Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

WSTĘP
WSTĘP
H
istoria Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej jest nierozerwalnie związana
z powojennymi losami Lublina i południowo-wschodniej Polski. 70 lat istnienia UMCS jest cezurą, która skłania do refleksji nad zmianami, jakie zachodziły
na uczelni i w jej najbliższym otoczeniu. Uniwersytet powstał na tzw. surowym
korzeniu w trudnych warunkach toczącej się II wojny światowej. Mimo że powstanie UMCS spotkało się ze sceptycyzmem wielu środowisk, które uważały, że
inicjatywa powołania w Lublinie drugiego uniwersytetu będzie miała charakter
efemeryczny, to uczelnia skutecznie przetrwała wszelkie próby czasu. Służyła
swojemu regionowi, przyśpieszała jego rozwój cywilizacyjny i partycypowała
w dorobku nauki polskiej, systematycznie powiększającej swój związek z nauką światową. Rozwój uniwersytetu bezpośrednio przyczynił się do utworzenia
i usamodzielnienia nowych państwowych uczelni wyższych Lublina: Akademii
Medycznej (1950), Akademii Rolniczej (1955), Wyższej Szkoły Inżynierskiej
(1953) oraz Uniwersytetu Rzeszowskiego (2001). Stał się UMCS promotorem
powstania lubelskiego ośrodka akademickiego o zróżnicowanym i wszechstronnym charakterze naukowym, co wyniosło Lublin do rzędu miast odgrywających
poważną rolę w nauce i kulturze europejskiej. Miastotwórcza rola uniwersytetu
ujawniła się w stworzeniu powojennego Lublina jako miasta młodzieży. Nabiera to
jeszcze większego znaczenia w epoce postindustrialnej, gdy rozwój cywilizacyjny
jest pochodną tworzenia i efektywnego wykorzystywania nowej wiedzy kreowanej
w dużej mierze przez uczelnie wyższe. Dziś, gdy wiedza staje się towarem, rośnie
rola specjalistów i naukowców, zaś ona sama pełni kluczowe miejsce jako źródło
wszelkich innowacji.
Zadanie badawcze, jakie postawili sobie autorzy, to przedstawienie procesu
budowy Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej i różnych aspektów funkcjonowania lubelskiego uniwersytetu na przestrzeni siedmiu dekad istnienia. Pokazujemy
8
W STĘP
pierwszy etap tworzenia uczelni w latach 1944–1949, który nierozerwalnie łączy
się z osobą jej twórcy – rektora prof. Henryka Raabego. Analizujemy kolejny okres
funkcjonowania uniwersytetu, który przypadł na lata 1950–1959, gdy budowano materialne podwaliny uczelni, a kolejne reorganizacje nadały mu ostateczną
strukturę i kształt naukowy. Pokazujemy następny etap dynamicznego rozwoju
materialnego i naukowego uniwersytetu, który nierozerwalnie wiąże się z blisko
10-letnią kadencją rektora prof. Grzegorza Leopolda Seidlera. Wskazujemy
na istotne przeobrażenia uczelni w burzliwych latach 80. Wreszcie próbujemy
pokazać, jak uczelnia uczyła się trudnej samodzielności w warunkach transformacji ustrojowej lat 1989/1990 i odnajdywała swoje miejsce w gospodarce
rynkowej oraz systemie demokratycznym państwa. Nie mamy tu do czynienia
z klasyczną całościową monografią uczelni, jak np. monografie zbiorowe Uniwersytetu Wrocławskiego, Jagiellońskiego czy Uniwersytetu Warszawskiego. Nie
ma tu systematycznie przedstawionych dziejów poszczególnych wydziałów. Jest
natomiast zarys losów UMCS. Stąd w przedkładanej czytelnikowi publikacji zabraknie wielu nazwisk i detali z działalności poszczególnych wydziałów. Mamy
świadomość, że część spośród grona czytelników naszej książki nie będzie z tego
powodu w pełni usatysfakcjonowana.
Autorzy (Janusz Wrona: wstęp oraz rozdziały I–IV, i Zbigniew Zaporowski:
rozdziały V–VI, zakończenie) mają pełną świadomość, że analizowany problem
to jeszcze żywa historia zapisana w osobistym doświadczeniu wielu jednostek.
Historyk badający przeszłość uczelni, której blisko 40-letni okres istnienia
przypada na czasy PRL, musi uwzględnić rzeczywisty, ogólnokrajowy mechanizm sprawowania władzy w powojennej Polsce. Determinował on instrumenty
stosowane przez władze państwowe, partyjne i uniwersyteckie w kierowaniu
pracami uczelni. Autorzy szczególny nacisk położyli na trzy kwestie: zrekonstruowanie pierwszych lat budowania i funkcjonowania uniwersytetu, analizę
działań wszystkich rektorów UMCS, z mocnym podkreśleniem ówczesnych
ogólnopolskich realiów społecznych i politycznych, oraz umiejscowienie naukowców i studentów tej uczelni w najważniejszych, przełomowych momentach
powojennej historii Polski.
Kwestia funkcjonowania kolejnych władz UMCS znajdowała się, jak dotąd,
praktycznie na marginesie historycznej refleksji, choć istniała zawsze potrzeba
zbadania zakresu autonomii państwowej uczelni wyższej. Za nieodzowne uznaliśmy pokazanie sylwetek i roli poszczególnych rektorów w wytyczaniu i realizacji
zadań uniwersytetu. W świadomości historycznej pracowników UMCS funkcjonuje stereotyp, iż pierwszym i jedynym niezależnym rektorem uczelni w okresie
PRL był prof. Tadeusz Baszyński, który swą funkcję sprawował ze swoistego
nadania „Solidarności”. Staramy się przywrócić uniwersyteckiej pamięci prof.
Adama Paszewskiego, naukowca, który nie miał żadnego związku z komunista-
W STĘP
mi, był gorliwym katolikiem, czego nie ukrywał, i jako pierwszy z powojennych
rektorów podjął próbę nadania uczelni niezależności politycznej względem PZPR.
Historyk winien także uwzględnić problem misji prowadzenia badań naukowych,
kształcenia intelektualnego i moralnego wychowania studentów. Nie można też
pominąć prób komunistycznej indoktrynacji młodego pokolenia Polaków, które
dokonywały się w latach 1944–1989, i roli w kierowaniu uczelnią organizacji
partyjnej PZPR. Szczególnie dotyczy to pierwszych 11 lat funkcjonowania systemu
komunistycznego, gdy mieliśmy do czynienia z ekspansją gnostycującej ideologii
na całość życia społecznego. W tej płaszczyźnie mieściła się próba zlaicyzowania
i ateizowania młodzieży akademickiej pod hasłem walki z „religianctwem” dokonywana pod koniec lat 40. i w pierwszej połowie lat 50. XX w. Na przełomie
1948/1949 złudzenie środowisk naukowych, dotyczące możliwości kontynuowania swej pracy z dala od bieżącej polityki, wyraźnie zaczęło się załamywać.
Rozpoczął się wówczas powolny proces aksjologiczno-światopoglądowego podziału środowisk naukowych, wyrażający się w publicznych (początkowo nielicznych) akcesach do służby dla władzy oraz w stopniowych przejawach ustępstw
(wynikłych z różnorakich powodów) wobec oficjalnie głoszonych sloganów. UMCS
to historia żywej instytucji, której dzieje na przestrzeni siedmiu dziesięcioleci
tworzyła zmieniająca się zbiorowość naukowców różnych specjalności i kolejne
wielotysięczne pokolenia studentów wywodzących się z wielu środowisk społecznych.
Historyczny ogląd uniwersytetu wymaga przedstawienia przynajmniej w ogólnym zarysie struktury uczelni, jej kadry naukowej, populacji studentów i przestrzeni społeczno-politycznej, w której oni funkcjonowali. Nie można pominąć
również polityki władz w wymiarze społecznym, ekonomicznym i politycznym
w kraju i na terenie województwa. Wymaga też odniesień do postaw ludzi nauki
i młodzieży akademickiej. Ważne miejsce zajmuje w tym procesie „pokolenie
ZMP”. To istotny fragment życiorysu studentów UMCS z lat 50. ubiegłego stulecia. W okresie PRL w środowisku naukowym, podobnie jak u przeciętnych ludzi,
następowało rozdwojenie myślenia na „publiczne” i „prywatne”. To wszystko
ułatwiało proces dostosowania zachowań do wymogów sytuacji i środowiska.
Wielokrotnie odnajdujemy ślady takich postaw w materiale źródłowym. Jego
analiza pozwala również odmiennie spojrzeć na znane fakty wyodrębnienia się
na bazie uniwersyteckich wydziałów dwu nowych uczelni: Akademii Medycznej
i Wyższej Szkoły Rolniczej w Lublinie, dla których UMCS stał się uczelnią-matką.
To był swoisty dramat dla pracowników i studentów uniwersytetu, jednoznacznie
postrzegany jako potężne osłabienie jego prestiżu („kadłubowy uniwersytet”). Bez
istnienia UMCS nie byłoby bujnego rozwoju studenckiej kultury lat 60. i 70.,
która nadawała oblicze uniwersytetowi i Lublinowi.
9
10
W STĘP
Kreśląc swoistą panoramę dziejów uniwersytetu, autorzy mocno podkreślają
przełomowy okres „Solidarności” i wpływ pracowników UMCS na środowisko
ludzi „S” w Lublinie i regionie. Nie można bowiem przeoczyć faktu, że o ile przed
rokiem 1980 matecznikiem niezależnej opozycji demokratycznej na Lubelszczyźnie był w Lublinie KUL, o tyle podobną rolę w okresie jawnej i konspiracyjnej
działalności „Solidarności” w latach 1980–1989 odegrał UMCS. I tak też był
postrzegany przez władze PRL. Różnorodne próby uczynienia z UMCS tzw.
czerwonego uniwersytetu nie przynosiły zamierzonych efektów. Uczelnia wpisała
się na trwałe w pejzaż Lublina, w znaczący sposób współtworząc środowisko
intelektualne, kulturalne i opiniotwórcze miasta.
W prowadzonych badaniach istotne znaczenie mają źródła archiwalne. Są
one jednak rozproszone i niekompletne. Poza eksploracją Archiwum UMCS
autorzy przebadali materiały PPR/PZPR dotyczące uczelni przechowywane
w Archiwum Państwowym w Lublinie z lat 1948–1980 i tylko wybiorczo w Archiwum Akt Nowych. Przydatne były również materiały archiwalne proweniencji
Stronnictwa Demokratycznego, wykorzystane do analizy postaw społecznych
mieszkańców regionu (młodzieży akademickiej) w okresie 1956–1975. Istotne
miejsce w pracy zajmuje analiza akt z Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
w Lublinie. Autorska eksploracja tych materiałów dotyczy problemu funkcjonowania KUL i powojennych korelacji pomiędzy dwoma uniwersytetami,
w tym oddziaływania na młodzież UMCS Duszpasterstwa Akademickiego, ocen
funkcjonowania środowiska akademickiego Lublina w latach 60. XX w. oraz
wyjazdów zagranicznych pracowników naukowych obu lubelskich uniwersytetów, a także sprawy operacyjnego rozpracowania przez SB w latach 1968–1973
ówczesnego docenta UMCS, historyka Zygmunta Mańkowskiego w ramach
kwestionariusza ewidencyjnego kryptonim „Naukowiec”. Natomiast w odniesieniu do badania stricte przeszłości UMCS zostały wykorzystane najnowsze
badania Marcina Kruszyńskiego, historyka IPN w Lublinie. Jako pierwszy badacz
dziejów UMCS w dość szerokim zakresie podjął wątek lustracyjny rektorów
uczelni i niektórych pracowników naukowych, na których temat zachowały
się materiały w zasobie IPN. W wielu przypadkach zawarte tam informacje
swoiście rewaloryzują historycznie analizowane postacie. Pokazują też ludzkie
dramaty i postawę konformistyczną oraz zinternalizowanie kontaktów z SB
jako oczywistej postawy i normy. Wprowadził je do obiegu naukowego w kilku
artykułach oraz w przygotowanej do druku monografii pod roboczym tytułem
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w latach 1944–1989. Zarys dziejów
powstania i funkcjonowania uczelni w warunkach PRL, która niejednokrotnie
przywoływana jest w rozdziałach I–IV niniejszej pracy.
Literatura dotycząca dziejów UMCS jest skromna. Do dzisiaj uniwersytet
nie posiada pełnego opracowania swej historii. Publikacje Jana Malarczyka
W STĘP
i Anny Łosowskiej (zob. Bibliografia) przybliżyły nas do poznania pierwszych lat
jego istnienia. Jest natomiast jeden segment z historii uniwersytetu, który został
kompleksowo opracowany. Dotyczy on powstania i funkcjonowania uczelnianej
„Solidarności”. Monografia Zbigniewa Zaporowskiego i Mirosława Szumiły oraz
rozprawa doktorska Magdaleny Bielskiej w pełni ukazują ten fragment przeszłości. Jako bardzo cenne należy także uznać opracowania Zdzisława Kowalskiego
poświęcone powstaniu i rozbudowie Dzielnicy Uniwersyteckiej. Do dziś zachowuje
wartość księga wydana z okazji XXXV rocznicy założenia uniwersytetu. W warstwie faktograficznej stanowi wartościowe studium i dobry punkt wyjścia, by
spojrzeć na przeszłość uniwersytetu. Problem funkcjonowania młodzieży w latach
40. i 50. XX w. z odniesieniami dotyczącymi UMCS prezentowany jest w pracach Marka Wierzbickiego i Jacka Witolda Wołoszyna. Wydarzenia Marca 1968
na uniwersytecie zrekonstruowała Małgorzata Choma-Jusińska. Wśród pozycji
analizujących przestrzeń akademicką po 1944 r. należy przede wszystkim wymienić prace Piotra Hübnera. O inteligencji okresu PRL wartościowych refleksji
dostarczają teksty Stanisława Salmonowicza, Ryszarda Hereczyńskiego i Hanny
Świdy-Zięby.
Wiele cennych informacji o uczelni zawierają też artykuły naukowe i liczne
pozycje publicystyczne poświęcone uniwersytetowi i ludziom z nim związanym
(zob. Bibliografia). Należy odnotować ogromny postęp w tej dziedzinie, który
dokonał się w pierwszej dekadzie naszego stulecia, a w dużej mierze jest on
zasługą „Wiadomości Uniwersyteckich UMCS”, gdzie publikuje się istotne artykuły i materiały źródłowe.
Integralną częścią pracy jest zbiór zdjęć, zawierający blisko 400 fotografii,
opracowany redakcyjnie przez Lecha Maliszewskiego. Względy edytorskie i redakcyjne zadecydowały o umieszczeniu fotografii na końcu publikacji. Na album
składa się pięć galerii dokumentów wizualnych: pierwszą galerię tworzą portrety
rektorów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej przygotowane przez Jerzego
Kasprzaka z Muzeum UMCS, drugą – portrety doktorów honorowych, są to materiały pochodzące głównie ze zbiorów Muzeum UMCS. Następnie zamieszczono
alfabetyczną galerię postaci Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, galerię zdjęć
okolicznościowych oraz przedstawiających życie kulturalne i sportowe studentów.
Przy tworzeniu galerii postaci wybrano portrety osób długotrwale związanych
z uczelnią oraz uczonych szczególnie zasłużonych dla polskiej i światowej nauki.
Czynnikiem, który wpływał na charakter galerii zdjęć okolicznościowych, był fakt
słabego udokumentowania fotograficznego pierwszych lat działalności uczelni.
Dokumentację fotograficzną do albumu pozyskano również z Archiwum
Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, Archiwum Uniwersytetu Przyrodniczego
w Lublinie i Archiwum Państwowego w Lublinie. Pewna część zdjęć pochodzi z kolekcji prywatnych i jest własnością rodzin osób portretowanych. Są to
11
12
W STĘP
w większości pozycje o dużej wartości dokumentalnej, niektóre nie były dotąd
publikowane. Szczegółowe informacje dotyczące fotografii w albumie zawarte
są w bibliografii, gdzie zamieszczono dwa zestawienia: pierwsze dotyczy danych
źródłowych prezentowanych tu zdjęć, a drugie – miejsc ich przechowywania.
W trakcie prowadzonych badań autorzy spotkali się z zainteresowaniem wielu
osób. Pragniemy podziękować za życzliwe i krytyczne uwagi Panu Rektorowi prof.
dr. hab. Marianowi Harasimiukowi i Panu prof. dr. hab. Ryszardowi Szczygłowi.
Swoją wdzięczność wyrażamy w szczególności recenzentowi wydawniczemu
Panu prof. dr. hab. Wiesławowi Śladkowskiemu, którego wnikliwa analiza tekstu
i poczynione uwagi pozwoliły nadać pracy ostateczny kształt.
Autorzy