3. DEWIACJA I KONTROLA SPOŁECZNA 11/13/2013

11/13/2013
3. DEWIACJA I KONTROLA
SPOŁECZNA
Dr Jan Domaradzki
Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych
Katedra Nauk Społecznych
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego Poznań
Collegium Wrzoska
ul. Dąbrowskiego 79
5 piętro, pokój 507
tel. : (061) 8546-911
email: [email protected]
Czym jest dewiacja?
Naruszenie, odstępstwo od ogólnie przyjętych i
akceptowanych norm społecznych.
1
11/13/2013
Jak argumentuje Paula
Caplan:
Norma jest konstruktem
Czym jest przestępstwo?
Naruszenie obowiązujących norm prawnych.
2
11/13/2013
Czy dewiacja jest synonimem
przestępstwa?
DEWIACJA
PRZESTĘPS
CRIME
TWO
Każda przestępstwo jest dewiacją, ale nie każda dewiacje jest
przestępstwem
Czy dewiacja musi być
negatywna?
3
11/13/2013
BIOLOGICZNE TEORIE
POWSTAWANIA DEWIACJI
Cesare Lombroso: urodzeni przestępcy
Cesare Lombroso (1835-1909).
Biologiczny determinizm
Oparł swą teorię na założeniu, przestępcy cechują
się zestawem cech fizjologicznych. Znając jest
społeczeństwo może wykryć jednostki skłonne do
zachowań przestępczych i zapobiegać im.
Lombroso zakładał, że więźniowie różnią się
typem anatomicznym i fizjologicznym od nie
przestępców:
kształtem czaszki,
asymetrią twarzy i głowy,
Wyraźnymi kośćmi policzkowymi, uszami i
wargami,
Długimi ramionami i
Skrzywionym nosem.
Lombroso ukuł termin „urodzony przestępca”
4
11/13/2013
William Sheldon (1898-1977): Somatotypy
Twierdził, że budowa ludzkiego ciała koresponduje z typem charakteru. Wyróżnił 3 typy
somatyczne, które współgrają z typem temperamentu.
Endomorfia – ciało miękkie, zaokrąglona figura, słaby rozwój kości i mięśni,
niski stosunek powierzchni ciała do jego masy. Silnie rozwinięte są narządy
trawienne, które rozwijają się z endodermy embrionu – stąd nazwa. Endomorfia
koreluje ze skłonnością do komfortu, towarzyskością, pożądaniem pokarmu, ludzi
i uczucia. Są zrównoważone, raczej łatwe we współżyciu i tolerancyjne. W
chwilach stresu i napięcia poszukują towarzystwa innych.
Mezomorfia – budowa ciała jest mocna i kanciasta, dominują mięśnie i kości.
Ciało jest silne i twarde, odporne na uszkodzenia i dostosowane do wysiłku
fizycznego. Ten typ ciała rozwija się z mezodermy. Koreluje ze skłonnością do
przygód i ryzyka, silną potrzebą ćwiczeń mięśniowych i intensywnej aktywności
fizycznej. Osoby takie charakteryzują się stosunkowo silną agresją,
niewrażliwością na uczucia innych, skłonnością do dominacji, władzy i działania.
Ektomorfia – smukłe i wątłe ciało, płaska pierś, delikatność. Osoby takie są
chude i słabo umięśnione, niezdolne do długotrwałego wysiłku fizycznego. Duża
powierzchnia ciała w stosunku do jego masy. Największy jest mózg i ośrodkowy
układ nerwowy. Powstaje z ektodermy. Charakter objawia się skrępowaniem,
nieśmiałością, zahamowaniem, lękiem przed ludźmi. Reakcje tych osób są zbyt
szybkie, sen zły. W chwilach stresu i napięcia unikają ludzi.
Michael Ghiglieri:
Ciemna strona człowieka. W poszukiwaniu
źródeł męskiej agresji
Ludzkie zachowanie, w tym przemoc, jest warunkowane
biologicznie. Ludzie nie różnią się tym od innych zwierząt.
Odrzuca założenie, że różnice między mężczyznami i
kobietami są efektem tzw. dualnej socjalizacji. Krytykuje
feministyczne teorie gwałtu (jako pragnienie władzy a nie
seksu) oraz ujęcia liberalne przemocy (uwarunkowania
społeczne a nie sprawcy), a także prawo o posiadaniu broni,
czy założenie, że ludobójstwo jest efektem zaburzeń
psychicznych.
5
11/13/2013
Analizując gwałt, morderstwo, kradzież, wojnę i ludobójstwo
twierdzi, że mężczyźni są zaprogramowani biologicznie do
zachowań agresywnych i przemocy, która ma charakter
wrodzony i jest efektem milionów lat ewolucji.
Różnice genetyczne czynią mężczyzn bardziej skłonnymi do
przemocy. Mężczyźni są biologicznie predysponowani do
zachowań agresywnych. Agresja i przemoc zwiększają szanse
samca na sukces reprodukcyjny.
Przemoc
jest
(dla
strategiąreprodkcyjną.
mężczyzn)
najskuteczniejszą
Projekt poznania ludzkiego genomu
(Human Genome Project, HUGO Project)
W roku 2000 efektem zainaugurowanego dekadę wcześniej
Projektu poznania ludzkiego genomu (Human Genome Project,
HUGO Project) był wstępny opis genomu człowieka (14 kwietnia
roku 2003 opublikowano dokument stwierdzający zakończenie
sekwencjonowania 99% genomu z trafnością 99,99%).
Genetyka, a zwłaszcza genetyka chorób i genetyka
zachowań podkreślają, że choroby i zachowania
człowieka mają podłoże genetyczne, a zadaniem genetyki
jest identyfikacja i lokalizacja genów odpowiedzialnych
za konkretne zachowania i choroby, w tym: alkoholizm,
narkomanię, depresję, gwałt, schizofrenię, agresję,
przemoc, etc.
Genetyka staje jest nową formą determinizmu
6
11/13/2013
Biopsychiatria
Również współczesna psychiatria argumentuje, że zaburzenia
zachowania, myślenia i wyrażania emocji, zwane chorobami
psychicznymi mają podłoże biologiczne, a więc genetyczne
i/lub neurologiczne.
Źródło tych zachowań nie tkwi w dysfunkjonalnym,
„patologicznym”
społeczeństwie,
lecz
w
złym
funkcjonowaniu mózgu: nierównowadze biochemicznej
mózgu,
będącej
efektem
zaburzenia
pracy
neuroprzekaźników.
SOCJOLOGICZNE TEORIE
ZACHOWAŃ DEWIACYJNYCH
7
11/13/2013
Teoria anomii
Roberta K. Mertona
Dlaczego pewne społeczeństwa są bardziej podatne na zachowania dewiacyjne?
Wraz ze zmianą społeczną jednostki muszą zaadoptować nowy
porządek aksjonormatywny: akceptowane kulturowo cele
(wartości) i uznane społecznie środki prowadzące do ich
realizacji (normy).
Anomia oznacza stan napięcia strukturalnego, gdy na skutek zmiany
społecznej jednostki nie rozumieją lub nie akceptują obowiązującego
systemu wartości i/lub norm społecznych.
Stan ten pojawia się wraz ze zmianą społęczną
Dewiacja jest (nieudaną) próbą do zmiany społecznej.
8
11/13/2013
Mertona 5 typów adaptacji społecznej
Konformizm
Innowacja
Rytualizm
Wycofanie
Bunt
Wartkości kulturowe
Normy społeczne
+
+
-/+
+
+
-/+
Dewiacja jako efekt transmisji kulturowej
9
11/13/2013
Dewiacje są efektem negatywnej transmisji kulturowej w subkulturach
dewiacyjnych, których system kulturowy jest nieakceptowany przez resztę
zbiorowości. Grupy dewiacyjne socjalizują swoich członków do zachowań
dewiacyjnych. Człowiek uczy się dewiacji w procesie socjalizacji negatywnej, co
skutkuje wstąpieniem jednostki na drogę kariery dewiacyjnej.
SPOŁECZEŃSTWO
SUBKULTURA
DEWIACYJNE
SUBKULTURA
DEIACYJNA
Grupa dewiacyjna
socjalizacja
Czynniki warunkujące proces uczenia:
1. wiek „ucznia"
2. intensywność kontaktów z dewiacyjnym „nauczycielem"
3. stosunek do „dobra" i „zła” w pierwotnym otoczeniu jednostki
Im młodszy „uczeń”, im bardziej intensywne kontakty z grupą dewiacyjną i im więcej kontaktów
z dewiacyjnym „znaczącym innym” tym większe prawdopodobieństwo sukcesu negatywnej
socjalizacji.
10
11/13/2013
Teoria kontroli
Pyta nie o źródła łamania norm społecznych prawa, ale
„dlaczego większość jednostek przestrzega norm
społecznych?”
Słabe więzi społeczne, brak integracji z grupą osłabia
wewnętrzne mechanizmy kontroli i skłania jednostki do
zachowań dewiacyjnych.
Każdy człowiek jest egoistą.
Człowiek jest istotą kalkulującą:
1. Czy bardziej opłaca się przestrzegać norm, czy zachować w sposób dewiacyjny?
2. Czy istniej/działa kontrola społeczna?
Kontrola społeczna prowadzi do konformizmu.
11
11/13/2013
Teoria etykietowania
Howarda S. Beckera
Nawiązuje do symbolicznego interakcjonizmu i teorii konfliktu.
W rzeczywistości nikt nie jest dewiantem i żadne zachowanie
nie jest dewiacją dopóki nie zostanie za takie uznane przez
społeczeństwo.
Dewiacja jest negatywną etykietą (pietnem) przypisaną do
pewnych zachowań i/lub jednostek. Dewiacja jest efektem
reakcji społecznej.
Naznaczona negatywnie jednostka, internalizuje nadaną jej etykietę i
akceptuje przypisaną jej nową rolę społeczną. Z czasem „dewiant”
wdrukowuje rolę, która staje się podstawą jej tożsamości społecznej i
potwierdza ją własnym zachowaniem. Wkracza na drogę kariery
dewiacyjnej. Co prowadzi do samospełniającego się proroctwa.
???
12
11/13/2013
Edwin Lemert
Dewiacja pierwotna i wtórna
Dewiacja pierwotna:
Każde zachowanie naruszające normy społeczne,
które nie spotyka się reakcją społeczną.
Dewiacja wtórna:
Zachowanie dewiacyjne, które spotyka się
reakcją społeczną i jest na nie reakcją.
G. Sykes i D. Matza
Techniki neutralizacji
13
11/13/2013
Negacja odpowiedzialności
“To nie moja wina”.
“Nie miałem innego wyjścia”.
“Zostałem tak wychowany”.
Negacja krzywdy
“Nie ukradłem tylko pożyczyłem”.
“Nie uderzyłem tylko popchnąłem”.
14
11/13/2013
Negacja ofiary
“Zasłużył na to”.
“W rzeczywistości broniłem się nim”.
“Nie jestem oprawcą, lecz ofiarą”.
Potępianie potępiających
”Robisz dokładnie tak samo”.
”On też kradnie”.
”To on wręczył łapówkę”.
15
11/13/2013
Odwoływanie się do wyższych racji
”Ukradłem, by nakarmić rodzinę”.
”Gdybym nie ściągał nie zdałbym egzaminu”.
Gdy personel medyczny dokonuje
aborcji, gdy poród zagraża życiu matki
mamy do czynienia z:
Negacją odpowiedzialności
Negacją krzywdy
Negacją ofiary
Potępianiem potępiających
Odwoływaniem się do wyższych racji
16
11/13/2013
KONTROLA
SPOŁECZNA
KONTROLA
SPOŁECZNA
Dotyczy procesów i mechanizmów, które kontrolują
zachowania jednostek prowadząc do zachowań
konformistycznych wobec norm społecznych.
Jej zadaniem jest zapewnienie porządku społecznego
poprzez regulację norm społecznych.
17
11/13/2013
Typy kontroli społecznej
Wewnętrzna
Zewnętrzna
Nieformalna
Formalna
Półformalna
18
11/13/2013
Konformizm
Proces
dostosowywania
swojego
zachowania i/lub sposobów myślenia do
rzeczywistego lub wyimaginowanego
nacisku grupy.
Herbert Kelman
Wskazał na 3 główne typy konformizmu:
Uleganie
Podporządkowanie się wynikające z chęci uzyskania nagrody
lub uniknięcia kary.
Identifikacja
Gdy jednostce zależy, aby być podobnym do jakiejś grupy
lub jakiejś osoby, którą uznaje za autorytet i z którą się
identyfikuję.
Internalizacja (akceptacja).
Najgłębsza forma konformizmu, polega na uznaniu pewnych
norm i wartości za własne.
19
11/13/2013
Eksperyment Salomona Asha
Która z linii pasuje do pierwszej:
A, B, or C?
Czy nonkonformizm jest możliwy?
20
11/13/2013
Czy chorobę można traktować jako formę
dewiacji?
Chorzy od zawsze byli ludźmi nie tylko ubogimi,
niedożywionymi, wzbudzającymi litość, ale nade
wszystko naruszającymi i/lub niespełniającymi
charakterystycznych dla kultury norm społecznych.
Choroba to forma dewiacji społecznej.
21
11/13/2013
Freak Shows
lub
Sideshows
Popularne na przełomowe XIX i
wieku tzw. cyrki osobliwości, gdzie
prezentowano okazy „dziwolągów”
najczęściej
ludzi
chorych,
upośledzonych
i
niepełnosprawnych.
W USA można było ich nawet 105
objazdowych pokazów.
EUGENIKA
gr. eu-genes = dobrze urodzony
pojęcie wprowadzone w 1883 r. przez Francisa
Galtona. Dotyczyło selektywnego rozmnażania
zwierząt lub ludzi, aby ulepszać gatunki z pokolenia
na pokolenie, szczególnie jeśli chodzi o cechy
dziedziczone.
Nauka badająca możliwości rozwoju osobników o
dodatnich cechach dziedzicznych osiągniętych przez
selekcję na drodze genetycznej.
Sir Francis Galton
(1822-1911)
W praktyce eugenika działa w dwóch kierunkach:
1. zapobiega rozmnażaniu się osobników słabych (z
wadami genetycznymi) i
2. dąży do tworzenia korzystnych warunków dla
rozwoju
osobników
o
dodatnich
cechach
genetycznych.
22
11/13/2013
Stara i nowa eugenika
Eugenika pozytywna
Eugenika negatywna
polegała na zachęcaniu i promowaniu
reprodukcji jednostek i grup społecznych
uznawanych za lepsze i posiadające
pozytywne cechy (biali, wykształceni,
bogaci, mieszkańcy miast), np. poprzez:
polegała na zniechęcaniu i/lub uniemożliwieniu
reprodukcji jednostek i grup społecznych
uznawanych za gorsze i posiadające negatywne
cechy
(mniejszości
etniczne,
upośledzeni
umysłowo, niepełnosprawni, ubodzy, przestępcy,
niewykształceni), np. poprzez:
- przyznawanie nagród czy dodatków za
dodatkowe dziecko;
- ulgi podatkowe,
- doradztwo małżeńskie,
- selektywną reprodukcję.
- segregację rasową;
- zakaz mieszanych małżeństw,
- sterylizację,
- aborcję,
- eutanazję
- eksterminację.
Stara eugenika
23
11/13/2013
Akcja T4 (Aktion T4)
To nazistowski program, zwany
także
Programem
eutanatystycznym, realizowany w
latach 1939-1941.
W trakcie jego trwania niemieccy
lekarze zamordowali 70,273 osób:
niepełnosprawnych i upośledzonych
umysłowo.
Nowa eugenika
- badania prenatalne,
- diagnostyka przedimplantacyjna,
- poradnictwo genetyczne,
- aborcja,
- eutanazja,
- procedura in-vitro,
- klonowanie.
24
11/13/2013
Choroba Huntingtona
mukowiscydoza
Zespół łamliwego
chromosomu X
Zespół Downa
Dystrofia mięśni
(zespół Duchenne’a)
Anemia sierpowata
hemophilia
Skóra pergaminowa
Rozszczep
podniebienia
achondroplazja
Płód arlekin
Genetyka i zarządzanie ryzykiem
Współczesna genetyka oferuje szereg testów i technologii
technologie, które umożliwiają przewidzenie i „zarządzania”
ryzykiem::
- diagnostyka przedimlantacyjna (PGD),
- amniopunkcja (amniocenteza) (AFT),
- przezierność fałdu karkowego (NT)
- biopsja kosmówki
pozwalają określić pewne cechy człowieka przed jego
narodzeniem i umożliwiają dokonanie wyboru np.
nieimplantowania „zainfekowanego” zarodka do macicy matki,
aborcji „ryzyka” lub rezygnację z reprodukcji.
25
11/13/2013
Project Prevention
(wcześniej Children Requiring a Caring Kommunity CRACK)
Barbara Harris po zaadoptowaniu wraz z mężem czwórki
dzieci od uzależnionej od narkotyków matki założyła w roku
1997 pozarządowa organizację, której celem jest oferowanie
narkomanom (zwłaszcza kobietom) pieniędzy ($300 i £200)
poddanie się długoterminowej antykoncepcji z dobrowolną
sterylizacją włącznie.
Od roku 2010 organizacja działa także na Wyspach
Brytyjskich.
Sama organizacja twierdzi na swojej stronie, że do
października 2010 roku opłaciła 3,600 klientów i była
zaangażowana w 16,462 ciąż i 10,838 porodów.
http://www.projectprevention.org/
Nowa, tzw. liberalna różni się od starej tym, że
operuje
retoryką
autonomii,
osobistej
odpowiedzialności,
świadomego
wyboru
i
zapobiegania chorobom, a nie poprawy rasy
26
11/13/2013
Medykalizacja
społeczeństwa
Proces, w wyniku którego coraz więcej
obszarów życia społecznego jest
definiowanych
w
kategoriach
medycznych (zdrowia i choroby), a
leczenie traktuje się jako właściwą
formę radzenia sobie z nimi.
kradzież/homoseksualizm/masturbacja/narkomania
i alkoholizm/rozwiązłość seksualna/morderstwo
Homo
religiosus
politicus
medicus
Dyskurs
religia
prawo
medycyna
Definicja
Sankcje
grzesznik
potępienie
przestępca
więzienie
chory
leczenie
27
11/13/2013
Naturalne, procesy fizjologiczne:
- ciąża i poród,
- starzenie się,
- menopauza i andropauze,
- łysienie,
- osteoporoza;
- umieranie.
Zdolność do pełnienia ról społecznych:
- służba wojskowa,
- prawo jazdy,
- ojciec/matka,
- praca,
- nauka.
28
11/13/2013
Przestępstwa:
- kradzież
- gwałt,
-morderstwo,
- Przemoc (domowa).
Dewiacje seksualne:
- homoseksualizm,
- masturbacja,
- pedofilia,
- seksoholizm.
29
11/13/2013
Dewiacje:
- szaleństwo,
- alkoholizm i narkomania,
- anorexia i bulimia,
- otyłość,
- nadpobudliwość,
- dysleksja/dysgrafia, etc.,
- (współ)uzależnienie,
- samobójstwo.
Podstawowe pojęcia i
terminy
Anomia
Bunt
Dewiacja
Dewiacja pierwotna
Dewiacja wtórna
Dysonans poznawczy
Eksperyment Asha
Identyfikacja
Innowacja
Internalizacja
Kariera dewaicyjna
Konformizm
Kontrola społeczna
Medykalizacja
Myślenie grupowe
Negacja krzywdy
Negacja ofiary
Negacja odpowiedzialności
Negatywna socjalizacja
Odwoływanie się do wyższych
racji
Potępianie potępiających
Przestępstwo
Piętno (etykieta/stygmat)
Rytualizm
Socjolobiologia
Techniki neutralizacji
Teoria etykietowana
Typy somatyczne
Uleganie
Wycofanie/ucieczka
30