyńskiego stanowi wysoczyzna morenowa
falista z licznymi zagłębieniami (także na obszarach zanikłych jezior) i fragmentem
głębokiej rynny subglacjalnej Jeziora Steklińskiego. Dno tej rynny znajduje się
ok. 30-45 m niżej w stosunku do otaczającej ją wysoczyzny. Występują tu także
kemy, a w sąsiedztwie krawędzi doliny Wisły – pola wydmowe. Jest to obszar
typowo rolniczy, o minimalnej lesistości (zaledwie kilka %).
Niewielki fragment Równiny Inowrocławskiej (w SW części obszaru)
reprezentuje typową wysoczyznę morenową płaską, położoną na wysokości
89-91 m n.p.m. Jest to obszar intensywnie wykorzystywany rolniczo.
Według regionalizacji rolniczo - klimatycznej Gumińskiego (1948) obszar
badań znajduje się w dzielnicy środkowej (VII).
Z kolei według podziału klimatycznego Wosia (1996) obszar ten położony jest
w regionie IX (Chełmińsko-Toruńskim). Na tle sąsiednich regionów wyróżnia się
większą częstością występowania dni bardzo ciepłych z dużym zachmurzeniem,
a także większą częstością występowania dni przymrozkowych bardzo chłodnych,
z dużym zachmurzeniem, lecz bez opadów.
Średnia roczna (1971-2000) temperatura powietrza wynosi na tym obszarze
8,1oC (Atlas klimatu Polski 2005) i wykazuje tendencję wzrostową (w ostatnim
pięcioleciu XX wieku wyniosła już 8,5oC, a w 2000 roku blisko 10oC). Temperatura
średnia
(1971-2000)
najcieplejszego
miesiąca
(lipca)
wynosi
18oC,
a najchłodniejszego (stycznia) –1,6oC. Lato (Tdob>15oC) rozpoczyna się średnio
już 4 czerwca i trwa długo - ponad 90 dni. Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi
60 (jest to wartość zbliżona do średniej krajowej).
Na analizowanym obszarze występują różne typy gleb. W części południowozachodniej (Równina Inowrocławska) charakterystyczne są czarne ziemie
wytworzone na glinie zwałowej, z dużą miąższością poziomu próchnicznego
(do 40 cm, Bednarek i Prusinkiewicz 1997). Należą do najbardziej urodzajnych gleb
w skali całego kraju (II i III klasa bonitacji). Mniej urodzajne są gleby na Pojezierzu
Dobrzyńskim. Przeważają tu gleby płowe i brunatne wyługowane wytworzone z glin
lekkich i piasków naglinowych. W dnie doliny Wisły charakterystyczne są mady.
Posiadają różne właściwości w zależności m.in. od uziarnienia i warunków
wodnych. Wykorzystywane są głównie jako trwałe użytki zielone. Największą
powierzchnię zajmuje jednak kompleks gleb bielicoziemnych występujący
na wyższych terasach doliny Wisły, a w nim także regosole i arenosole – gleby
w początkowych stadiach rozwojowych (Bednarek i Prusinkiewicz 1997). Kompleks
ten stanowi siedliska borów iglastych i rzadziej mieszanych. Stąd też największą
część omawianego obszaru (ponad 40%) pokrywają lasy. Są to głównie bory
sosnowe.
Według geobotanicznego podziału Polski (Szata roślinna Polski 1972) dolina
Wisły oraz obszar położny po jej lewej stronie zalicza się do poddziału Krainy
Wielkopolsko-Kujawskiej - okręgu Kujawskiego, a po stronie prawej do poddziału
Pomorski Południowy Pas Przejściowy – okręg Wysoczyzny Dobrzyńskiej.
Dolina Wisły na omawianym obszarze wchodzi w skład korytarza
ekologicznego o randze międzynarodowej. Stanowi jeden z najważniejszych
w Europie szlaków wędrówek ptaków i rozprzestrzeniania się roślin. Duże
urozmaicenie rzeźby terenu sprzyja różnorodności siedlisk i bogactwu
gatunkowemu (Burak 2001). Znajduje się tu Obszar Chronionego Krajobrazu „Nizina
Ciechocińska”. Został on powołany w 1983 roku w celu ochrony walorów
mikroklimatycznych Ciechocinka i nadwiślańskiego krajobrazu. Na jego terenie
znajduje się rezerwat słonorośli „Ciechocinek” oraz obszary Natura 2000: Obszar
Specjalnej Ochrony Ptaków PLB040003 Dolina Dolnej Wisły i potencjalne Specjalne
Obszary Ochrony Siedlisk: PLH040012 Nieszawska Dolina Wisły oraz PLH040019
Ciechocinek (obejmujący m.in. rezerwat halofitów).
Tabela 3. Charakterystyczne stany wody (cm) dla Wisły w profilu Toruń
(1961 – 2000)
Jedyny na tym obszarze posterunek monitorujący jakość wód podziemnych
znajduje się w Ciechocinku – Kuczku. Funkcjonuje on w ramach sieci regionalnej.
Badaniami objęte są wody wgłębne, czwartorzędowe. Miejsce obserwacji położone
jest na obszarze zabudowanym. Być może w z tego powodu jakość wody
w pierwszej dekadzie XXI wieku uległa pogorszeniu z klasy II (dobra jakość)
do klasy III (jakość zadowalająca). Wskaźnikiem przekraczającym normy dla wód
przeznaczonych do spożycia był mangan (Raport...2006).
Zakład
Rodzaj
ścieków
Ilość ścieków
m3 d-1
aktualna
Urządzenie
do oczyszcz.
Kierunek
zrzutu
1
Świętosław
UG Ciechocin
komunalne
25
biol-mech
ciek
2
Osiek n. Wisłą
UG Obrowo
komunalne
67
biol-mech
Wisła
3
Czernikowo
Zakład Komunalny
komunalne
339
biol-mech
Łubianka
4
Witrowąż
PEKMAR Zakład
Mięsny
przemysłowe
20
biologiczna
ciek
5
Ciechocinek
Zakład Komunalny
komunalne
5500
biol-mech
ciek
6
Raciążek
Zakład Leczniczo
Wychowawczy
komunalne
32
biol-mech
ciek
7
Nieszawa
UM Nieszawa
komunalne
160
biol-mech
Wisła
*numeracja zgodna z numeracja na mapie
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Na obszarze opracowania wyróżnić można 5 podobszarów różniących się
pod względem stopnia przeobrażenia stosunków wodnych.
Najmniejsze przeobrażenia (lub ich prawie całkowity brak) nastąpiły
na terasach nadzalewowych po prawej stronie Wisły. Ze względu na budowę
geologiczną (piaski) oraz zalesienie tego obszaru, a także ubóstwo
powierzchniowych i liniowych obiektów hydrograficznych, jak i minimalne
zurbanizowanie obszaru, niewielkie zmiany nastąpiły tylko w kilku miejscach. Są one
związane z ujęciem wody podziemnej w Osieku oraz odprowadzeniem ścieków
oczyszczonych do Strugi Młyńskiej.
Większe przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły na obszarach
wysoczyznowych Pojezierza Dobrzyńskiego i Równiny Inowrocławskiej. Są one
związane z prawie całkowitym ich zmeliorowaniem (utworzeniem sztucznych sieci
drenarskich i wybudowaniem otwartych rowów), zwiększeniem tempa spływu wody
oraz ze wzrostem koncentracji substancji biogenicznych i innych w wodach z sieci
drenarskich. Ponadto melioracje przyczyniły się do zaniku lub zmniejszenia
powierzchni płytkich jezior i mokradeł. Osiedla wiejskie oraz fermy hodowlane
przyczyniają się do pogorszenia jakości wód powierzchniowych i podziemnych.
Przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły na „Nizinie Ciechocińskiej”.
Polegają one m.in. na ograniczeniu możliwości zalewania tego obszaru podczas
wezbrań i powodzi na Wiśle poprzez wybudowanie wałów przeciwpowodziowych.
Ponadto miasto Ciechocinek ze swoją infrastrukturą stanowi zagrożenie dla jakości
Marszelewski W., 2001, Jeziora Pojezierza Dobrzyńskiego, UMK, Toruń.
Orsztynowicz J., 1987, Wody podziemne, [w:] J. Stachy (red.), Atlas hydrologiczny Polski, tom 1,
Wyd. Geologiczne, Warszawa.
Pawłowski B., 2005, Wysokość spiętrzeń zatorowych na Dolnej Wiśle w świetle blizn lodowych na
drzewach równiny zalewowej, Ekstremalne zjawiska hydrologiczne i meteorologiczne, Monografie
IMGW, Polskie Towarzystwo Geofizyczne – IMGW.
Pomianowska H., Szczepanik W., 1993, Warunki geologiczne i hydrogeologiczne doliny dolnej Wisły,
[w:] Z. Churski (red.) Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne zagospodarowania
dolnej Wisły, IG UMK, Toruń.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2005 roku, 2006, Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Sobota I., 1997, Lodowe wypełnienie koryta dolnej Wisły i jego konsekwencje w sezonie zimowym
1995/1996, Kaskada, Fundacja „Kaskada dolnej Wisły, Włocławek.
Szata roślinna Polski, 1972, W. Szafer i K. Zarzycki (red.), PWN, Warszawa.
Wiśniewski E., 1976, Rozwój geomorfologiczny doliny Wisły pomiędzy Kotliną Płocką a Kotliną
Toruńską, Prace Geogr.119, IGiPZ PAN, Warszawa.
Wiśniewski E., 1993, Morfogeneza doliny dolnej Wisły, [w:] Z. Churski (red.) Uwarunkowania
przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, Instytut Geografii, UMK,
Toruń.
Woś A., 1996, Zarys klimatu Polski, Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
© Copyright by Włodzimierz Marszelewski
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu