pełny tekst - Psychologia Wychowawcza

Transkrypt

PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 4/2013, s. 7–24
P R A C E
ISSN 0033-2860
P S Y C H O L O G I C Z N E
OLGA POKORSKA, EWA PISULA
Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii
TEMPERAMENT MATEK I DZIECI Z ZABURZENIAMI ROZWOJU
A POZYTYWNA PERCEPCJA DOŚWIADCZEŃ RODZICIELSKICH
Streszczenie: W badaniach nad psychologiczną sytuacją rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju dominuje podejście zogniskowane na stresie rodzicielskim. Znacznie
mniej wiadomo na temat pozytywnych doświadczeń rodziców związanych z opieką
nad dzieckiem, choć mogą one odgrywać
istotną rolę w procesach adaptacji. Niniejsze badanie dotyczy powiązań między temperamentem matek oraz ich dzieci z autyzmem i zespołem Downa a pozytywną
percepcją doświadczeń rodzicielskich. Wykorzystano Kwestionariusze Temperamentu EAS (w wersji dla dorosłych oraz dla
dzieci), a także Skalę Pozytywnego Wpły-
wu Kwestionariusza Pozytywnej Percepcji Rodzicielskiej KIPP. Wykazano istnienie związków pomiędzy temperamentem
matki i dziecka a niektórymi wymiarami
pozytywnej percepcji rodzicielskiej matki. Wykryto także istotne różnice w ocenie
towarzyskości dziecka dokonywanej przez
matki dzieci z autyzmem oraz zespołem
Downa. Z uwagi na ograniczenia metodologiczne badanie należy traktować jako pilotaż wskazujący kierunki dalszych analiz.
Słowa kluczowe: zaburzenia rozwoju, autyzm, zespół Downa, temperament, pozytywna percepcja rodzicielska
WPROWADZENIE
Zaburzenia rozwoju dziecka wiążą się z doświadczaniem przez rodziców wielu wyzwań. Już
otrzymanie diagnozy rozpatrywane jest jako zdarzenie kryzysowe, wywołujące napięcie
i poczucie zagrożenia (Ylven, Bjorck-Akesson, Granlud, 2006). Rodzice stają wobec konieczności zmodyfikowania oczekiwań dotyczących przyszłości, a także wyobrażeń siebie
w roli rodzica (King i in., 2005). Doświadczany przez nich długotrwały stres może się przyczyniać do pogorszenia ich funkcjonowania psychicznego i fizycznego oraz trudności w budowaniu relacji z dzieckiem, jak również negatywnie wpływać na zachowanie dziecka, jego
rozwój poznawczy i emocjonalny (Crnick, Gaze, Hoffman, 2005; West, Newman, 2003).
Stres rodzicielski ujmowany jest zazwyczaj zgodnie z transakcyjną koncepcją Richarda
S. Lazarusa i Susan Folkman (1987), którzy definiują stres jako określoną relację między
wymaganiami sytuacyjnymi a zasobami osoby. W psychologicznych definicjach kryzysu
(z którym stres jest wiązany, a czasem utożsamiany) podkreślany jest zarówno element zagrożenia równowagi, jak i wynikająca z niego szczególna szansa rozwojowa (Gilliliand, James, 2008). Wyniki prowadzonych w ostatnich latach badań świadczą, że wiele rodzin poAAdres do korespondencji: [email protected]
8
zytywnie postrzega doświadczenia związane z opieką nad dzieckiem z trudnościami
w rozwoju (Hastings, Taunt, 2002), rozwija nowe strategie radzenia sobie, a w sprzyjających warunkach dobrze adaptuje się do sytuacji (Trute, Murphy, Levine, 2007). Rodzice
doceniają znaczenie więzi z dzieckiem, własny rozwój osobisty, wzrost wrażliwości i tolerancji wobec innych, umocnienie więzi rodzinnych, a także możliwość poszerzenia sieci
społecznych (Hastings, Taunt, 2002). Podkreślają, że problemy w rozwoju dziecka sprawiły, iż nauczyli się cieszyć drobnymi, codziennymi zdarzeniami (Kausar, Jevne, Sobsey,
2003; King i in., 2005). Rodzice dzieci z zaburzeniami rozwoju mogą być szczególnie
uważni w dostrzeganiu pozytywnego wpływu dziecka na rodzinę. W badaniach Susan A.
Esdaile i Kennetha M. Greenwooda (2003) przypisywali dziecku większy wpływ na pozytywny przebieg interakcji niż rodzice dzieci rozwijających się prawidłowo.
Dotychczas brakuje koncepcji teoretycznych, które w sposób spójny wyjaśniałyby
źródła i funkcje pozytywnych doświadczeń rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju.
Akcentuje się natomiast zasadność włączania tego aspektu sytuacji rodzica do modeli
traktujących zaburzenia rozwoju dziecka jako potencjalny stresor (Hastings, Taunt,
2002). Podejście takie, nie ignorując znaczenia stresu (a więc także nie etykietując negatywnie rodzin, które go doświadczają), pozwala rozpatrywać pozytywną percepcję w kategoriach efektów adaptacji lub wspierających ją zasobów.
Jak wynika z badań, ważną rolę w adaptacji odgrywają procesy przewartościowania,
pomagające odnaleźć znaczenie trudnych wydarzeń (Folkman, Moskovitz, 2000). Wiążą się one z odzyskiwaniem przez rodzica poczucia kontroli nad sytuacją, postrzeganiem
zdarzeń jako przewidywalnych i znaczących, a siebie jako wartościowej osoby (Pakenham, Sofronoff, Samios, 2004; Scorgie, Sobsey, 2000). Badania Richarda Hastingsa
i wsp. (2005) wykazały, że stosowanie przez matki strategii polegającej na przeformułowaniu problemu łączy się z postrzeganiem przez nie dziecka z niepełnosprawnością intelektualną jako źródła spełnienia i szczęścia oraz umocnienia i bliskości rodziny.
Doświadczanie stresu i pozytywna percepcja doświadczeń rodzicielskich są współwystępującymi, relatywnie niezależnymi konstruktami (tamże; Hastings, Taunt, 2002). Shelley van der Veek, Vivian Kraaij i Nadia Garnefski (2009) wykazały, że z natężeniem symptomów depresji u rodziców dzieci z zespołem Downa korelowały inne psychologiczne
zmienne niż z natężeniem doświadczanych przez nich pozytywnych emocji. Wysoki poziom stresu nie jest więc równoznaczny z niskim poziomem pozytywnej percepcji (Kayfitz,
Gragg, Orr, 2010).
Na przebieg procesu adaptacji rodziców do wyzwań związanych z trudnościami w rozwoju dziecka i na efekty tego procesu wpływa wiele wchodzących ze sobą w interakcje
czynników związanych z funkcjonowaniem dziecka, rodzica i charakterystyką szerszego
środowiska (Hill, Rose, 2009; Pisula, 2007). Istotną rolę w kształtowaniu się doświadczeń
rodzica odgrywa rodzaj zaburzeń w rozwoju dziecka, który w pewnym zakresie wyznacza
typ problemów. Badanie przedstawione w niniejszej pracy objęło dwie często porównywane ze sobą grupy matek: dzieci z autyzmem i dzieci z zespołem Downa.
DOŚWIADCZENIA RODZICÓW DZIECI Z AUTYZMEM I DZIECI Z ZESPOŁEM
DOWNA
Autyzm jest diagnozowany na podstawie profilu behawioralnego, którego specyfika ma
ważne konsekwencje dla rodziców (Griffith i in., 2010). Wiele badań dotyczy stresu rodzicielskiego, pojawiającego się u tej grupy rodziców już we wczesnych etapach rozwoju dziec-
ka. Wiąże się on z trudnym i wydłużonym procesem diagnostycznym, który z perspektywy matek jest czasem niepewności i zagubienia (Elder, 2001; Pisula, 2012a). Rodzice mają
też trudności z interpretowaniem sygnałów dziecka, ponieważ dzieci z autyzmem w porównaniu z dziećmi rozwijającymi się prawidłowo są mniej aktywnymi uczestnikami interakcji, rzadziej spontanicznie inicjują i podtrzymują kontakt, rzadziej odpowiadają na
inicjatywę innych osób oraz kierują do rodziców niejasne, a nawet sprzeczne komunikaty
(Pisula, 2005). Trudności dziecka w komunikowaniu się i problemy w relacjach społecznych należą do najważniejszych źródeł stresu rodziców dzieci z autyzmem (Davis, Carter,
2008), a ich większe natężenie może się wiązać z wyższym poziomem stresu (Ekas, Whitman, 2010; Hastings, Johnson, 2001). Obciążające dla rodziców są też problemy w zachowaniu dziecka (Eisenhower, Baker, Blacher, 2005), które mogą być związane m.in. z trudnościami w zakresie samoregulacji lub z impulsywnością (Davis, Carter, 2008). Nietypowe
zachowanie, w tym ograniczone wzorce ruchowe, np. stereotypie, bywa odbierane przez
otoczenie jako niezrozumiałe, tym bardziej że autyzm nie może być łatwo rozpoznany na
podstawie wyglądu dziecka. Prowadzi to do odrzucania i piętnowania dotkniętych nim
dzieci, znajdując odbicie w podwyższonym poziomie stresu rodziców (Pisula, 2012a).
Niewiele badań dotyczyło dotąd pozytywnej percepcji doświadczeń rodzicielskich
u rodziców dzieci z autyzmem. Zebrane dane dowodzą jednak, że ze stresem współwystępują u nich doświadczenia pozytywne. Deklarują je zarówno matki, jak i ojcowie,
chociaż według niektórych badaczy matki widzą więcej pozytywów lub też częściej
o nich mówią (Hastings i in., 2005; Kayfitz i in., 2010). Zauważają one, że obecność
dziecka korzystnie wpływa zarówno na ich rozwój osobisty, jak i na funkcjonowanie rodziny: przyczynia się do umocnienia więzi rodzinnych oraz wzrostu odporności rodziców (Lickenbrock, Ekas, Whitman, 2011). Rodzice starają się też zrozumieć perspektywę, z jakiej dziecko z autyzmem odbiera świat, i nadać sens jego zachowaniom
(Pakenham, Sofronoff, Samios, 2004). Pozwala im to rozwinąć własne schematy poznawcze i włączyć w nie nowy sposób postrzegania zjawisk.
Z wielu prac wynika, że matki dzieci z zespołem Downa (ZD) doświadczają mniejszego stresu (m.in. Dąbrowska, Pisula, 2010; Kasari, Sigman, 1997) i depresji (Abbeduto
i in., 2004) niż matki dzieci z autyzmem. Są też dane wskazujące, że poziom stresu matek
dzieci z ZD w wielu obszarach nie różni się od doświadczanego przez matki dzieci rozwijających się prawidłowo. Ewa Pisula (2007) nie stwierdziła między tymi grupami różnic
w zakresie pesymizmu, poczucia braku integracji rodziny czy ograniczenia jej możliwości.
W związku z podobnymi doniesieniami pojawił się nawet termin „przewaga zespołu Downa” (Down syndrome advantage). Robert M. Hodapp (2002) zauważa, że „przewaga” ta
może mieć kilka możliwych przyczyn. Dzieci z ZD lepiej radzą sobie w sytuacjach społecznych, są oceniane jako bardziej towarzyskie, a także rzadziej przejawiają problemy
w zachowaniu. Ich rodzice, biorący udział w badaniach, są zwykle starsi i bardziej zamożni niż rodzice dzieci z innego typu niepełnosprawnością. Mają też lepszy dostęp do specjalistycznej wiedzy na temat zaburzeń rozwoju dziecka. W porównaniu z autyzmem
przyczyny ZD są dla rodziców bardziej zrozumiałe, a diagnoza następuje wcześniej. Rodzice osób z ZD oceniają też dostępność i użyteczność wsparcia społecznego wyżej niż
rodzice dzieci z innymi problemami (Stoneman, 2007). Nie oznacza to oczywiście, że
matki dzieci z ZD nie doświadczają trudności w związku z opieką nad dzieckiem, wiele
czynników ułatwia im jednak radzenie sobie z wyzwaniami (Pisula, 2012b).
Gemma M. Griffith ze współpracownikami (2010) stwierdziła, że matki dzieci
z ZD uzyskały niższe wyniki w skalach stresu i wyższe w skali pozytywnej percepcji niż
matki dzieci z autyzmem. Z kolei King (2005) zauważył pewne podobieństwo w prze-
9
TEMPERAMENT MATEK I DZIECI Z ZABURZENIAMI ROZWOJU A POZYTYWNA PERCEPCJA...
10
biegu procesu adaptacji rodziców z tych grup. Na podstawie wywiadów opisał on pierwsze reakcje rodziców na diagnozę, zmiany w systemie przekonań rodzinnych związane
z zaburzeniami rozwoju dziecka i następujący stopniowo proces adaptacji. Wspólna dla
rodzin dzieci z ZD i autyzmem była konieczność modyfikacji przekonań i wartości.
Często prowadziła ona do dostrzegania pozytywnego wpływu dziecka na rodzinę. Rodzice opisywali poszerzenie perspektywy, zwiększoną samoświadomość i rozwój osobisty. Jednym z końcowych etapów procesu były zmiana perspektywy na opierającą się na
zasobach i mocnych stronach oraz zrównoważone podejście do potrzeb dziecka i innych
członków rodziny.
Wykazano, że do czynników sprzyjających pozytywnej percepcji doświadczeń rodzicielskich należą niektóre cechy osobowości, silny związek małżeński, brak zaburzeń
w zachowaniu dziecka, uczestniczenie przez rodziców w grupach wsparcia oraz posiadanie małej i efektywnej sieci wspierających osób (Pisula, 2007). Większość prac koncentruje się wokół porównania grup z diagnozą różnych zaburzeń rozwoju i jeśli analizowane są różnice indywidualne wewnątrz grup, to głównie w kontekście nasilenia objawów.
Dużo mniej uwagi poświęca się charakterystyce temperamentalnej dziecka i rodziców.
Jej uwzględnienie pozwoliłoby na pełniejsze rozumienie sytuacji psychologicznej rodziny – zarówno charakteru i nasilenia stresu, stosowanych strategii radzenia sobie z nim,
jak i zakresu pozytywnej percepcji. Byłoby także pomocne w rozwijaniu interwencji terapeutycznych, które coraz częściej opierają się na angażowaniu zasobów rodziny.
TEMPERAMENT A DOŚWIADCZENIA RODZICÓW ZWIĄZANE Z OPIEKĄ NAD
DZIECKIEM
Oddziaływania między spostrzeganym przez matkę temperamentem dziecka a jej zachowaniami wobec dziecka (m.in. responsywnością) są dwukierunkowe i złożone
(Aring, Renk, 2010). Istotną rolę odgrywa w nich m.in. osobowość matki (Molfese i in.,
2010), jej nastawienie względem rodzicielstwa, a także obecność i nasilenie symptomów
depresji oraz poziom odczuwanego stresu. Na przebieg interakcji wpływają zarówno zachowanie dziecka, jak i sposób postrzegania go przez rodzica (Kasari, Sigman, 1997).
Temperament dziecka może także wyznaczać wrażliwość na różne rodzaje oddziaływań
wychowawczych (Belsky, Bakermans-Kranenburg, van Ijzendoorn, 2007).
Podstawą do rozważań nad rolą temperamentu w przystosowaniu rodzica może być
teoria Arnolda H. Bussa i Roberta Plomina (1984), którzy wyróżnili trzy wymiary temperamentu, zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Pierwszy z nich, emocjonalność, to tendencja do reagowania pobudzeniem o określonej intensywności. Na wymiar drugi, aktywność, składają się wigor (siła lub intensywność reakcji) oraz tempo reakcji. Wymiar
ten nierozerwalnie wiąże się z aktywnością motoryczną i wydatkowaniem energii, określa więc styl zachowania. Towarzyskość z kolei to nieformalna charakterystyka zachowania, od której zależy kierunek działań: dążenie do kontaktu lub unikanie go. Jej źródeł
autorzy upatrują w pozytywnych wzmocnieniach płynących z interakcji społecznych,
takich jak obecność innych osób, oznaki zainteresowania z ich strony, podejmowanie
wspólnych działań czy wzajemne reagowanie na siebie.
Mimo potwierdzanego w badaniach funkcjonalnego znaczenia temperamentu wciąż
niewiele prac dotyczy różnic indywidualnych w tym zakresie u dzieci z autyzmem lub ZD.
Częściowo wynika to z trudności oddzielenia symptomów zaburzeń od charakterystyki
temperamentalnej i braku odpowiednich narzędzi pomiaru. Istnieją dane dowodzące, że
11
charakterystyka temperamentalna może wyjaśniać część różnic w ekspresji symptomów
zaburzeń, również w przypadku autyzmu. Wpływa także na wielkość nieprzystosowania
dzieci z różnego typu niepełnosprawnością (De Pauw i in., 2011) oraz efektywność interwencji terapeutycznych (Rothbart i in., 1995, za: Schwartz i in., 2009). Są to powody, dla
których badania nad temperamentem w tej grupie warte są szczególnej uwagi.
Wykazano, że zróżnicowanie temperamentalne osób z autyzmem ma wyraźny związek
z ich funkcjonowaniem emocjonalno-społecznym (Schwartz i in., 2009). Różnice w zakresie cech temperamentu między dziećmi z autyzmem a rozwijającymi się prawidłowo
występują już w 1. r. ż. i dotyczą m.in. trudności z regulowaniem reakcji na stymulację
(Gomez, Baird, 2005). U dzieci starszych ujawniają się duże problemy w przystosowaniu, tendencja do wycofywania się w reakcji na bodźce i mniejsza wytrwałość (Bailey
i in., 2000).
Rodzice dzieci z autyzmem postrzegają temperament swoich dzieci jako „trudniejszy”, również w porównaniu z rodzicami dzieci z niepełnosprawnością intelektualną,
w tym z ZD (Kasari, Sigman, 1997). Z kolei rodzice dzieci z ZD oceniają ich temperament jako „łatwiejszy” w porównaniu z rodzicami nie tylko dzieci z autyzmem, lecz także innych dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Ich oceny są bardziej zbliżone do
formułowanych przez rodziców dzieci rozwijających się prawidłowo w podobnym wieku
umysłowym. Dane dotyczące porównania dzieci z ZD i rozwijających się prawidłowo
nie są jednak spójne i wskazują przede wszystkim na zróżnicowanie stylów zachowania
dzieci z ZD oraz reakcji matek na ich zachowanie (Cunningham, 1992).
Istnieją też jednak specyficzne różnice między dziećmi z ZD a dziećmi rozwijającymi się typowo w odniesieniu do niektórych wymiarów temperamentu. Badania Marii
Gartstein i wsp. (2006) potwierdziły niższą negatywną emocjonalność i dłuższy czas
orientacji u niemowląt z ZD, w ocenie rodziców. Nie wykazano natomiast różnic w poziomie aktywności, choć niektóre bardziej bezpośrednie metody obserwacji wskazują na
mniejszą energiczność ruchów tych dzieci (Rothebart, Hanson, 1983; Vimercati i in.,
2012). W innym badaniu (Gunn, Berry, 1985) matki dzieci z ZD w wieku przedszkolnym oceniały je z kolei jako bardziej aktywne w porównaniu do dzieci rozwijających się
prawidłowo. Niejednoznaczność wyników w zakresie niektórych aspektów temperamentu potwierdzili także Goldberg i Marcovitch (1989, za: Strelau, 2002). Z przeprowadzonych przez nich analiz wynika, że jedyną cechą różniącą dzieci z ZD od rozwijających się prawidłowo niezależnie od wieku (w przedziale od 10 miesięcy do 16 lat) jest
ich niższa wytrwałość.
W badaniach, w których rodzice oceniali temperament dzieci na skali EASI (Buss,
Plomin, 1984, za: Boström, Bromberg, Hwang, 2010), dzieci z ZD były niżej oceniane
na skali negatywnej emocjonalności i nieśmiałości oraz wyżej na skali towarzyskości niż
dzieci z autyzmem. Rodzice dzieci z autyzmem oceniali też wpływ dziecka na rodzinę
jako bardziej negatywny. Nie stwierdzono natomiast różnic w zakresie wpływu pozytywnego, co może potwierdzać tezę o niezależności stresu i pozytywnej percepcji (Hastings, Taunt, 2002).
Dotychczasowe studia wykazały znaczenie temperamentu dziecka jako czynnika ryzyka dla stresu rodzicielskiego – zarówno u rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju, jak
i dzieci rozwijających się prawidłowo. Niewielka jest jednak wiedza na temat związku
BADANIA NAD TEMPERAMENTEM DZIECI Z ZABURZENIAMI ROZWOJU
12
między temperamentem dziecka i matki a pozytywną percepcją doświadczeń rodzicielskich. Zagadnieniom tym poświęcona została niniejsza praca.
Cel badania i hipotezy badawcze
Celem badania było poznanie powiązań między temperamentem a doświadczeniami rodzicielskimi ujmowanymi z perspektywy zasobów ułatwiających rodzinie adaptację do sytuacji problemowych. Oczekiwano, że wyższe nasilenie towarzyskości dziecka będzie
współwystępować z wyższym poziomem pozytywnej percepcji doświadczeń rodzicielskich
u matek, a wyższy poziom emocjonalności i nieśmiałości dziecka będzie współwystępował
z niższym poziomem pozytywnej percepcji doświadczeń rodzicielskich (hipoteza 1). Wyższe natężenie dziecięcej emocjonalności i nieśmiałości oraz niższa towarzyskość (a także
współwystępowanie tych cech) mogą stanowić czynnik ryzyka dla wystąpienia trudności
w zachowaniu i interakcjach z innymi. Prawdopodobnie podwyższają więc poziom stresu
rodziców oraz utrudniają im identyfikowanie pozytywnych aspektów rodzicielstwa.
Wpływ określonych charakterystyk dziecka na percepcję matki może się różnić także w zależności od jej własnego temperamentu. W związku z tym oczekiwano również
istnienia związku między nasileniem cech temperamentu matki a pozytywną percepcją
doświadczeń rodzicielskich (hipoteza 2). Wyższe nasilenie towarzyskości matki może się
wiązać ze spostrzeganiem przez nią bardziej pozytywnego wpływu dziecka na życie rodziny. Wyższe natężenie emocjonalności może natomiast utrudniać matce dokonywanie
pozytywnego przeformułowania problemu i współwystępować z niższym poziomem
pozytywnych doświadczeń. Ze względu na brak danych empirycznych oraz modelu teoretycznego trudno jednak wskazać kierunek zależności między tymi zmiennymi.
METODA
Osoby badane
W badaniu uczestniczyło 61 matek dzieci z zaburzeniami rozwoju, w tym 31 matek
dzieci z autyzmem oraz 30 matek dzieci z zespołem Downa.
Wiek matek dzieci z autyzmem wahał się między 25. a 47. r. ż. (M = 35,18, SD = 5,58).
Dwadzieścia matek miało wykształcenie wyższe lub licencjackie, dziewięć − wykształcenie średnie, jedna osoba − wykształcenie podstawowe, a jedna − zawodowe.
Wiek dzieci z autyzmem wynosił od 3 do 7 lat (M = 4,89, SD = 1,25). W grupie było 19 chłopców oraz 12 dziewczynek. Średni wiek, w jakim u dzieci został zdiagnozowany autyzm, to 2,7 lat. Większość dzieci (17 osób) uczęszczało do przedszkoli specjalnych. Pozostałe uczyły się w przedszkolach integracyjnych (sześcioro dzieci), masowych
(troje dzieci) lub w placówkach określonych jako „inne” (pięcioro dzieci). Rodziny były
w większości pełne (tylko czworo dzieci było wychowywanych przez samotne matki).
Siedemnaścioro dzieci miało rodzeństwo. W przypadku trzech rodzin zaburzenia w rozwoju wystąpiły także u innych dzieci. Dwadzieścia dwie matki oceniły sytuację materialną rodziny jako raczej dobrą, a dziewięć uznało, że jest ona raczej trudna. Większość
rodzin pochodziła z dużych miast powyżej 500 tys. mieszkańców (12 rodzin) lub z miast
od 100 do 500 tys. mieszkańców (osiem rodzin).
Wiek matek dzieci z ZD wahał się od 28 do 52 lat (M = 39,12, SD = 5,88). Był on
istotnie wyższy niż w grupie matek dzieci z autyzmem (t(59) = −2,72; p < 0,01). Więk-
13
szość matek (16 osób) miała wykształcenie wyższe lub na poziomie licencjatu, siedem −
wykształcenie średnie, pięć − zawodowe, a dwie − podstawowe.
Średni wiek dzieci wynosił w tej grupie 7,4 lat (SD = 2,43) i wahał się w przedziale
od 3 do 13 lat. Dzieci z ZD były istotnie starsze (Mrang = 39,63) od dzieci z autyzmem
(Mrang = 21,37), U = 176; p < 0,001. Wśród dzieci znalazło się 17 chłopców i 12 dziewczynek. Sześcioro dzieci uczęszczało do przedszkola specjalnego, 12 do przedszkola integracyjnego, a 11 dzieci uczyło się w szkole specjalnej. Wszystkie rodziny były pełne. Jedno dziecko było jedynakiem, połowa dzieci miała jednego brata lub siostrę, czworo
dzieci miało troje lub więcej rodzeństwa. W jednej rodzinie zaburzenia w rozwoju występowały u drugiego dziecka.
Również w tej grupie badanych większość rodzin pochodziła z dużych miast powyżej 500 tys. mieszkańców (12 rodzin) lub z miast wielkości 100−500 tys. mieszkańców
(sześć rodzin). Większość matek (19) oceniła sytuację materialną rodziny jako raczej dobrą, pięć postrzegało ją jako raczej trudną, trzy osoby − jako bardzo dobrą i trzy osoby
− jako bardzo trudną.
Narzędzia badawcze
W badaniu posłużono się Skalą Pozytywnego Wpływu (Positive Contributions Scale –
PCS) pochodzącą z Kwestionariusza Percepcji Rodzicielskiej KIPP (Kansas Inventory of
Parental Perceptions; Behr, Murphy, Summers, 1992). Polskie tłumaczenie powstało za
zgodą autorów w ramach seminarium magisterskiego prowadzonego na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego przez Ewę Pisulę.
Do pomiaru temperamentu matek oraz dzieci wykorzystano Kwestionariusze Temperamentu EAS: kwestionariusz EAS-D (Wersja dla dorosłych) oraz EAS-C (Wersja dla
dzieci ocenianych przez rodziców). Narzędzia te zostały opracowane przez Bussa i Plomina, autorem ich polskiej adaptacji jest Włodzimierz Oniszczenko (1997).
Kwestionariusz KIPP przeznaczony jest do badań nad pozytywną percepcją rodzicielską
u rodziców dzieci z niepełnosprawnością. Podstawę teoretyczną kwestionariusza stanowi
teoria adaptacji poznawczej Shelley Taylor (Taylor, Brown, 1988) oraz model kryzysu rodziny ABCX, wraz z jego rozwinięciem autorstwa Hamiltona I. McCubbina i Joan M.
Patterson (1982). Uwzględniona w narzędziu percepcja doświadczeń rodzicielskich obejmuje takie wymiary, jak spostrzeganie pozytywnego wpływu zdarzeń na życie rodziny,
własnej kontroli nad nimi i nadawania im określonych znaczeń. W skład kwestionariusza KIPP wchodzą cztery skale: Skala Pozytywnego Wpływu (Positive Contribution
Scale; PCS), Skala Porównań Społecznych (Social Comparisons), Skala Atrybucji Przyczynowych (Causal Attributions) i Skala Poczucia Kontroli (Mastery/Control).
W badaniu posłużono się Skalą Pozytywnego Wpływu. Mierzy ona tendencję do
postrzegania członka rodziny z niepełnosprawnością jako osoby mającej pozytywny
wpływ, w znaczeniu wkładu w różne obszary życia rodziny. Składa się z 50 pozycji, do
których rodzice ustosunkowują się na czterostopniowej skali (ZN – zdecydowanie nie; N
– nie, T – tak; ZT – zdecydowanie tak). W skład Skali wchodzi dziewięć podskal wyodrębnionych na podstawie analizy czynnikowej głównych składowych. Wyższy wynik
w obrębie podskali może się wiązać z wyższym nasileniem percepcji określonego typu,
ale także z lepszym uświadomieniem sobie pewnych zjawisk lub częstszym wykorzysty-
Kwestionariusz Percepcji Rodzicielskiej KIPP
14
waniem pozytywnej percepcji jako strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Podskale są następujące: „nauka przez doświadczenie ze szczególnymi problemami” (Learning through experience with special problems), „poczucie szczęścia i spełnienia” (Happiness
and Fulfillment), „osobista siła i bliskość rodziny” (Personal strength and family closeness),
„rozumienie celów życia” (Understanding life’s purposes), „rozwój osobisty i dojrzałość”
(Personal growth and maturity), „świadomość przyszłości” (Awareness of future issues),
„poszerzone sieci społeczne” (Expanded social network), „kariera lub rozwój zawodowy”
(Career or job growth), „duma i współpraca” (Pride and cooperation). Ostatnia podskala
stosowana jest wyłącznie w badaniach rodziców dzieci powyżej 4. r. ż. Ponieważ w badaniu uczestniczyły matki dzieci młodszych, wyniki tej podskali nie były analizowane.
Badania rzetelności kwestionariusza przeprowadzone przez jego autorów w próbie
amerykańskiej (Behr i in., 1992) wykazały akceptowalne lub lepsze wartości współczynnika alfa Cronbacha dla podskal skali PCS (od 0,56 do 0,86). Autorzy kwestionariusza
podkreślają jednak konieczność uwzględniania możliwej niskiej stabilności w interpretacji wyników. Dotychczas brak polskich badań nad strukturą czynnikową, trafnością
i rzetelnością skal KIPP.
Kwestionariusze Temperamentu EAS
Kwestionariusz EAS służy do pomiaru zdeterminowanych genetycznie cech temperamentu, które ujawniają się już w 1. r. ż. dziecka i stają się podstawą rozwoju osobowości.
Wersja dla dorosłych (EAS-D) składa się z pięciu skal mierzących emocjonalność (niezadowolenie, strach i złość), aktywność oraz towarzyskość. W skład każdej ze skal wchodzą po cztery pozycje. Badani udzielają odpowiedzi na pięciostopniowej skali, gdzie 1
oznacza zdecydowanie nie, 2 – raczej nie, 3 – nie wiem, 4 – raczej tak i 5 – zdecydowanie
tak.
Studia nad zgodnością wewnętrzną skal kwestionariusza w próbach polskich wykazały, że jest ona dość niska – współczynniki alfa Cronbacha osiągały wartość od 0,57
(towarzyskość) do 0,74 (niezadowolenie). Stabilność pomiaru analizowana po dwóch tygodniach oraz sześciu miesiącach była jednak zadowalająca.
W badaniu wykorzystano także kwestionariusz EAS-C umożliwiający pomiar temperamentu dzieci (w wersji wypełnianej przez rodzica). Narzędzie zbudowane jest z czterech skal mierzących emocjonalność, nieśmiałość, aktywność oraz towarzyskość.
W skład każdej ze skal wchodzi pięć pozycji. Badani udzielają odpowiedzi na pięciostopniowej skali, gdzie 1 oznacza zdecydowanie nie, 2 – raczej nie, 3 – nie wiem, 4 – raczej tak
i 5 – zdecydowanie tak. Rzetelność tego kwestionariusza jest zadowalająca.
Procedura
Kontakt z osobami badanymi nawiązywano za pośrednictwem ośrodków terapeutycznych, przedszkoli specjalnych i integracyjnych oraz szkół specjalnych na terenie kilku
miast (Warszawy, Białegostoku, Siemiatycz i Bielska Podlaskiego). Po wyrażeniu przez
dyrektorów placówek zgody na kontakt z rodzicami, rodziców informowano o badaniu
i proszono o wzięcie w nim udziału. Osobom, które wyraziły zgodę, przekazywano zestaw kwestionariuszy, które następnie były wypełniane indywidualnie, w ośrodkach lub
w domach badanych (w takiej sytuacji były następnie zwracane do placówek). Każda
z osób badanych otrzymała materiał złożony z instrukcji, ankiety demograficznej i trzech
kwestionariuszy.
15
WYNIKI
Profile temperamentu dzieci z autyzmem oraz dzieci z ZD
W tabeli 1. przedstawiono statystyki opisowe dla wszystkich skal EAS oraz wyniki porównania grup testem t-Studenta.
TABELA 1. Statystyki opisowe oraz wyniki porównania charakterystyki temperamentalnej dzieci
z autyzmem oraz ZD w ocenie matek
Dzieci z ZD
Dzieci z autyzmem
Wymiar
temperamentu
M
SD
M
SD
towarzyskość
18,30
2,85
15,29
3,59
emocjonalność
16,00
2,98
16,97
3,83
1,10
aktywność
18,17
4,42
19,26
3,71
1,05
nieśmiałość
12,10
3,63
13,23
3,32
1,26
t
−3,62***
M – średnia, SD – odchylenie standardowe
* p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001
Porównanie profilu temperamentalnego dzieci z autyzmem oraz ZD wykazało istotną różnicę między grupami w zakresie towarzyskości. W ocenie matek dzieci z ZD są
bardziej towarzyskie niż dzieci z autyzmem. W badaniu nie stwierdzono różnic na żadnym z pozostałych wymiarów temperamentu mierzonych EAS-C.
W celu analizy związku między cechami temperamentu a pozytywną percepcją doświadczeń rodzicielskich posłużono się współczynnikiem rho-Spearmana. Nie wykryto
istotnych korelacji pomiędzy żadną z cech temperamentu dziecka a wynikiem ogólnym
na skali pozytywnej percepcji rodzicielskiej matki. Nie potwierdzono także występowania istotnych korelacji między tymi zmiennymi w podgrupach wyodrębnionych ze
względu na rodzaj diagnozy dziecka.
Przeprowadzone analizy korelacji między wymiarami temperamentu dziecka a poszczególnymi obszarami pozytywnej percepcji rodzicielskiej (podskalami PCS) wykazały istnienie związków między tymi zmiennymi. W grupie matek dzieci z autyzmem istniał dodatni związek pomiędzy emocjonalnością dziecka a percepcją jego wpływu na
naukę poprzez doświadczenie związane ze szczególnymi problemami, rs = 0,41; p < 0,05.
Im silniejsza była tendencja dziecka z autyzmem do reagowania negatywnymi emocjami, tym wyższy w opinii matki stawał się jego wpływ na jej wiedzę i wrażliwość dotyczącą niepełnosprawności.
W grupie matek dzieci z ZD wyższa towarzyskość dziecka współwystępowała z silniejszą percepcją jego wpływu na naukę poprzez doświadczenia związane ze szczególnymi problemami (rs = 0,38; p < 0,05). Ponadto, im wyższa była aktywność dziecka, tym
większy, pozytywny wpływ dziecka na własny rozwój zawodowy dostrzegały matki
(rs = 0,37; p < 0,05). Nieśmiałość dziecka korelowała natomiast ujemnie ze spostrzeganą
osobistą siłą oraz bliskością członków rodziny (rs = −0, 36; p < 0,05).
Temperament dziecka a pozytywna percepcja rodzicielska
16
Temperament matki a pozytywna percepcja doświadczeń rodzicielskich
Stwierdzono, że niektóre cechy temperamentu matki korelowały z pozytywną percepcją doświadczeń rodzicielskich – mierzoną ogólnie. Dotyczyło to aktywności (rs = 0,41; p < 0,01)
oraz towarzyskości (rs = 0,263; p < 0,05). Korelacje z emocjonalnością, a więc niezadowoleniem, strachem lub złością matki, nie osiągnęły poziomu istotności statystycznej (odpowiednio rs = −0,181, −0,236 i −0,072), choć ich kierunek był zgodny z oczekiwaniem.
Podobne analizy przeprowadzone w podziale na podgrupy wykazały umiarkowaną
korelację aktywności matek dzieci z autyzmem z wynikiem ogólnym skali pozytywnej
percepcji rodzicielskiej, rs = 0,43; p < 0,05.
Analizie poddano także współwystępowanie określonych cech temperamentu matek z poszczególnymi podskalami pozytywnej percepcji rodzicielskiej. Wyniki tych analiz w całej zbadanej próbie łącznie przedstawiono w tabeli 2.
TABELA 2. Korelacje rho-Spearmana wymiarów pozytywnej percepcji z temperamentem matek w całej
badanej próbie łącznie
Wymiary pozytywnej
percepcji doświadczeń
rodzicielskich
niezadowolenie
strach
złość
emocjonalność
aktywność
towarzyskość
nauka przez
doświadczenie
−,007
,061
−,016
,012
,224
,157
szczęście
−,294*
−,211
−,192
−,270*
,179
,275*
siła i integracja rodziny
−,239
−,236
−,141
−,246
,222
,218
cel życia
−,323*
−,160
−,318*
−,321*
,255*
,343**
przyszłość
−,139
,071
,006
–,059
,436**
,118
rozwój osobisty
−,439
poszerzone sieci społeczne
−,164
rozwój zawodowy
−,165
**
*
−,343
−,426
,253
,334**
−,111
−,161
−,155
,128
,377**
,025
,030
−,048
,268*
−,267
*
**
**
−,016
* p < 0,05; ** p < 0,01
Ujemne korelacje wystąpiły w zakresie negatywnej emocjonalności matki i niektórych wymiarów pozytywnej percepcji rodzicielskiej. Niezadowolenie, strach i złość korelowały ujemnie z podskalą rozwoju osobistego. Dodatkowo w zakresie emocjonalności
wyższe nasilenie niezadowolenia współwystępowało z niższym nasileniem percepcji pozytywnego wpływu dziecka na poczucie szczęścia. Wyższe wyniki w zakresie złości
współwystępowały natomiast z niższymi wynikami skali celu życia.
Również towarzyskość matki umiarkowanie dodatnio korelowała z pozytywną percepcją: najsilniej z podskalą rozwoju osobistego, a także z podskalami sieci społecznych,
celu życia oraz szczęścia.
Stwierdzono ponadto umiarkowaną dodatnią korelację wyników w skali aktywności z wynikami w podskali „świadomość przyszłości”, a także słabe, dodatnie korelacje
aktywności ze skalami rozwoju zawodowego, rozwoju osobistego oraz celu życia.
Z powyższych analiz wynika, że percepcja wpływu dziecka na rozwój osobisty i dojrzałość matki pozostaje w związku ze wszystkimi mierzonymi cechami temperamentu
matki. Wynik ten różni się jednak w zależności od grupy. W tabeli 3. przedstawione zo-
17
stały wyniki analizy korelacji między tymi zmiennymi w grupie matek dzieci z zespołem
Downa.
TABELA 3. Korelacje rho-Spearmana wymiarów pozytywnej percepcji rodzicielskiej z temperamentem
matek dzieci z zespołem Downa
Wymiary pozytywnej
rodzicielskich
niezadowolenie
strach
aktywność
towarzyskość
−,123
,124
,359
,031
,062
,241
−,078
,130
złość
nauka przez
doświadczenie
−,055
−,124
szczęście
,019
−,083
bliskość rodziny
−,203
−,397
cel życia
−,238
−,242
−,361
,303
,367*
przyszłość
−,119
−,069
−,115
,422*
,140
rozwój osobisty
−,183
−,198
−,014
,239
,203
sieci społeczne
−,222
−,032
−,108
,218
,542**
rozwój zawodowy
−,309
,010
,057
,465*
,182
*
−,232
*
* p < 0,05; ** p < 0,01
W tej grupie badanych towarzyskość silnie dodatnio korelowała z postrzeganym poszerzeniem sieci społecznych, a także umiarkowanie z podskalą celu życia. Wyższa aktywność matek dzieci z ZD współwystępowała natomiast z silniejszą percepcją pozytywnego
wpływu dziecka na rozwój zawodowy oraz świadomość przyszłości. Wyniki w podskali
rozwoju osobistego nie korelowały istotnie z żadnym z wymiarów temperamentu matki.
Wyniki uzyskane przez matki dzieci z autyzmem przedstawiono w tabeli 4.
TABELA 4. Korelacje rho-Spearmana wymiarów pozytywnej percepcji rodzicielskiej z temperamentem
Wymiary pozytywnej
rodzicielskich
niezadowolenie
strach
złość
aktywność
towarzyskość
nauka przez
doświadczenie
,042
,233
,233
,093
,288
szczęście
−,541**
−,309
−,309
−,370*
,236
siła i integracja rodziny
−,243
−,110
−,110
−,052
,393*
cel życia
−,396*
−,078
−,078
−,197
,196
przyszłość
−,197
,188
,188
,141
,457**
−,724**
−,387*
−,387*
−,549**
,346
poszerzone sieci społeczne
−,051
−,184
−,184
−,192
−,003
rozwój zawodowy
−,005
,035
,035
,078
−,001
rozwój osobisty
* p < 0,05; ** p < 0,01
matek dzieci z autyzmem
18
Współczynniki korelacji były istotne w przypadku korelacji rozwoju osobistego
z każdą ze skal kwestionariusza temperamentu matki (poza aktywnością). W przypadku cech składających się na emocjonalność były to korelacje ujemne, najsilniejsze dla
niezadowolenia. Skłonność matki do reagowania niezadowoleniem korelowała ujemnie
także z poczuciem szczęścia oraz, nieco słabiej, ze skalą celu życia. Wyższe wyniki w zakresie złości współwystępowały ze słabszą pozytywną percepcją wpływu dziecka na poczucie szczęścia i spełnienia.
Wyższe wyniki w zakresie aktywności matek dzieci z autyzmem współwystępowały
z dostrzeganiem przez nie pozytywnego wpływu dziecka zarówno na bliskość rodziny,
jak i na świadomość przyszłości.
Analizy dodatkowe
W badaniu wykazano także, że nasilenie pozytywnej percepcji (uwzględniono wyłącznie wynik ogólny PCS) w grupie matek dzieci z ZD (M = 141,93; SD = 17,01) jest istotnie wyższe niż u matek dzieci z autyzmem (M = 131,48; SD = 15,27), t(59) = −2,53;
p < 0,05. Ponieważ jednak dzieci z ZD, których matki brały udział w badaniu, były starsze od dzieci z autyzmem, analizie poddano także związek wieku dziecka z pozytywną
percepcją matki. Był on istotny w grupie ogólnej rs = 0,27; p < 0,05.
DYSKUSJA WYNIKÓW
W zaprezentowanym badaniu analizie poddano współwystępowanie określonych cech
temperamentu matek i dzieci z zaburzeniami rozwoju (w rozumieniu teorii Bussa i Plomina, 1984) z pozytywną percepcją rodzicielską.
Przed przystąpieniem do weryfikacji hipotez porównano, jak matki z obu grup postrzegają temperament swoich dzieci. Wykazano, że matki dzieci z ZD oceniały towarzyskość swoich dzieci wyżej niż matki dzieci z autyzmem. Jest to wynik dość oczywisty
i spójny z rezultatami innych badań, potwierdzającymi wysokie kompetencje społeczne
dzieci z ZD (Walz, Benson, 2002). Osoby z tym zespołem oceniane są jako szczególnie
pogodne, uczuciowe i towarzyskie (Gilmore, Campbell, Cuskelly, 2003; Burke, Fisher,
Hodapp, 2012), co zostało nawet określone terminem Down personality (Lecavalier, Tasse, 2005). Wyniki innych badań sugerują, że profil kompetencji poznawczych i społecznych dzieci z ZD może być znacznie bardziej złożony i powiązany z rozmaitymi trudnościami (Fidler, 2006). Nie ulega jednak wątpliwości, że w porównaniu z dziećmi
z autyzmem, przejawiającymi duże trudności w relacjach społecznych, matki miały
istotne podstawy, żeby oceniać towarzyskość dzieci z ZD znacznie wyżej.
W badaniu nie stwierdzono różnic w zakresie oceny przez matki nieśmiałości i negatywnej emocjonalności dzieci z obu grup. Wynik ten jest zaskakujący w kontekście
rezultatów wcześniejszych prac (Boström, Bromberg, Hwang, 2010). Brak różnic w tym
zakresie może wynikać z ograniczeń badania, zwłaszcza z wielkości próby. Kierunek niewielkich różnic między średnimi obu grup był zgodny z oczekiwaniami.
Nie potwierdziło się oczekiwanie, że wyższa towarzyskość oraz niższa emocjonalność
i nieśmiałość dziecka współwystępują z silniejszą pozytywną percepcją rodzicielską u matki
w sensie ogólnym. Uzyskano natomiast istotne korelacje niektórych wymiarów pozytywnej
percepcji z cechami temperamentu dziecka. W przypadku matek dzieci z ZD temperament
dziecka korelował z większą liczbą wymiarów pozytywnej percepcji rodzicielskiej. Wyższa
aktywność dzieci wiązała się w tej grupie z dostrzeganiem ich pozytywnego wpływu na rozwój zawodowy matki, a ich mniejsza nieśmiałość − z wyższą oceną integracji rodziny.
Warto zwrócić uwagę na różnice w temperamencie dziecka, które korelowały dodatnio z podskalą dotyczącą wrażliwości matki względem innych i rozumienia przez nią
istoty niepełnosprawności. W grupie matek dzieci z ZD była to towarzyskość, natomiast
w grupie matek dzieci z autyzmem – negatywna emocjonalność. Pierwszy z tych wyników jest dość oczywisty. Podkreślana już tutaj towarzyskość dzieci z ZD może powodować, że to właśnie wpływowi dziecka matki przypisują własną zwiększoną wrażliwość
na innych ludzi. Także w innych badaniach (Burke i in., 2012) wyższa motywacja do
nawiązywania kontaktów społecznych przez młodzież z ZD współwystępowała z wyższym natężeniem pozytywnej percepcji rodzicielskiej. Związek nasilenia negatywnej
emocjonalności dzieci z autyzmem z pozytywną percepcją u matki jest trudniejszy do
wyjaśnienia. Wskazuje on bowiem, że cechy dziecka zazwyczaj postrzegane jako negatywne – tendencja do reagowania złością, strachem, niepokojem – nie muszą współwystępować z niskim nasileniem pozytywnej percepcji rodzicielskiej. Być może rolę w tym
zjawisku odgrywają procesy pozytywnego przeformułowania i nadawania przez matki
osobistych znaczeń swoim doświadczeniom rodzicielskim (King, 2005; Van der Veek
i in., 2009). Aby tę kwestię rozstrzygnąć, należałoby poznać opinie matek na temat tych
aspektów funkcjonowania dziecka z autyzmem.
Przeprowadzone analizy wykazały także, że pozytywna percepcja rodzicielska może
silniej wiązać się z temperamentem matki niż ze spostrzeganą charakterystyką dziecka.
Wyższa towarzyskość matek korelowała z wyższymi wynikami w zakresie pozytywnej
percepcji. Być może więc, wyższe nasilenie towarzyskości, oznaczające silniejszą motywację do poszukiwania kontaktu z innymi, umożliwia rodzicom zbudowanie efektywnych
sieci wsparcia społecznego. Jest ono ważnym zasobem, ułatwiającym adaptację i dokonywanie pozytywnych przeformułowań (Resch, Benz, Elliott, 2012). Potwierdzeniem dla
tych przypuszczeń może być fakt, że matki, które opisywały siebie jako osoby bardziej towarzyskie, dostrzegały silniejszy wpływ swoich dzieci na poszerzenie sieci społecznych
(wynik ten był istotny w całej grupie oraz w grupie matek dzieci z ZD). W grupie matek
dzieci z autyzmem towarzyskość korelowała jednak nie z podskalą sieci społecznych, lecz
z dostrzeganym wpływem dziecka na rozwój osobisty i dojrzałość (a więc m.in. odpowiedzialność, cierpliwość oraz radzenie sobie z problemami). Towarzyskość może zatem
w różny sposób wiązać się z bardziej pozytywną percepcją rodzicielstwa, a jej wpływ na
postrzeganie dziecka przez matkę wymaga dokładniejszych analiz.
Drugą ważną cechą temperamentu matki, w dużym stopniu wyznaczającą jej pozytywną percepcję dziecka, była aktywność. Wynik ten jest szczególnie interesujący, ponieważ w teorii Bussa i Plomina (1984) aktywność to jedyna cecha odnosząca się raczej
do stylu niż samej treści zachowania. W dotychczasowych badaniach potwierdzano
związki między temperamentem a strategiami radzenia sobie ze stresem (Rueda, Rothbart, 2009). Można więc przypuszczać, że aktywność wiąże się z tendencją do angażowania się w wiele działań, w tym – prawdopodobnie – ze stosowaniem strategii radzenia
sobie ze stresem skoncentrowanych na problemie. Powierdzeniem dla tej tezy mogłyby
być korelacje aktywności z takimi wymiarami pozytywnej percepcji dziecka, jak jego
wpływ na rozwój osobisty rodzica, rozwój zawodowy czy świadomość przyszłości (w tym
np. świadomość wagi planowania życia rodziny). Wyniki te warto zastawić z badaniami
z udziałem rodziców młodzieży i dorosłych osób z ZD (Burke i in., 2012). Rodzice, którzy wykazywali bardziej aktywny sposób radzenia sobie ze stresem, spostrzegali też
większy pozytywny wpływ dziecka na rodzinę (mierzony kwestionariuszem KIPP).
19
20
Dotychczasowe badania potwierdziły związek między negatywną emocjonalnością
matki i dziecka a występowaniem problemów w jego zachowaniu (Slatcher, Trentacosta,
2012). Podobne wyniki (Cumberland-Li i in., 2003) dowodzą dużego znaczenia tej charakterystyki w przebiegu interakcji z dzieckiem, a co za tym idzie, w budowaniu doświadczeń rodzicielskich. Negatywna emocjonalność matek w prezentowanej pracy nie
korelowała jednak z wynikiem ogólnym skali pozytywnej percepcji. W obu grupach
matek wiązała się natomiast z niektórymi jej wymiarami. U matek dzieci z autyzmem
najsilniejszy był ujemny związek niezadowolenia matki z percepcją dziecka jako źródła
radości i spełnienia. W grupie matek dzieci z ZD również ujemny był związek między
strachem a dostrzeganiem pozytywnego wpływu dziecka na integrację rodziny.
Interesujące są korelacje podskali rozwoju osobistego z każdym (poza aktywnością)
wymiarem temperamentu matek dzieci z autyzmem oraz brak podobnych korelacji
w przypadku matek dzieci z ZD. Podsumowując opisane rezultaty, można – z dużą
ostrożnością – sformułować bardziej ogólną interpretację. Być może w przypadku matek
dzieci z autyzmem percepcja wpływu dziecka na rodzinę jest silniej związana z temperamentem matki oraz słabiej z temperamentem dziecka niż w grupie matek dzieci z ZD.
Przypuszczenie to wymagałoby jednak sprawdzenia.
Wynik ogólny uzyskany przez matki dzieci z ZD w skali pozytywnej percepcji rodzicielskiej był wyższy niż wynik matek dzieci z autyzmem. Podobne rezultaty otrzymali Griffith i wsp. (2010). Jednakże w ich badaniu, po kontroli zachowań problemowych
oraz prospołecznych, różnice w zakresie pozytywnej percepcji zanikły. W tym kontekście opisywana przez matki wyższa towarzyskość dzieci z ZD (oraz dodatnia korelacja
towarzyskości dziecka z wynikiem na skali pełnej PCS w próbie ogólnej) mogą wskazywać na szczególne znaczenie tej cechy w tworzeniu pozytywnego obrazu dziecka.
Jednocześnie warto przypomnieć, że wiek dzieci korelował dodatnio z nasileniem
pozytywnej percepcji rodzicielskiej u matki, a dzieci z ZD były starsze od dzieci z autyzmem. Nie jest więc wykluczone, że różnice w pozytywnej percepcji wiążą się raczej
z różnicami w zakresie charakterystyki demograficznej badanej próby (Hodapp, 2002)
niż z odmiennymi doświadczeniami matek wynikającymi ze specyfiki zaburzeń występujących u dzieci. Jest to jedno z najważniejszych ograniczeń badania, które skłania do
zachowania szczególnej ostrożności przy interpretacji i uogólnianiu wyników. Próba badawcza była ponadto mała i niejednorodna, co także wpływa na rzetelność pomiaru.
W badaniu nie uczestniczyły matki dzieci rozwijających się prawidłowo, co ogranicza
możliwość wnioskowania na temat specyfiki związków między temperamentem a pozytywną percepcją u matek dzieci z zaburzeniami rozwoju. Z wymienionych powodów rezultaty niniejszego badania należy traktować jako pilotażowe, pomocne w ustaleniu kierunków dalszych poszukiwań. Dodatkowym argumentem na rzecz takiego stanowiska
jest fakt, że stabilność wyników skali PCS kwestionariusza KIPP, analizowana przez jego autorów, była w niektórych podskalach niska, a dotychczas nie zweryfikowano właściwości psychometrycznych tego narzędzia w warunkach polskich. Należy także podkreślić, że specyfika tego kwestionariusza sprawia, iż uzyskane w nim wyniki powinny
być interpretowane raczej w kategoriach pomiaru percepcji osoby badanej w danym momencie niż globalnych, charakterystycznych dla niej przekonań (Behr, Murphy, Summers, 1992). Trzeba również pamiętać, że przeprowadzone w badaniu analizy korelacyjne odnoszą się jedynie do współwystępowania zjawisk i nie przesądzają o istnieniu
związków przyczynowo-skutkowych.
W kolejnych pracach warto byłoby zbadać rolę możliwych mediatorów związków
temperamentu z percepcją rodzicielstwa. Nie jest wykluczone, że należy do nich poziom
21
rozwoju językowego i społecznego dzieci, dla którego temperament jest ważnym predyktorem (Mundy i in., 2007).
Zaprezentowane analizy odnoszą się do wąskiego obszaru powiązań temperamentu matki i dziecka z percepcją doświadczeń rodzicielskich. Potwierdzają jednak, że zarówno matki
dzieci z autyzmem, jak i matki dzieci z zespołem Downa dostrzegają pozytywny wpływ
dziecka na różne obszary własnego życia oraz na funkcjonowanie całej rodziny. Badania prowadzone w tym obszarze mają potencjalnie ważne implikacje praktyczne (Kayfitz i in., 2010).
Oceny temperamentu dziecka dokonywane przez rodziców mogą pomóc w identyfikowaniu
zarówno zasobów danej rodziny, jak i obszarów wymagających szczególnego wsparcia. Istnieją dowody na skuteczność interwencji terapeutycznych (np. grup pomocy), zmierzających
do zwiększenia pozytywnej percepcji wpływu dziecka na różne obszary życia rodziny (Singer
i in., 1999). Przyjęcie perspektywy opartej na zasobach i rozwijaniu mocnych stron pozwala
na rozwijanie umiejętności, które umożliwiają rodzicom zdobywanie wielu pozytywnych
doświadczeń w relacji z dzieckiem. W wywiadach prowadzonych przez Kinga i in. (2005)
rodzice wspominają, jak ważna była dla nich już sama zmiana sposobu mówienia (re-language) o trudnościach dziecka. Okazała się jednocześnie impulsem do przeformułowania problemu, czymś więcej niż zjawiskiem odnoszącym się ściśle tylko do języka. Nurt, w jakim
mieści się zaprezentowane w tej pracy badanie, umożliwia refleksję nad osobistym znaczeniem trudnych doświadczeń dla rodzica i głębsze poznanie przebiegu procesów adaptacji.
Abbeduto, L., Seltzer, M.M., Shattuck, P.,
Krauss, M., Orsmond, G., Murphy,
M.M. (2004). Psychological well-being
and coping in mothers of youths with autism, Down syndrome or Fragile X syndrome. American Journal on Mental Retardation, 109, 237–254.
Aring, S., Renk, K. (2010). Associations among
young children’s temperament, parents’
perceptions of their young children, and
characteristics of the parent-young child
relationship. Journal of Early Childhood
and Infant Psychology, 6, 59−83.
Bailey, D.B., Deborah, D.H., Mesibov, G.,
Ament, N., Skinner, M. (2000). Early development, temperament, and functional
impairment in autism and Fragile X syndrome. Journal of Autism and Developmental Disorders, 30(1), 49−59.
Behr, S., Murphy, D., Summers, J. (1992). User’s
Manual: Kansas Inventory of Parental Perceptions (KIPP). Lawrence: University of
Kansas, Beach Centers of Families and
Disability.
Belsky, J., Bakermans-Kranenburg, M., van
Ijzendoorn, M. (2007). For better and for
worse: Differential susceptibility to environmental influences. Current Directions
in Psychological Science, 16, 300–304.
Boström, P., Bromberg, M., Hwang, C.P.
(2010). Different, difficult or distinct?
Mothers’ and fathers’ perceptions of temperament in children with and without
intellectual disabilities. Journal of Intellectual Disability Research, 54(9), 806−819.
Burke, M.M., Fisher, M., Hodapp, R. (2012).
Relations of parental perceptions to the
behavioural characteristics of adolescents
with Down syndrome. Journal on Deve
lopmental Disabilities, 18(2), 50−58.
Buss, A.H., Plomin, R. (1984). Temperament:
Early Developing Personality Traits. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Crnick, K., Gaze, C., Hoffman, C. (2005). Cumulative parenting stress across the preschool period: Relations to maternal parenting and child behaviour at age 5. Infant
and Child Development, 14(2), 117−132.
Cumberland-Li, A., Eisenberg, N., Champion,
C., Gershoff, E., Fabes, R. (2003). The relation of parental emotionality and related
dispositional traits to parental expression
of emotion and children’s social functioning. Motivation and Emotion, 27(1), 27−56.
Cunningham, C. (1992). Dzieci z zespołem
Downa. Warszawa: WSiP.
Davis, O.N., Carter, S.A. (2008). Parenting
stress in mothers and fathers of toddlers
BIBLIOGRAFIA
22
with autism spectrum disorders: Associations with child characteristics. Journal of
Autism and Develompmental Disorders,
38, 1278−1291.
Dąbrowska, A., Pisula, E. (2010). Parenting
stress and coping styles in mothers and fathers of pre-school children with autism
and Down syndrome. Journal of Intellectual Disability Research, 54(3), 266–280.
De Pauw, S.S.W., Mervielde, I., Van Leeuwen,
K.G. (2011). How temperament and personality contribute to the maladjustment
of children with autism. Journal of Autism
and Developmental Disorders, 41, 196−212.
Eisenhower A.S., Baker, B.L., Blacher, J.
(2005). Preschool children with intellectual disability: Syndrome specifity, behavior problems, and maternal well-being. Journal of Intellectual Disability
Research, 49(9), 657−671.
Ekas, N.V., Whitman, T.L. (2010). Autism
symptom topography and maternal socio
emotional functioning. American Journal
of Intellectual and Developmental Disabilities, 115, 234−249.
Elder, J.H. (2001). A follow-up study of beliefs
held by parents of children with pervasive
developmental delay. Journal of Child and
Adolescent Psychiatric Nursing, 14, 55−60.
Esdaile, S.A., Greenwood, K.M. (2003).
A comparison of mothers’ and fathers’ experience of parenting stress and attributions for parent child interaction outcomes. Occupational Therapy International,
10(2), 115−126.
Fidler, D. (2006). The emergence of a syndromespecific personality profile in young children with Down syndrome. Down Syndrome Research and Practice, 10(2), 53−60.
Folkman, S., Moskowitz, J. (2000). Positive
affect and the other side of coping. American Psychologist, 55, 647−654.
Gartstein, M.A., Marmion, J., Swanson, H.L.
(2006). Infant temperament: An evaluation of children with Down Syndrome.
Journal of Reproductive and Infant Psycho
logy, 24(1), 31−41.
Gilliliand, B., James, R. (2008). Strategie interwencji kryzysowej. Warszawa: Wydawnictwo Edukacyjne PARPA.
Gilmore, L., Campbell, J., Cuskelly, M.
(2003). Developmental expectations, per-
sonality stereotypes, and attitudes towards inclusive education: Community
and teacher views of Down syndrome. International Journal of Disability, Development and Education, 50(1), 65−76.
Gomez, C.R., Baird, S. (2005). Identifying early
indicators for autism in self-regulation difficulties. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 20(2), 106−116.
Griffith, G., Hastings, R., Nash, S., Hill, Ch.
(2010). Using matched groups to explore
child behavior problems and maternal
well-being in children with Down syndrome and autism. Journal of Autism and
Developmental Disorders, 40, 610−619.
Gunn, P., Berry, P. (1985). Down’s syndrome
temperament and maternal response to
descriptions of child behavior. Developmental Psychology, 21(5), 842−847.
Hastings, P.R., Allen, R., McDermott, K.,
Still, D. (2002). Factors related to positive
perceptions in mothers of children with
intellectual disabilities. Journal of Applied
Research in Intellectual Disabilities, 15,
269–275.
Hastings, R., Johnson, E. (2001). Stress in
UK families conducting intensive homebased behavioral intervention for their
young child with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 31(3),
327−336.
Hastings, R.P., Kovshoff, H., Ward, J.N., Espinosa, F., Brown, T., Remington, B.
(2005). Systems analysis of stress and posi
tive perceptions in mothers and fathers of
pre-school children with autism. Journal
of Autism and Developmental Disorders,
35(5), 665−644.
Hastings, P.R., Taunt, M.H. (2002). Positive
perceptions in families of children with developmental disabilities. American Journal
of Mental Retardation, 107(2), 116−127.
Hill, C., Rose, J. (2009). Parenting stress in
mothers of adults with an intellectual disability: Parental cognitions in relation to
child characteristics and family support.
Journal of Intellectual Disability Research,
53(12), 969–980.
Hodapp, R.M. (2002). Parenting children
with mental retardation. W: M.H. Bornstein (red.), Handbook of Parenting.
(s. 355–381). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Kasari, C., Sigman, M. (1997). Linking parental perceptions to interactions in young
children with autism. Journal of Autism
and Developmental Disorders, 27(1), 39−57.
Kausar, S., Jevne, R.F., Sobsey, D. (2003).
Hope in families of children with deve
lopmental disabilities. Journal of Developmental Disabilities, 10, 35−46.
Kayfitz, A.D., Gragg, M.N., Orr, R.R. (2010).
Positive experiences of mothers and fathers of children with autism. Journal of
Applied Research in Intellectual Disabilities, 23, 337−343.
King, G.A., Zwaigenbaum, L., King, S., Baxter, D., Rosenbaum, P., Bates, A. (2005).
A qualitative investigation of changes in
the belief system of families of children
with autism or Down syndrome. Child:
Health and Development, 32(3), 353–369.
Lazarus, R.S., Folkman, S. (1987). Transactional theory and research on emotions
and coping. European Journal of Persona
lity, 1, 141−169.
Lecavalier, L., Tasse, M. (2005). An exploratory study of the ‘personality’ of adolescents and adults with Down syndrome.
Journal of Intellectual and Developmental
Disability, 30(2), 67−74.
Lickenbrock, D., Ekas, N., Whitman, T.
(2011). Feeling good, feeling bad: Influences of maternal perceptions of the child
and marital adjustment on well-being in
mothers of children with an autism spectrum disorder. Journal of Autism and Developmental Disorders, 41, 848−858.
McCubbin, H.I., Patterson, J.M. (1982). The
family stress process: The double ABCX
model of family adjustment and adaptation. Marriage and Family Review, 6, 7−37.
Molfese, V.J., Rudasill, K.M., Beswick, J.L.,
Jacobi-Vessels, J.L., Ferguson M.C.,
White J.M. (2010). Infant temperament,
maternal personality, and parenting stress
as contributors to infant developmental
outcomes. Merrill-Palmer Quarterly,
56(1), 49−79.
Mundy, P.C., Henderson, H.A., Inge, A.P.,
Coman, D.C. (2007). The modifier mo
del of autism and social development in
higher functioning children with autism. Research and Practice for Persons
with Severe Disabilities, 32(2), 1–16.
Oniszczenko, W. (1997). Kwestionariusz temperamentu EAS Arnolda H. Bussa i Roberta Plomina. Wersja dla dorosłych i dla
dzieci: adaptacja polska – podręcznik.
Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
Pakenham, K., Sofronoff, K., Samios, Ch.
(2004). Finding meaning in parenting
a child with Asperger syndrome: Correlates of sense making and benefit finding.
Research in Developmental Disabilities, 25,
245–264.
Pisula, E. (2005). Małe dziecko z autyzmem.
Gdańsk: GWP.
Pisula, E. (2007). Rodzice i rodzeństwo dzieci
z zaburzeniami rozwoju. Warszawa: Wydawnictwa UW.
Pisula, E. (2012a). Rodzice dzieci z autyzmem.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Pisula, E. (2012b). Parenting stress in families
with children with Down syndrome:
A review. W: A. van den Bosch, E. Dubois
(red.), New Developments in Down Syndrome Research. (s. 247−264). Hauppauge,
NY: Nova Science. Resch, J., Benz, M., Elliott, T. (2012). Evalua
ting a dynamic process model of wellbeing
for parents of children with disabilities:
A multi-method analysis. Rehabilitation
Psychology, 57(1), 61−72.
Rothbart, M.K., Hanson, M.J. (1983). A care
giver report comparison of temperamental characteristics of Down syndrome and
normal infants. Developmental Psychology,
19(5), 766−769.
Rueda, M.R., Rothbart, M.K. (2009). The influence of temperament on the development of coping: The role of maturation
and experience. W: E.A. Skinner, M.J.
Zimmer-Gembeck (red.), Coping and the
Development of Regulation. (s. 19−31). San
Francisco: Jossey-Bass.
Schwartz, C.B., Henderson, H.A., Inge, A.P.,
Zahka, N.E., Coman, D.C., Kojkowski,
N.M., Hileman, C.M., Mundy, P. (2009).
Temperament as a predictor of symptomotology and adaptive functioning in ado
lescents with high functioning autism.
Journal of Autism and Developmental Disorders, 39, 842−855.
Scorgie, K., Sobsey, D. (2000). Transformational outcomes associated with paren
23
24
ting children who have disabilities. Mental Retardation, 38, 195–206.
Singer, G.H.S., Marquis, J., Powers, L.K.,
Blanchard, L., Divenere, N., Santelli, B.,
Ainbinder, J., Sharp, M. (1999). A MultiSite Evaluation of Parent-to-Parent Programs for Parents of Children with Disabilities. Journal of Early Intervention, 22,
217–229.
Slatcher, R.B., Trentacosta, C.J. (2012). Influences of parent and child negative emotionality on young children’s everyday behaviors. Emotion, 12(5), 932−942.
Stoneman, Z. (2007). Examining the Down
syndrome advantage: Mothers and fathers
of young children with disabilities. Journal of Intellectual Disability Research,
51(12), 1006−1017.
Strelau, J. (2002). Psychologia temperamentu,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Taylor, S., Brown, J. (1988). Illusion and wellbeing: A social psychological perspective
on mental health. Psychological Bulletin,
103(2), 193−210.
Trute, B., Hiebert-Murphy, D., Levine, K.
(2007). Parental appraisal of the family
impact of childhood developmental disability: Times of sadness and times of joy.
Journal of Intellectual and Developmental
Disability, 32(1), 1–9.
Van der Veek, S., Kraaij, V., Garnefski, N.
(2009). Down or up? Explaining positive
and negative emotions in parents of children with Down’s syndrome: Goals, cognitive coping, and resources. Journal of
Intellectual and Developmental Disability,
34(3), 216–229.
Vimercati, S., Galli, M., Rigoldi, C., Anciallao, A., Albertini, G. (2012). Motor stra
tegies and motor programs during an arm
tapping task in adults with Down Syndrome. Experimental Brain Research,
225(3), 333−338.
Walz, N., Benson, B. (2002). Behavioral
phenotypes in children with Down syndrome, Prader-Willi syndrome, or Angelman syndrome. Journal of Developmental and Physical Disabilities, 14(4),
307−321.
West, A.E. , Newman, D.L. (2003). Worried
and blue: Mild parental anxiety and depression in relation to development of
young children’s temperament and behavior problems. Parenting: Science and
Practice, 3, 133–154.
Ylven, R., Bjorck-Akesson, E., Granlud, M.
(2006). Literature review of positive functioning in families with children with
a disability. Journal of Policy and Practice
in Intellectual Disabilities, 3(4), 253−270.
TEMPERAMENT IN MOTHERS AND THEIR CHILDREN WITH
DEVELOPMENTAL DISORDERS VERSUS A POSITIVE PERCEPTION OF
PARENTAL EXPERIENCES
Abstract: An approach focused on parental
stress dominates in research on the psychological situation of parents of children with
developmental disorders. There is significantly less information available on parents’ positive experiences connected with taking care
of their child even though such experiences
may play an important part in adaptation processes. This study concerns the relationships
between the temperament of mothers and
their children with autism and Down syndrome and a positive perception of parental
experiences. The EAS Temperament Survey
(for adults and for children) and the Positive
Contributions Scale of the Kansas Invento-
ry of Parental Perceptions (KIPP) were used.
Relationships between the mother’s and the
child’s temperament and some dimensions of
the mother’s positive parental perception were
revealed. Also, significant differences in the
child’s sociability as assessed by the mothers of
children with autism and children with Down
syndrome were revealed. Due to methodological limitations, the study should be treated as
a pilot study that indicates directions for further analyses.
Key words: developmental disorders, autism, Down syndrome, temperament, positive parental perception

pełny tekst - Psychologia Wychowawcza

Transkrypt

Podobne dokumenty

VIKI 2015