docPrzyczyny nieuchwytności efektu learning-by
download 
Reklamacja Transkrypt
Przyczyny nieuchwytności efektu learning-by
Piotr Gabrielczak* Tomasz Serwach** Przyczyny nieuchwytności efektu learning-by - exporting w badaniach polskich przedsiębiorstw przemysłowych Wstęp Najnowsze modele handlu międzynarodowego opierają się na dwóch filarach: podejściu typowo mikroekonomicznym oraz identyfikacji zmiennej kluczowej dla umiędzynarodowienia działalności – produktywności. Badacze zgadzają się co do występowania realnej zależności między produktywnością a zaangażowaniem w eksport, jednak istnieją dwie koncepcje kierunku przyczynowo-skutkowego tego związku. Dominuje wyjaśnienie, w którym przyczyną działalności eksportowej jest odpowiednio wysoka produktywność przedsiębiorstwa. Alternatywnym podejściem jest koncepcja learning-by-exporting (LBE),w której uczestnictwo w eksporcie pozwala firmie zwiększyć efektywność. Empiryczna weryfikacja hipotezy LBE wiąże się z licznymi trudnościami. Również w Polsce badania nie dostarczyły jednoznacznych dowodów na występowanie efektu LBE. Celem niniejszej pracy jest wykazanie możliwych przyczyn, dla których występowanie efektu LBE w polskich przedsiębiorstwach bywa zarówno potwierdzane, jak i negowane przez wyniki badań. z jednej strony bowiem, same badania mogą być dotknięte wadą, np. w wyniku doboru zbyt krótkich szeregów czasowych. Wydaje się jednak również możliwe, iż istnieją czynniki o działaniu przeciwnym do efektu LBE, które w ujęciu netto powodować mogą jego wygaszenie. Artykuł koncentruje się na czynnikach z drugiej grupy. 1. Podstawowe wiadomości dotyczące hipotezy LBE Istotną, jeśli nie kluczową, rolę w najnowszym rozwoju teorii handlu międzynarodowego odegrała zaobserwowana w badaniach empirycznych korelacja między produktywnością przedsiębiorstwa a jego statusem handlowym (zwłaszcza eksportowym). w odpowiedzi na pytanie o kierunek zależności między tymi zmiennymi sformułowane zostały dwie hipotezy – samoselekcji (głosząca, iż tylko firmy wysoce produktywne są w stanie dokonywać eksportu) oraz uczenia się przez eksport (tj. LBE, sugerująca wpływ eksportu na wzrost produktywności podmiotu). W rozważaniach teoretycznych przedstawiane są różne mechanizmy oddziaływania eksportu na produktywność przedsiębiorstwa [zob. Redding 2010, * Mgr, Katedra Historii Myśli Ekonomicznej i Historii Gospodarczej, Wydział EkonomicznoSocjologiczny, Uniwersytet Łódzki, e-mail: [email protected] ** Mgr, Katedra Wymiany Międzynarodowej, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki, e-mail: [email protected] 280 Piotr Gabrielczak, Tomasz Serwach s. 24-29]. Zaliczyć do nich można racjonalizację produkcji w ramach firm wieloproduktowych (pod wpływem handlu porzucają produkcję mniej efektywnie wytwarzanych dóbr), inwestycje firm w lepsze technologie oraz wykorzystanie wykwalifikowanej siły roboczej (np. w odpowiedzi na preferencje konsumentów co do jakości produktów), a także międzynarodową fragmentaryzację produkcji (zapewniającą konkurencyjność na rynkach eksportowych dzięki optymalnej lokalizacji poszczególnych etapów produkcji). Badania empiryczne dotyczące LBE dają jednak niejednoznaczne rezultaty. z przeglądu prac dokonanego przez Wagnera [Wagner, 2005] wynika, że często efekt LBE jest ograniczony do określonych relacji handlowych (np. z uwagi na charakterystykę rynków zbytu czy podmiotów zaangażowanych w transakcje). Dość powszechnym rezultatem jest także statystyczna nieistotność eksportu dla zmian produktywności. Oznacza to, że LBE może być efektem silnie zawężonym bądź nawet nieobecnym. 2. Przegląd prac empirycznych dotyczących efektu LBE w Polsce Badania efektu LBE w Polsce należą do rzadkości. Według naszej najlepszej wiedzy istnieją trzy analizy empiryczne obejmujące swoim zakresem ten obszar badawczy. Ich wyniki nie dają jednak jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy polscy eksporterzy uczą się dzięki obecności na rynkach zagranicznych. Pierwsze badanie Hagemejera [2006] dotyczyło czynników wpływających na decyzje polskich przedsiębiorstw o eksporcie w latach 1997-2004. Podstawowym wnioskiem płynącym z badania jest to, że poziom produktywności przedsiębiorstwa wpływa na jego zaangażowanie w eksport, lecz autorowi nie udało się znaleźć przekonujących dowodów na występowanie efektu LBE. Hagemejer podkreślił jednak, że na te wyniki mógł wpłynąć krótki horyzont czasowy badania. Kolejnym badaniem była analiza źródeł i perspektyw wzrostu produktywności w Polsce wykonana przez Instytut Badań Strukturalnych dla Ministerstwa Gospodarki [Bukowski i in., 2006]. Badanie objęło okres 1995-2004. Choć w raporcie nie podjęto problematyki efektu LBE, to jednak w przeprowadzonej estymacji uwzględniono udział eksportu w sprzedaży ogółem przedsiębiorstwa jako zmienną objaśniającą dynamikę produktywności firmy. Zmienna ta okazała się jednak nieistotna statystycznie, co wskazywałoby na niewystępowanie efektu LBE. Wniosku tego nie potwierdzają wyniki Hagemejera i Kolasy [Hagemajer, Kolasa, 2008], którzy na podstawie danych z lat 1996-2005 wykazali występowanie LBE. Dowodem jest występowanie premii eksportowej, czyli rosnącej różnicy między poziomem produktywności eksporterów i nieeksporterów. Przyczyny nieuchwytności efektu learning-by-exporting w badaniach … 281 3. Mechanizmy ograniczające LBE Przedstawione powyżej badania nie dowodzą jednoznacznie istotności oddziaływania eksportu na produktywność. Sugeruje to, iż istnieją mechanizmy blokujące zdobywanie lub wykorzystanie wiedzy pochodzącej z praktyki eksportowej. Salomon i Shaver [Salomon, Shaver, 2005] wymienili następujące teoretyczne przyczyny braku potwierdzenia hipotezy LBE w analizach empirycznych. Zaliczyć do nich można: 1) niewystarczający przepływ informacji – istnieje prawdopodobieństwo, że dostęp do zagranicznej wiedzy i technologii jest wynikiem podjęcia bardziej zaawansowanej formy internacjonalizacji niż eksport. Przykładowo, fizyczna obecność na rynku zagranicznym, zwłaszcza w formie bezpośredniej inwestycji zagranicznej, umożliwia podniesienie produktywności dzięki efektom aglomeracji; 2) niewielki wpływ eksportu na innowacje procesowe – wnioskuje się, że podmiot eksportujący uzyskuje przede wszystkim informacje dotyczące specyfiki popytu, ponieważ pośrednikiem pomiędzy eksporterem a obcą wiedzą jest zagraniczny konsument. Oznacza to, że eksporter ukierunkowany jest raczej na dokonywanie innowacji produktowych, podczas gdy wpływ eksportu na innowacje procesowe jest bardzo ograniczony; 3) nadmierna dyfuzja wiedzy i technologii – istnieje ryzyko niepodejmowania przez eksportera działań powodujących absorpcję zagranicznej wiedzy i technologii w sytuacji, gdy takie działania mogą być w łatwy sposób skopiowane przez inne przedsiębiorstwa. Eksporter może nie odzyskać zaangażowanych środków i ponieść stratę, ponieważ korzystny efekt jego działań zachęci do ich podjęcia inne firmy – dojdzie wówczas do uspołecznienia tych efektów. z kolei w sytuacji niepowodzenia nieskuteczne działania nie są powielane przez konkurentów, co oznacza, że eksporter pozostaje ze stratą w pełnym jej wymiarze (internalizacja straty). Powyższe uzasadnienia braku efektu LBE mogą budzić pewne wątpliwości. Po pierwsze, wydaje się, że eksport może zapewniać dostateczny dostęp do zagranicznej wiedzy, choć jedynie wówczas gdy nie jest to eksport incydentalny (sporadyczny), a dojrzały i ciągły. Po drugie, innowacje produktowe często wymuszają innowacje procesowe. Dostosowanie produktu do bardziej wymagającego popytu zagranicznego może oznaczać konieczność unowocześnienia aparatu produkcyjnego oraz usprawnienia rozwiązań organizacyjnych. Wobec tego eksport może stymulować innowacje procesowe, choć w sposób pośredni (tj. za pośrednictwem wpływu na innowacje produktowe). Biorąc to pod uwagę, można stwierdzić, że jedynie nadmierna dyfuzja wiedzy i technologii bezwzględnie obniża możliwość wystąpienia efektu LBE. Nie oznacza to, że pozostałe wyżej wymienione powody braku uczenia się przez eksport należy odrzucić – nie należy ich jedynie przeceniać. Poniżej szerzej analizujemy te czynniki blokujące mechanizm LBE w kontekście eksportu polskich przedsiębiorstw przemysłowych. 282 Piotr Gabrielczak, Tomasz Serwach 3.1. Niewystarczający przepływ informacji Pierwszą z wymienionych przez Salomona i Shavera [Salomon, Shaver, 2005] przyczyną braku LBE jest niemożności uzyskania odpowiedniej informacji o zagranicznej technologii i wiedzy. Jak już zauważyliśmy, eksport dojrzały może ten problem niwelować. Jakkolwiek trudno jest znaleźć odpowiednią miarę dojrzałości zaangażowania w eksport, pewne dostępne informacje mogą być użyteczne. Z danych zebranych przez Hagemejera [Hagemajer, 2006] wynika, że przed akcesją Polski do Unii Europejskiej wzrastał odsetek nie tylko wszelkich eksporterów (niezerowe przychody eksportowe), ale także eksporterów, dla których sprzedaż na zagranicznych rynkach stanowiła więcej niż 2,5% przychodów. w 2004 r. (tj. w roku akcesji) trzy na pięć firm miało udział eksportu w przychodach wyższy niż 2,5%. Dane dotyczące znaczenia eksportu dla polskich przedsiębiorstw przemysłowych w latach 1997-2004 zawarte są w tablicy 1. Tablica 1. Udział eksporterów w całkowitej liczbie przedsiębiorstw (w %) (X/przychody) > (X/przychody) > Rok X>0 0,01 0,025 1997 71,44 58,31 51,80 1998 70,36 58,13 51,95 1999 69,78 56,54 50,10 2000 71,00 58,53 52,37 2001 72,54 60,10 54,04 2002 70,70 60,31 53,82 2003 72,01 62,68 57,56 2004 76,07 67,04 61,30 X – przychody z eksportu Źródło: [Hagemejer, 2006, s. 32]. Hagemejer i Kolasa [Hagemajer, Kolasa, 2008] zebrali informacje dotyczące różnych form internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw w latach 19962005. z danych wynika, że wśród eksporterów dominowały podmioty uczestniczące w wymianie w całym badanym okresie. Świadczy to o dojrzałości eksportowej polskich firm. Badacze przedstawili też dane o udziale różnych kategorii przedsiębiorstw (w podziale według form internacjonalizacji) w ogólnej liczbie polskich firm przemysłowych i usługowych1. w latach 2000-2005 udział firm jedynie eksportujących wyniósł przeciętnie 14,6%. Udział firm eksportujących i dokonujących innej formy internacjonalizacji (poza eksportem analizowano import dóbr kapitałowych oraz status filii firmy zagranicznej) był tylko nieznacznie niższy (14%). Zauważyć można, że 4,6% polskich przedsiębiorstw podejmowało jednocześnie eksport i import dóbr kapitałowych oraz było jednostką zależną przedsiębiorstwa zagranicznego. Dane te świadczą o tym, że 1 Analizowano firmy działów 10-93 nomenklatury NACE. Pominięte zostały zatem podmioty z sektora rolnego, przemysłu wydobywczego oraz m.in. z tych branż usługowych, które nie są w jednoznaczny sposób klasyfikowane. Przyczyny nieuchwytności efektu learning-by-exporting w badaniach … 283 relacje z zagranicą istotnej puli polskich przedsiębiorstw są dojrzałe i oparte na wielu formach ekspansji zagranicznej. Z kolei z badania Puchalskiej [2011] można uzyskać informacje na temat znaczenia eksporterów wyspecjalizowanych (tj. takich, dla których przychody z eksportu stanowią więcej niż 50% przychodów ogółem). Okazuje się, że w 2008 r. takie podmioty stanowiły w przybliżeniu aż 25% wszystkich przedsiębiorstw z sektora przemysłu przetwórczego. Co więcej, odsetek eksporterów wyspecjalizowanych wzrastał w sposób bardziej wyrazisty (nieprzerwany coroczny wzrost w latach 1997-2006) niż odsetek eksporterów ogółem (wskaźnik oscylujący wokół 70% w latach 1995-2003; nieprzerwana tendencja wzrostowa w latach 2003-2006). Udział eksporterów i eksporterów wyspecjalizowanych obliczony przez Puchalską [2011] przedstawia wykres 1. Rysunek 1. Udział eksporterów i eksporterów wyspecjalizowanych (w %) Źródło: [Puchalska, 2011, s. 131]. Z powyższych rozważań wynika, że o sile polskiego eksportu w istotnej mierze decydują przedsiębiorstwa, dla których handel nie ma charakteru incydentalnego. Oznacza to, że niewielki dostęp do zagranicznej wiedzy z uwagi na 284 Piotr Gabrielczak, Tomasz Serwach nieadekwatną formę internacjonalizacji nie jest w przypadku polskich przedsiębiorstw istotnym wyjaśnieniem braku jednoznacznych dowodów empirycznych na występowanie efektu LBE. 3.2. Niewielki wpływ eksportu na innowacje procesowe Analiza kolejnego czynnika wskazanego przez Salomona i Shavera [Salomon, Shaver, 2005], tj. niewielkiego wpływu eksportu na innowacje procesowe, także jest trudna do przeprowadzenia z uwagi na brak odpowiednich danych. Niemniej jednak również w tym przypadku można posłużyć się pewnymi informacjami, które pośrednio pozwalają uchwycić działalność innowacyjną polskich eksporterów. Zgodnie z wynikami Ankiety Rocznej NBP przeprowadzonej w 2008 r. 45,3% przedsiębiorstw zwiększyło swoją innowacyjność w kilka lat po wejściu na rynek eksportowy [zob. Puchalska 2011, s. 136]. Należy jednak zaznaczyć, że niekoniecznie oznacza to faktyczny związek między statusem eksportowym a innowacyjnością. Po pierwsze, dane te dotyczą jedynie subiektywnych odczuć respondentów. Po drugie, związek między tymi zmiennymi może być pozorny (możliwe jest występowanie ukrytej zmiennej wpływającej jednocześnie na decyzję o uczestnictwie w handlu i innowacyjność; przykładem może być pewien przypisany firmie – tzw. idiosynkratyczny – szok produktywnościowy). O wątpliwości związku między eksportem a innowacyjnością mogą świadczyć dane PKPP Lewiatan. Jedynie 3,6% małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) uczestniczących w badaniu przeprowadzonym przez ten podmiot uznało, że możliwość eksportu towarów/usług zwiększyłaby ich innowacyjność. Podobnej odpowiedzi udzieliło tylko 14,7% przedsiębiorstw uznanych przez PKPP Lewiatan za najbardziej innowacyjne firmy w Polsce w 2008 r. Jednocześnie aż 27,8% najbardziej innowacyjnych firm wskazało możliwość zwiększenia innowacyjności dzięki popytowi krajowemu [zob. StarczewkaKrzysztoszek 2008, s. 14 i 38]. Oznacza to, że popyt krajowy wydaje się ważniejszym czynnikiem stymulującym innowacyjność niż popyt zagraniczny. Pewnych informacji na temat możliwości podejmowania przez eksporterów innowacji procesowych dostarcza raport Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości [Innowacyjność 2010]. Wynika z niego, że w latach 2006-2008 Polska miała najniższy udział firm innowacyjnych (wprowadzających nowe rozwiązania produktowe lub procesowe) w Unii Europejskiej (22% - ostatnie miejsce ex aequo z Węgrami i Rumunią). Wśród przedsiębiorstw dużych (co najmniej 250 zatrudnionych) odsetek ten był o wiele większy (62%), lecz i tak lokujący Polskę na końcu rankingu państw unijnych (23 miejsce). Ponieważ istnieje pozytywny związek między wielkością firmy a uczestnictwem w eksporcie2, można wnioskować, że przytoczone dane w sposób pośredni obrazują 2 Hagemejer [Hegamajer, 2006] wykazał, że wielkość przedsiębiorstwa (mierzona logarytmem zatrudnienia) dodatnio wpływała na decyzje eksportowe polskich przedsiębiorstw w latach 19972004. Jakkolwiek okres badania nie pokrywa się z przytaczanymi danymi PARP (2006-2008), sądzimy, że zależność między wielkością przedsiębiorstwa a eksportem, jak i wielkością podmio- Przyczyny nieuchwytności efektu learning-by-exporting w badaniach … 285 niewielki udział firm innowacyjnych wśród eksporterów. Spośród dużych podmiotów, które dokonały innowacji, 78% ulepszyło lub wprowadziło nowe produkty, zaś 86% dokonało innowacji procesowych. Nie musi to oznaczać, że eksporterzy ukierunkowani są na dokonywanie przede wszystkim innowacji procesowych (co stałoby w opozycji wobec tez przytaczanych przez Salomona i Shavera [Salomon, Shaver, 2005]) – niemniej jednak w świetle tych danych należy zachować pewną ostrożność wobec poglądu o nastawieniu firm eksportujących na innowacje produktowe. Wydaje się zatem, że eksporterzy niekoniecznie muszą czerpać wiedzę jedynie o specyfice zagranicznego popytu. Firmy te mogą zdobywać ważne informacje o nowych, lepszych procesach produkcyjnych. Warto jednak dodać, że eksporterzy – podobnie jak inne polskie firmy – cechują się nikłą innowacyjnością w porównaniu z analogicznymi podmiotami z krajów unijnych. 3.3. Nadmierna dyfuzja wiedzy i technologii Kolejnym problemem wskazywanym przez Salomona i Shavera [Salomon, Shaver, 2005] jest dyfuzja wiedzy i technologii w ramach gospodarki narodowej. Jeśli bowiem korzyści z zaadaptowanej przez eksportera zagranicznej technologii szybko rozprzestrzeniają się pomiędzy innymi firmami w sektorze, także nieeksportującymi, zatem nieponoszącymi dodatkowego ryzyka, to fakt ten na tyle zmniejsza przewagę wynikającą z przyswojenia nowej technologii, że eksporterowi może nie opłacać się podejmowanie działań innowacyjnych w oparciu o LBE. z drugiej jednak strony, szybkie rozprzestrzenianie się innowacji w gospodarce zaostrza konkurencję, co powinno skłaniać przedsiębiorstwa do wykorzystywania wszelkich dostępnych form zdobywania przewagi, w tym także poprzez LBE3. Dwoistość potencjalnego oddziaływania sugeruje możliwość wystąpienia kryterium, od którego zależałaby strategia reakcji danego przedsiębiorstwa na problem utraty przewag w wyniku dyfuzji innowacji. Istotnie, Marimon i Quadrini [2006] zauważają, że firmy z małym doświadczeniem i rozpoczynające działalność mają zwykle skłonność do przeceniania znaczenia procesów uczenia się i podejmowania inicjatyw przekraczających optimum wynikające z faktycznego zapotrzebowania oraz realnych możliwości wykorzystania innowacji. w tym kontekście należy spodziewać się, że w sytuacji szybkiego rozprzestrzeniania się technologii to eksporterzy z najmniejszym stażem będą mieli skłonność do wykorzystywania efektów LBE. W przeciwieństwie do dwóch poprzednich czynników hamujących LBE, dyfuzja wiedzy wśród polskich przedsiębiorstw była przedmiotem analizy ekonometrycznej. Hagemejer i Kolasa [Hagemejer, Kolasa, 2008] wykazali, że tu a innowacyjnością nie jest zjawiskiem specyficznym dla konkretnego okresu, lecz jest zachowana niezależnie od horyzontu czasowego. 3 Należy podkreślić, że teoretyczne wyjaśnienie pierwszego efektu ściślej wiąże się ze zjawiskiem LBE, podczas gdy w drugim przypadku stanowi ono konsekwencję zastosowania ogólnych postulatów klasycznej ekonomii do badanego zjawiska. z tego też powodu, zwłaszcza w wypadku rozważań cząstkowych (przy założeniu ceteris paribus – o niezmienności innych czynników), to pierwszy efekt, związany z ograniczeniem działań innowacyjnych w wyniku nadmiernej dyfuzji technologii, jest zwykle kojarzony ze zjawiskiem LBE. 286 Piotr Gabrielczak, Tomasz Serwach w latach 1996-2005 łączna produkcja eksporterów pozytywnie wpływała na produktywność innych przedsiębiorstw z tej samej branży (tzw. horyzontalny efekt spillover). Badacze oszacowali jednoroczny, dwu- i trzyletni opóźniony wpływ eksporterów na całkowitą produktywność czynników (total factor productivity – TFP) innych podmiotów. Otrzymane wyniki wskazują, że efekty spillover były najsilniejsze w przypadku zastosowania opóźnienia o 1 rok. Ponadto wśród polskich eksporterów dominowały w tym okresie firmy ze względnie dużym doświadczeniem, co łącznie może przekładać się na ich niewielką skłonność do wykorzystywania nowej wiedzy płynącej z rynków eksportowych. Zasadny wydaje się zatem wniosek, że brak mocnych dowodów na występowanie LBE wśród polskich przedsiębiorstw może wynikać z jednoczesnego wystąpienia względnie szybkiej dyfuzji wiedzy pomiędzy podmiotami w ramach jednej branży oraz ze struktury wiekowej przedsiębiorstw eksportujących. 4. Efekt LBE a specyfika relacji handlowych Przedstawione powyżej rozważania odnoszą się do czynników, które na podstawie teorii ekonomii mogą znacznie osłabiać – a nawet przekreślać – efekt LBE. Istnieje również możliwość, że LBE występuje, choć jest to zjawisko ograniczone do specyficznych relacji handlowych. Zdaniem Silvy, Africano i Afonso [Silva, Africano, Afonoso, 2010] na charakter tych relacji, a tym samym na efekt LBE, mogą wpływać: 1) doświadczenie eksportera; 2) intensywność zaangażowania w handel; 3) specyfika eksportera (rozumiana jako produktywność eksportera wobec produktywności konkurentów); 4) specyfika branży (rozumiana jako różnica między produktywnością sektora a poziomem zagranicznym); 5) specyfika rynku zbytu (wymagania konsumentów, poziom wiedzy i technologii cechujący taki rynek itd.). Jak wynika z wcześniejszych uwag, znaczna część obecnych eksporterów jest obecna na zagranicznych rynkach od długiego czasu. Oznacza to, że to przede wszystkim firmy o ugruntowanej pozycji eksportowej mają możliwość pobierania wiedzy z obcych rynków. Kraay [Kraay, 1999] zauważył, że w przypadku chińskich eksporterów, to przedsiębiorstwa o znacznym doświadczeniu eksportowym osiągają większą korzyść w postaci LBE. Należy jednak dodać, że wiele badań wskazuje, że to młode przedsiębiorstwa (cechujące się zatem krótkim stażem eksportowym) mogą więcej zyskać dzięki LBE [zob. Greenaway i Yu, 2004, dla firm brytyjskich] oraz [Fernandes i Isgut, 2005, dla firm kolumbijskich]. Względnie mały udział w handlu firm o niewielkim doświadczeniu eksportowym może zatem powodować niedoszacowanie efektu LBE w badaniach empirycznych dotyczących polskich przedsiębiorstw. Możliwość wystąpienia efektu LBE jest także większa w przypadku firm, dla których handel stanowi znaczną część obrotu gospodarczego. Potwierdzają to zagraniczne badania empiryczne [zob. Castellani, 2002, dla Włoch oraz Fer- Przyczyny nieuchwytności efektu learning-by-exporting w badaniach … 287 nandes i Isgut, 2007, dla Kolumbii]. Wiele polskich przedsiębiorstw podejmuje jednocześnie różne formy internacjonalizacji [zob. Hagemejer i Kolasa, 2008, s. 10], a udział eksporterów wyspecjalizowanych w ogólnej liczbie polskich firm jest względnie duży [Puchalska, 2011, s.131]. Nie można zatem sądzić, że podmioty z Polski były niewystarczająco intensywnie zaangażowane w działalność eksportową. Na możliwość wystąpienia LBE wpływa także względna produktywność eksportera. Cassiman i Golovko [Cassiman, Golovko, 2007] wykazali, że w Hiszpanii może dojść do konwergencji produktywności, gdyż z zagranicznej wiedzy korzystają głównie przedsiębiorstwa o początkowo średniej i niskiej innowacyjności i technologii. z tym wnioskiem kontrastują wyniki prac Albornoz i Ercolani [Albornoz, Ercolani, 2007] i Salomona i Jin [Salomon, Jin, 2008], którzy wskazali, że LBE w Argentynie i Hiszpanii występuje głównie wśród firm dominujących technologicznie4. w Polsce pod tym względem sytuacja wydaje się zrównoważona. Jak zauważyła Puchalska [Puchalska, 2011, s. 120], sytuacja przedsiębiorstw przetwórczych przed wejściem na rynek zagraniczny w zakresie sprzedaży, rentowności, wydajności oraz innowacyjności nie miała większego wpływu na ich późniejsze wyniki. Poprawę zanotował podobny odsetek firm zarówno w grupie o ponadprzeciętnej rentowności, innowacyjności czy sprzedaży, jak i w grupie firm wykazujących przeciętne czy gorsze wyniki niż wynosi średnia w branży. Niewiele jest prac analizujących wpływ produktywności w sektorze na zdolność podmiotów z tego sektora do uczenia się poprzez eksport. Istnieją jednak dowody na występowanie takiej relacji. Maggioni [Maggioni, 2008, s.3034] dowiodła na podstawie danych z Turcji, że w sytuacji dominacji eksportu do krajów wysoko rozwiniętych przedsiębiorstwa z sektorów o niższej względnej produktywności, utożsamianych w tym podejściu z sektorami nie posiadającymi przewagi komparatywnej nad analogicznymi sektorami kraju zbytu, wykazują inne wzorce LBE niż firmy z sektorów posiadających tę przewagę. Podmioty z sektorów względnie przeważających, dzięki niewielkiej luce technologicznej, mogą uzyskać pozytywny efekt LBE niezwłocznie po rozpoczęciu eksportu. z kolei przedsiębiorstwa z sektorów nieprzeważających potrzebują dłuższego okresu dla adaptacji przyswojonej technologii, zatem korzyści z LBE pojawiają się u nich z opóźnieniem. Jednocześnie jednak, z uwagi na większą motywację wynikającą z podwyższonej presji konkurencyjnej na firmy w tych sektorach, sumaryczna korzyść z LBE jest wśród nich większa. Polska, jako kraj należący do UE czy OECD, w skali światowej może być traktowana jako państwo względnie rozwinięte, a przy tym posiadające atuty relatywnie niskich 4 Warto zwrócić uwagę, iż oba badania dotyczące Hiszpanii [Cassiman i Golovko, 2007, Salomon i Jin, 2008] zostały przeprowadzone w oparciu o te same dane, pochodzące z ankiet Fundacion Empresa Publica z lat 1990-1998. Choć w obu badaniach podjęto próbę ustalenia, które firmy są w największym stopniu premiowane dzięki LBE, to różnice w przyjętej metodologii poskutkowały w tym przypadku uzyskaniem rozbieżnych wyników. Fakt ten wymownie pokazuje skalę trudności związanych z prawidłowym uchwyceniem występowania i charakterystyki efektu LBE. 288 Piotr Gabrielczak, Tomasz Serwach kosztów działalności. z drugiej strony, wyraźnie ustępuje technologicznie swoim czołowym partnerom eksportowym, takim jak Niemcy, Francja czy Wielka Brytania, zatem w licznych sektorach nie posiada przewagi komparatywnej. Ta niejednoznaczność powoduje, iż w świetle omówionej koncepcji efekty LBE mogą być w przypadku polskich eksporterów zróżnicowane co do siły i szybkości występowania, co może wpływać na błąd w ich oszacowaniu. Odnosząc się do specyfiki rynku zbytu, można stwierdzić, że struktura geograficzna polskiego eksportu sprzyja występowaniu efektu LBE. w 2000 r. wysyłka do krajów tzw. starej Unii Europejskiej stanowiła niemal 70% polskiego eksportu towarowego. Udział ten zmniejszył się w 2006 r., pozostając jednak na wysokim poziomie 63,66% [Wpływ akcesji do UE na polski handel zagraniczny, 2007, s. 21]. w 2010 r. państwa OECD odbierały 82,97% polskiego eksportu, zaś wszystkie kraje rozwinięte – 84,91% [Handel zagraniczny. Styczeń-Grudzień 2010 r., 2011, s. 43]. Uwzględniając wyniki badań empirycznych dotyczących innych państw [zob. De Loecker, 2007, dla Słowenii oraz Trofimenko, 2005, dla Kolumbii], można stwierdzić, że taka koncentracja odbiorców polskiego eksportu powinna pozytywnie wpływać na możliwość zwiększania produktywności przez polskich eksporterów. Zakończenie Badania empiryczne nie dostarczają przekonujących dowodów na występowanie efektu LBE wśród polskich eksporterów. w niniejszym artykule przeanalizowano potencjalne przyczyny takiego stanu rzeczy. Liczne przesłanki pozwalają przypuszczać, że nadmierna dyfuzja wiedzy i technologii w obrębie sektora oraz względnie mała liczba „młodych” eksporterów (tj. posiadających niewielkie doświadczenie eksportowe) zmniejszają bodźce do podejmowania aktywności umożliwiających materializację doświadczeń zagranicznych. Inne czynniki również mogą powodować błędy oszacowania efektu LBE, lecz ich znaczenie wydaje się mniejsze lub niejednoznaczne. Wydaje się, iż pozytywny wpływ działalności eksportowej na rozwój firmy i jej produktywność stanie się lepiej widoczny, gdy uda się wyeliminować wspomniane dwie główne przyczyny hamujące LBE. Po pierwsze zatem, konieczny jest zapewnienie należytej ochrony patentowej. Szybka dyfuzja technologii jest zjawiskiem korzystnym w skali makro, ale poszczególnych inwestorów może zniechęcać do działania. Dlatego niewielkie jej ograniczenie powinno zachęcić przedsiębiorców do inwestycji w nowoczesne rozwiązania, które zapewnią im przewagę konkurencyjną w pewnym okresie. Musi być on na tyle długi, by był atrakcyjny dla inwestorów, ale i na tyle krótki, by nie opóźniał rozwoju całej gospodarki. Ponadto, zauważalny pozytywny efekt działalności eksportowej jest największy u firm młodych. Doświadczone przedsiębiorstwa eksportowe najczęściej już przyswoiły sobie wiele wzorców i ich bieżące korzyści z LBE są relatywnie mniejsze. Prawdopodobnie zatem im więcej nowopowstających firm polskich będzie decydować się na podjęcie eksportu, tym łatwiej będzie dawał Przyczyny nieuchwytności efektu learning-by-exporting w badaniach … 289 się zaobserwować istotny statystycznie efekt uczenia się. Odpowiednia polityka stymulująca rozwój przedsiębiorstw o charakterze proeksportowym z pewnością przyspieszyłaby osiągnięcie takiego stanu. Jednakże współcześnie integracja Polski z rozwiniętymi krajami Zachodu, zwłaszcza Europy Zachodniej, postępuje na tyle szybko, iż należy się spodziewać, że w bliskiej przyszłości sytuacja w tym aspekcie samoistnie ulegnie poprawie. Literatura 1. Albornoz F., Ercolani M. (2007), Learning by Exporting: Do Firm Characteristics Mater? Evidence from Argentinean Panel Data, University of Birmingham Discussion Paper No. 07-17, Birmingham. 2. Bukowski M., Magda I., Marć Ł., Zawistowski J. (2006), Źródła i perspektywy wzrostu produktywności w Polsce, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa. 3. Cassiman B., Golovko E. (2007), Innovation and the Export-Productivity Link, IESE Business School – University of Navarra Working Paper No. 688, Pampeluna. 4. Castellani D. (2002), Export Behaviour and Productivity Growth: Evidence from the Italian Manufacturing Firms, Review of World Economics”, Vol. 138, No. 4. 5. De Loecker J. (2007), Do Exports Generate Higher Productivity? Evidence from Slovenia, “Journal of International Economics”, Vol. 73, No. 1. 6. Fernandes A.M., Isgut A.E. (2005), Learning-by-doing, learning-byexporting, and productivity: evidence from Colombia, The World Bank Policy Research Working Paper No. 3544, Waszyngton, DC. 7. Fernandes A.M., Isgut A.E. (2007), Learning-by-Exporting Effect: Are They for Real?, MPRA Paper No. 3121, Monachium. 8. Greenaway D., Yu Z. (2004), Firm-Level Interactions between Exporting and Productivity: Industry Specific Evidence, “Review of World Economics”, Vol. 140, No. 3. 9. Hagemejer J. (2006), Czynniki wpływające na decyzję przedsiębiorstw o eksporcie. Analiza danych mikroekonomicznych, „Bank i Kredyt” Vol. 37, Nr 7, Warszawa. 10. Hagemejer J., Kolasa M. (2008), Internalization and economic performance of enterprises: evidence from firm-level data, National Bank of Poland Working Paper No. 51, Warszawa. 11. Handel zagraniczny. Styczeń-Grudzień 2010 r. (2011), GUS, Warszawa. 12. Innowacyjność 2010 (2010), PARP, Warszawa. 13. Kraay A. (1999), Exports and Economic Performance: Evidence from the Panel of Chinese Enterprises [wersja oryginalna:] Expectations et Performances Economiques: Etude d’un Panel d’Enterprises Chinoises, “Revue d’Economie Du Developpement”, Vol. 1-2/1999, 183-207. 14. Maggioni D. (2008), Learning by exporting: which channels? An empirical analysis for Turkey, Universita Politecnica delle Marche, Ankona. 290 Piotr Gabrielczak, Tomasz Serwach 15. Marimon R., Quadrini V. (2006), Competition, innovation and growth with limited commitment, NBER Working Paper 12474, Cambridge. 16. Puchalska K. (2011), Aktywność eksportowa przedsiębiorstw, „Bank i Kredyt” Vol. 41, Nr 3, Warszawa 17. Redding S.J. [2010], Theories of Heterogeneous Firms and Trade, CEP Discussion Paper No. 994. 18. Salomon R.M., Jin B. (2008), Does knowledge spill to leaders or laggards? Exploring industry heterogeneity in learning by exporting, “Journal of International Business Studies”, Vol. 39. 19. Salomon R.M., Shaver J.M. (2005), Learning by Exporting: New Insights from Examining Firm Innovation, “Journal of Economics & Management Strategy”, Vol. 14, No. 2. 20. Silva A., Africano A.P., Afonso O. (2010), Learning-by-exporting: what we know and what we would like to know, FEP Working Paper Nr 364, Porto. 21. Starczewska-Krzysztoszek M. (2008), Ranking najbardziej innowacyjnych firm w Polsce, PKPP Lewiatan, Warszawa. 22. Trofimenko N. (2005), Learning by Exporting: Does It Matter Where One Learns? Evidence from Colombian Manufacturing Plants, Kiel Institute for World Economics Working Paper No. 1262, Kilonia. 23. Wagner J. [2005], Exports and Productivity: a Survey of the Evidence from Firm Level Data, University of Luneburg Working Paper Series in Economics, Nr 4. 24. Wpływ akcesji do UE na polski handel zagraniczny (2007), Ministerstwo Gospodarki, Departament Analiz i Prognoz, Warszawa. Streszczenie W teorii ekonomii występuje hipoteza learning-by-exporting (LBE), zgodnie z którą przedsiębiorstwa eksportujące powinny dzięki doświadczeniom z handlu podnosić swoją produktywność. Hipoteza ta jednak jak dotąd nie została jednoznacznie potwierdzona na gruncie polskim. w niniejszym artykule przedstawione zostały potencjalne przyczyny nieuchwytności tego efektu w badaniach empirycznych. Uwzględniono zarówno mechanizmy podważające występowanie efektu LBE, jak i czynniki, które ograniczają zakres uczenia się z rynków eksportowych. Na podstawie przeprowadzonych analiz wywnioskowano, że głównymi czynnikami utrudniającymi zaobserwowanie LBE wśród polskich przedsiębiorstw są: szybka dyfuzja wszelkich innowacyjnych rozwiązań, co zniechęca firmy do inwestowania, oraz relatywnie mały udział eksporterów o niewielkim stażu, wśród których efekt jest najsilniejszy. Słowa kluczowe handel międzynarodowy, produktywność Reasons for elusiveness of the learning-by-exporting effect in research on Polish manufacturing enterprises (Summary) In literature one can find the learning-by-exporting hypothesis (LBE), according to which exporters should increase their productivity due to experience gained from international activity. However, when researching into Polish exporters, this hypothesis has Przyczyny nieuchwytności efektu learning-by-exporting w badaniach … 291 not yet been sufficiently proven. The aim of this article is to present potential reasons for elusiveness of the LBE effect in empirical analyses based on Polish manufacturing enterprises. Both, mechanisms questioning the LBE effect and factors limiting its scope, were considered. Based on conducted analyses it has been concluded that the main factors rendering difficult in observation of LBE are: quick diffusion of all innovational solutions, which restrains enterprises from investing, and relatively small share of exporters with little experience, among whom the effect is the strongest. Key words international trade, productivity
