Tekst / Artykuł

B r á z d i l R., B ě l í n o v á M., D o b r o v o l n ý P., M i k š o v s k ý J., P i š o f t P.,
Ř e z n í č k o v á L., Š t ě p á n e k P., Va l á š e k H., Z a h r a d n í č e k P. Temperature and Precipitation
Fluctuations in the Czech Lands During the Instrumental Period. History of Weather and Climate in
the Czech Lands IX. Masarykova Univerzita, Brno, 2012, ss. 236, rys., tab., fot.
Fundamentem wszelkich opracowań klimatologicznych są dane meteorologiczne. Aby uzyskane
wyniki były w pełni wiarygodne, niezwykle ważnym zadaniem klimatologów jest sprawdzenie jakości
danych i ich homogeniczności. Homogeniczność danych jest warunkiem niezbędnym prawidłowych
analiz szeregów czasowych. Wzorcowym, niezwykle cennym, opracowaniem spełniającym wszystkie
wymienione kryteria jest monografia pt. Temperature and Precipitation Fluctuations in the Czech Lands
During the Instrumental Period. Tego typu praca, która została wykonana w trakcie realizacji tejże monografii, powinna być przykładem dla zespołów badawczych z innych krajów. Ze wszystkich krajów
świata powinniśmy dysponować zhomogenizowanymi wieloletnimi seriami danych z zakresu dwóch
najważniejszych elementów meteorologicznych, tj. temperatury powietrza i opadów atmosferycznych.
Dopiero zhomogenizowane przez lokalnych klimatologów serie danych meteorologicznych powinny
być uśredniane w skali całej kuli ziemskiej. Aktualnie dane podlegają jedynie sprawdzeniu pobieżnemu
przy wykorzystaniu technik statystycznych, w małym stopniu używa się tzw. metadata (przeszkodą
jest ogromna liczba stacji na globie ziemskim i bariera językowa). Ocena zmian klimatu w dłuższej
perspektywie czasowej jest niezbędna do poznania zakresu jego naturalnej zmienności oraz do walidacji modeli klimatycznych. W dobie globalnego ocieplenia i rosnącego nań wpływu człowieka wiedza
ta staje się coraz pilniej potrzebna.
Ratowanie „starych” danych (instrumentalnych i proxy data) i kompletowanie historii obserwacji
meteorologicznych na poszczególnych stacjach jest obecnie niezwykle ważnym wyzwaniem dla klimatologów. W tym względzie zespół badawczy przygotowujący niniejszą monografię, kierowany przez
prof. RudolfaB r á z d i l a , wykonał ogrom pracy. Można się o tym przekonać, czytając rozdziały 3.i 4.
tej monografii, w których przedstawiono bardzo szczegółową historię wszystkich stacji o długoletnich
pomiarach, często skomplikowaną, prowadzenia obserwacji meteorologicznych (w tym nawet życiorysy obserwatorów). Historię tę osobno omówiono w okresie przed rokiem 1850 i po 1850 r. Wybranyrok jest jak najbardziej prawidłowy, gdyż od tego czasu nastał początek okresu przemysłowego oraz
początek okresu, od którego w sposób wiarygodny można obliczyć średnią temperaturę globalną.
Rozdział 3 został poprzedzony niezwykle drobiazgową (może nawet nazbyt drobiazgową) analizą
dotychczas istniejącej wiedzy na ten temat. W rozdziale 1 w syntetyczny sposób przedstawiono cel
i znaczenie podjętych badań. Dysponując niezwykle dokładną historią obserwacji na wszystkich rozpatrywanych długookresowych stacjach (metadataz 14 stacji, na których mierzono opady atmosferyczne, w tym 10 również temperaturę powietrza) oraz stosując najlepsze obecnie dostępne, metody
homogenizacji danych, wykonano homogenizację wszystkich wspomnianych serii danych i określono
przyczyny zerwania ich homogeniczności. Najczęstszą przyczyną była relokacja stacji, w dawnych
czasach często związana jednocześnie ze zmianą obserwatora. Dysponując zhomogenizowanymi danymi
z 14 (opady) i 10 (temperatura powietrza) stacji, obliczono średnie obszarowe wartości tychże elementów w Republice Czeskiej.
Prz. Geof. LVIII, 3-4 (2013)
244
Recenzje
W rozdziale 5. przedstawiono najbardziej wiarygodną historię zmian klimatu w Czechach w okresie obserwacji instrumentalnych. Żadne dotychczasowe opracowanie nie było bowiem oparte na tak
dokładnie i szczegółowo sprawdzonych i zhomogenizowanych seriach wieloletnich danych termicznych
i opadowych. Analiza została przeprowadzona dwutorowo, osobno wszystkich serii danych oraz
uśrednionych danych z całego obszaru Czech. Szczegółowo zostały opracowane następujące zagadnienia: fluktuacje i trendy (5.1.1), skorelowanie przestrzenne danych (5.1.2) oraz cykliczność występowania danych oceniona za pomocą metody analizy falkowej (ang. wavelet analysis) (5.1.3). Autorzy,
dysponując tak doskonałymi danymi meteorologicznymi, słusznie postanowili zbadać też związek
między klimatem Czech i całej półkuli północnej (5.3.1), wpływ cyrkulacji atmosferycznej na klimat
Czech (5.3.2) oraz czynniki zmian klimatu w Czechach (5.3.3). Monografię kończy rozdział 6., zawierający najważniejsze wyniki badań przedstawione w sposób bardzo syntetyczny i trafny.
Niezwykle cenną, wręcz nie do przecenienia, częścią monografii są 2 aneksy zawierające in extenso
zhomogenizowane wartości średnich (bądź sum) miesięcznych, sezonowych i rocznych temperatury
powietrza i opadów atmosferycznych ze wszystkich uwzględnionych w pracy stacji meteorologicznych
oraz średnich wartości obszarowych dla całych Czech.
Recenzowana monografia jest bogato ilustrowana zdjęciami i rysunkami. Język angielski w opracowaniu jest w mojej ocenie poprawny. Poruszone w monografii zagadnienia są przedstawione w sposób czytelny i zrozumiały.
Podsumowując, należy podkreślić, że monografia jest napisana w sposób profesjonalny i ciekawy.
Niewątpliwie jest to niezwykle wartościowa pozycja klimatologiczna, która wnosi bardzo dużo nowych
informacji do wiedzy z zakresu klimatologii historycznej, szczególnie dotyczącej obszaru Czech. Jest
ona wspaniałym przykładem poprawnego i niemal wzorcowego opracowania klimatologicznego, szczególnie dotyczącego zagadnień zmian klimatu w okresie ostatnich kilkuset lat. Jak wspomniano wcześniej, powinny powstać tego typu opracowania dotyczące wszystkich krajów i regionów świata, wtedy
mielibyśmy absolutną pewność dotyczącą zmian klimatu na całej kuli ziemskiej, w tym jego średnich
wartości.
Rajmund Przybylak
C h w a ś c i ń s k i B. Mosty na Wiśle i ich budowniczowie. Fundacja Rozwoju Nauki w Zakresie Inżynierii Lądowej im. A. i Z. Wasiutyńskich, Warszawa 1997; ss. 413, rys., fot., tab.
To nie jest nowa książka. Ukazała się w 1997 r. jako pośmiertne wydanie dzieła Bolesława C h w a ś c i ń s k i e g o pod redakcją prof. Bolesława O r ł o w s k i e g o – wybitnego znawcy historii techniki
i publicysty – przez Fundację im. A. i Z. Wasiutyńskich. Jest to najpełniejsze opracowanie mostowych
przepraw przez Wisłę wraz z opisem tła historycznego, danymi geograficznymi, rycinami, zdjęciami
i informacjami o budowniczych od czasów najdawniejszych do współczesności. Książka liczy ponad
400 stron, które czyta się od pierwszej do ostatniej z niesłabnącym zainteresowaniem. Jest to zasługa
zarówno wielkiej wartości pracy dokumentacyjnej, jak i warsztatu i talentu literackiego autora, bo
i postać to niezwykła. B. Chwaściński, urodzony w 1909 r. polski inżynier, specjalista z dziedziny
budowy dróg i mostów, lotnik, taternik, alpinista, pisarz, absolwent, a potem wykładowca Politechniki
Warszawskiej.
Brał udział w projektowaniu stalowego mostu przez Wisłę w Płocku, pracował jako zastępca
kierownika budowy linii kolejowej Częstochowa-Siemkowice, gdzie nadzorował budowę wszystkich
mostów na tej trasie.
Jeszcze przed II wojną światową w Afganistanie budował pierwsze w tym kraju nowoczesne drogi
oraz mosty, m.in. kierował budową drogi z Kabulu do Dżalalabadu. Napisał też słownik i gramatykę
języka farsi-kabuli, powszechnie używanego w Afganistanie. W roku 1941 wstąpił do Polskich Sił
Powietrznych w Wielkiej Brytanii, gdzie został przydzielony do 301 Dywizjonu Bombowego „Ziemi
Pomorskiej”. Brał udział w nalotach bombowych na Trzecią Rzeszę.
Recenzje
245
Należał do czołówki polskich taterników i alpinistów. Aktywnie działał w Klubie Wysokogórskim
i Polskim Związku Alpinistów.
Profesor Orłowski napisał o nim: „…zawsze się starał, by jego działalność była pożyteczna dla
innych, dla ogółu. Chwaściński był człowiekiem o przedwojennych manierach – skromnym, rzetelnym,
przyjaznym ludziom. Należał do tych, na których w istocie opiera się cały gmach ludzkiej cywilizacji
i kultury”.
Książka, oprócz niezwykle szczegółowych informacji odnoszących się do historii inżynierii polskiej
i historii techniki, jest interesująca i przydatna dla hydrologów zajmujących się opracowaniem i oceną
historycznych danych o stanie i przepływie rzek. Chociaż pierwsze obserwacje hydrologiczne na
obszarze Polski rozpoczęto pod koniec XVII wieku, to systematyczne pomiary stanu wody i kompleksowe obliczenia przepływu obejmują okres dopiero od 1951 r. W opracowaniach hydrologicznych
często zachodzi potrzeba wykorzystania tych wcześniejszych obserwacji, zwłaszcza z zakresu wielkich
wód, co wiąże się z koniecznością oceny ich wiarygodności, a także z koniecznością opracowania
górnych gałęzi krzywych natężenia przepływu. Ponieważ wodowskazy były montowane często na
filarach mostów, które z kolei mogły zaburzać swobodny przepływ wody, dane o liczbie, rozstawie
i wysokości przęseł jest nieoceniona, podobnie jak informacje o zniszczeniu mostu przez powodzie
i datach ich odbudowy.
Właśnie przy takiej pracy trafiłam na tę książkę i zachwyciłam się jej urodą. Szkoda tylko, że tak
wybitne dzieło nie ma kontynuacji „czasowej i przestrzennej”. Lukę tę częściowo wypełnia pozycja
wydana w 2012 r. przez tę samą fundację pt. Warszawskie przeprawy mostowe przez Wisłę w ujęciu historycznym autorstwa Michała C z a p s k i e g o , Andrzeja N i e m i e r k i i Janusza Ry m s z y, pod redakcją
naukową profesora O r ł o w s k i e g o . Praca obejmuje okres od budowy mostu Kierbedzia do mostu
Siekierkowskiego. Nie ujęto Mostu Północnego, którego budowa w trakcie pracy nad książką nie
została jeszcze zakończona.
Warto obie książki mieć w swojej bibliotece. Bardzo polecam, chociaż nie tak łatwo je zdobyć.
Ewa Bogdanowicz